S. M. Turobjonov, M. M. Niyazova
Yüklə 4,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4
GLOSSARIY — Abiotik ошШаг — jonsiz tabiat omillari, ya’ni iqlimiy, topografik, kosmik muhitning tarkibi (havo, suv, tuproq). — Absorbsiya — gazlaming suyuqlikda yutilishi. — Adsorbsiya — gaz yoki suyuqlikning qattiq jism yuzasida yutilishi. — Antropogen omillar — inson tomonidan tabiatga bo'lgan ta ’sir. — Antropogen o'zgarishlar — insonlarning ishlab chiqarish faoliyati natijasida tabiatda sodir boladigan o‘zgarishlar. — Biogeotsenoz — nisbatan bir xil uchastkada joylashgan va uzoq muddat davomida chiqindisiz jarayonni amalga oshiruvchi o ‘simliklar, hayvonlar va mikroorganizmlar populyatsiyalari yig‘indisi. — Biotik omillar — jonli tabiat omillari. Bir organizm yashash faoliyatining boshqa organizmlarga ta’sirlari yig‘indisi. — Konsumentlar — iste’molchilar. — Produtsentlar — ishlab chiqaruvchilar. — Redutsentlar — qayta tiklovchilar, parchalovchilar. — Rekuperatsiya — sanoat chiqindilarini tegishli tozalash moslama- lari, qayta ishlash usullarini qo'llash yo‘li bilan kerakli joylarda ikki- lamchi xomashyo sifatida foydalanishni tashkil qilish. — Evtrofikatsiya — suv havzalarida kislorod miqdori keskin kamayib ketishi natijasida suv havzasi tubidagi ko‘kimtir-yashil o ‘simliklarning gullab ketishi va baliqlaming halok bo‘lishi. — Ekologik omillar — tirik organizmlar individual rivojlanishining hech bo‘lmaganda bitta bosqichida bevosita yoki bilvosita ta ’sir etishga qodir bo‘lgan har qanday atrof-muhit elementi. 5 1-BOB. 0 ‘ZBEKIST0NDA ATROF-MUHITNI MUHO- FAZA QILISH 1.1. 0 ‘zbekistondagi ekologik ahvol Xavfsizlikka qarshi yashirin tahdidlarni ko‘rib chiqar ekanmiz, ekologik xavfsizlik va atrof-muhitni muhofaza qilish muammosi alohida e’tiborga molikdir. Uzoq yillar mobaynida eski ma’muriy buyruqbozlik tizimi sharoitida bu muammo bilan jiddiy shug‘ullanilmagan. Aniqrog‘i, bu muammo ayrim jonkuyar olimlar uchungina tadqiqot manbai, o‘z mamlakatlarining kelajagiga, tabiiy boyliklari saqlanib qolishiga befarq qaramagan, bu haqda qattiq tashvish chekkan odamlarning esa «qalb nidosi» bo‘lib kelgan. Biroq ularning vijdonga, fuqarolik burchiga, nihoyat, aql-idrokka da’vatlari to‘ralashib ketgan sovet-partiya amaldorlarining sovuq, hatto aytish mumkinki, surbetlarcha loqaydligiga duch kelavergan. Bunga ajablanmasa ham bo'ladi. Tabiiy va mineral-xomashyo zaxiralaridan vahshiylarcha, ekstensiv usulda, juda katta xarajatlar va isrofchiliklar bilan foydalanishga asoslangan sotsialistik xo‘jalik yuritish tizimining butun mohiyatiga mamlakat ixtiyoridagi beqiyos boyliklaiga avaylab munosabatda bo‘lish g‘oyasi butunlay yot edi. Aksincha, boyliklardan bunday foydalanish ikki tuzumning iqtisodiy musobaqasida mamlakatning asosiy dastagi, eksport imkoniyatlarining negizi bo'lib keldi. Iqtisodiyotni rivojlantirishdagi bosh maqsad ekstensiv omillarga qaratilgan edi. Tabiiyki, bunday sharoitda boyliklardan oqilona foydalanishni tartibga soladigan, tabiatning, atrof-muhitning himoya qilinishini kafolatlaydigan biron-bir me’yoriy qoidalarga rioya qilish haqida gap bo'lishi ham mumkin emas edi. Tabiatni muhofaza qilish tadbirlariga arzimagan darajada kam pul mablag‘ ajratilardi. Bu mablag* tabiatga yetkazilayotgan zaraming mingdan bir qismini ham qoplamas edi. 0 ‘rmonlar o‘ylamay-netmay, vahshiylarcha kesib tashlanar edi. Y oqilg‘i va m ineral-xom ashyo zaxiralari real ehtiyoj bilan taqqoslanmagan holda juda ko‘p miqdorda qazib olinganidan ko‘pchilik qismi qayta ishlanmagan chiqitlar sifatida uyulib yotar edi. Tabiatni muhofaza qiluvchi eng oddiy inshootlariga ega bo‘lmagan bahaybat sanoat korxonalari faol bunyod etildi. Natijada barcha zararli va zaharli sanoat chiqindilari ulkan havo kengliklarini, suv havzalarini, yer maydonlarini ifloslantiradigan bo‘ldi. 0 ‘z ko'lami jihatidan beqiyos darajada katta gidroenergetika loyihalarini ro‘yobga chiqarish, transport 6 kommunikatsiyalarini (BAM, Turksib kabi tem iryo‘llar, avtomobil, neft-gaz magistrallari va irrigatsiya tarmoqlari) bunyod etish nafaqat tabiiy zaxiralarni qashshoqlashtirdi, balki butun boshli aholi punktlari yo‘q bo‘lib ketishiga, ekologik muvozanat, iqlim, odamlaming hayot va faoliyat sharoitlari buzilishiga ham olib keldi. Bu muammo so‘nggi yillarda yanada keskinlashdi. MDHga a’zo bo‘lgan bir qancha mamlakatlarning bozor iqtisodiyotiga betartib suratda o‘tishi, tabiiy va mineral-xomashyo zaxiralaridan foydalanishda boshqaruvning barham topgani, nazorat qilinmaganligi natijasida ular tashib ketila boshlandi, ayovsizlarcha qazib olindi va arzon narxlarda eksport qilindi, ayrim yangi «boyvachchalar» deb ataluvchi va kor- rupsiya domiga ilingan butun-butun guruhlar uchun qo‘shimcha foy- da olish manbaiga aylandi. Shu bilan birga, bunday shaxslar o ‘zlarining ochko‘z manfaatlari yo'lida hozirgi va kelgusi avlodlaming ekologik xavfsizligini, salomatlik va farovonligini qurbon qilmoqdalar. Beni- hoya ulkan boyliklar, insoniyatning noyob yutuqlari vijdonsizlarcha o‘g‘irlab ketilmoqda, yo‘q qilib tashlanmoqda. Bu bilan butun atrof- muhitga juda katta zarar yetmoqda, iqlim buzilmoqda. Eng yomoni esa bir necha avlod kishilarining tabiiy hayot va faoliyat sharoitlariga putur yetmoqda. Asrlar tutash kelgan pallada butun insoniyat, mamlakatimiz aholisi juda katta ekologik xavfga duch kelib qoldi. Buni sezmaslik, qo‘l qovushtirib o'tirish o‘z-o‘zini o'limga mahkum etish bilan barobardir. Afsuski, hali ko'plar ushbu muammoga beparvolik va mas’uliyatsizlik bilan munosabatda bo‘lmoqdalar. Ekologik xavfsizlik muammosi allaqachon milliy va mintaqaviy doiradan chiqib, butun insoniyatning umumiy muammosiga aylangan. Tabiat va inson o‘zaro muayyan qonuniyatlar asosida munosabatda bo‘ladi. Bu qonuniyatlami buzish o‘nglab bo‘lmas ekologik falokatlarga olib keladi. Bu xavfni ancha kech, 70-yillaming boshlaridagina anglay boshladik. 0 ‘shanda mazkur masala dunyo miqyosidagi taraqqiyotga bag‘ishlangan dastlabki G ‘arb modellarida keskin qilib qo'yilgan edi. Bu hoi bamisoli «bomba portlaganday» ta ’sir etdi. Insoniyat qanday xavf qarshisida turganligini, atrof-muhitga inson faoliyati tufayli yetkazilayotgan zarar qanday natijalarga olib kelganligini yaqqol his etdi. Insonning tabiat imkoniyatlarini va uning rivojlanish qonuniyatlarini hisobga olmay, jadal yuritilgan xo‘jalik faoliyati Rim klubining «XXI 7 asr уо‘Н» deb atalmish tadqiqotlaridan birida ko‘rsatib o‘tilganidek, Yer yuzida tuproq nurashi, o'rmonlardan mahrum bo‘lish, baliqlaming haddan tashqari ko‘p ovlanishi, tuzli yomg‘irlar, atmosfera ifloslanishi, ozon qatlarai buzilishi va hokazolarning ro‘y berishiga olib keldi. Mutaxassislarning baholashicha, 2000-yilda o‘rmonlar egallab turgan maydon quruqlikning 1 /6 qisminigina tashkil etdi, holbuki, 50-yillarda ular 1/4 qismni egallagan edi. Jahon okeanining suvlari halokatli ravishda ifloslanib bormoqda, uning takroriy mahsuldorligi keskin pasaymoqda. Jadal sur’atlar bilan yuz berayotgan urbanizatsiya jarayonlari, shaharlarning asosiy aglomeratsiyalari eng yirik ifloslantirish manbalariga aylandi. Tarkibida oltingugurt qo‘sh oksidi bo‘lgan tuzli yomg‘irlar yog‘ishi ko'paydi. Buning natijasida butun dunyoda ekologik muhitning yomonlashuvi bilan bog‘liq turli-tuman kasalliklar soni ortib bormoqda. Hozirgi vaqtda jahon fan-texnika taraqqiyoti jadal rivojlanishi munosabati bilan tabiiy zaxiralardan xo‘jalik maqsadlarida tobora ko‘proq foydalanilmoqda. Buning ustiga, dunyo aholisi soni yildan yilga o‘sib borib, ko‘proq oziq-ovqat, yonilg'i, kiyim-kechak va boshqa narsalarni ishlab chiqarish talab qilinmoqda. Bu esa o'rmonlar egallab turgan maydonlarning jadal sur’atlarda qisqarishi, cho‘l-sahrolarning bostirib kelishi, tuproqning buzilishi, atmosfera stratosfera qatlamining yuqori qismida joylashgan ozon to‘sig‘i kamayib ketishi, yer havosining o‘rtacha harorati ortib borishiga sabab bo‘lmoqda. Beto‘xtov davom etayotgan qurollanish poygasi, atom, kimyoviy qurollar va ommaviy qirg'in qurollarining boshqa turlarini ishlab chiqarish, saqlash va sinash insoniyat yashaydigan muhit uchun juda katta xavfdir. Xalqaro hamjamiyat insonning nafaqat yashash huquqi, balki to ‘laqonli va sog‘lom turmush kechirishi uchun zarur mo‘tadil atrof- muhit sharoitlariga ham bo‘lgan huquqlari muqaddas va daxlsiz ekanligini allaqachon e’tirof etgan. Ekologik xafvsizlik kishilik jamiyatining buguni va ertasi uchun dolzarbligi, juda zarurligi bois eng muhim muammolar jumlasiga kiradi. Bu muammolar amaliy tarzda hal etilsa, ko‘p jihatdan hozirgi turm ushning ahvoli va sifatini oshirish imkoniyatini beradi. Iqti- sodiyotning ishlab chiqarish bilan bog‘liq tarm oqlarini ekologik jihatdan zararsiz texnologiya yordamida rivojlantirishni ta ’minlash imkoni mavjud. M a’lumki, tabiatning holati birdaniga va darhol yomonlashib qol- maydi. Bu jarayon uzoq vaqt davom etadi. Boshqacha aytganda, ekologik vaziyat asta-sekin yomonlasha boradi. Ekologiya hozirgi zamonning keng miqyosdagi keskin ijtixnoiy muammolaridan biridir. Uni hal etish barcha xalqlaming manfaatlariga mos bo‘lib, sivilizatsiyaning hozirgi kuni va kelajagi ko‘p jihatdan ana shu muammoning hal qilinishiga bogliqdir. Taraqqiyotning hozirgi bosqichida inson bilan tabiatning o‘zaro ta ’siriga oid bir qator muammolarni hal etish faqat bir mamlakat doirasida cheklanib qola olmaydi. Ulami butun sayyoramiz ko‘lamida hal qilish zarur. Ekologiya m uam m osi Y er yuzining ham m a burchaklarida ham dolzarb. Faqat uning dolzarblik darajasi dunyoning turli mamlakatlarida va mintaqalarida turlichadir. Markaziy Osiyo mintaqasida ekologik falokatning g'oyat xavfli zonalaridan biri vujudga kelganligini alam bilan ochiq aytish mumkin. Vaziyatning murakkabligi shundaki, u bir necha o‘n yillarlar mobaynida ushbu muammoni inkor etish natijasidagina emas, balki mintaqada inson hayot faoliyatining deyarli barcha sohalari ekologik xatar ostida qolganligi natijasida kelib chiqqandir. Tabiatga qo'pol va takabburlarcha muomalada bo‘lishga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Biz bu borada achchiq tajribaga egamiz. Bunday munosabatni tabiat kechirmaydi. «Inson- tabiatning xo‘jayini», degan soxta mafkuraviy da’vo, ayniqsa, Markaziy Osiyo mintaqasida ko‘plab odamlar, bir qancha xalqlar va millatlaming hayoti uchun fojiaga aylandi. Afsuski, bu jarayonlar 0 ‘zbekistonni ham chetlab o‘tmadi. Bu yerda, mutaxassislaming baholashicha, juda murakkab, aytish mumkinki, xavfli vaziyat vujudga kelmoqda. Bunday vaziyat nimadan iborat? Birinchidan, yerning cheklanganligi va uning sifat tarkibi pastligi bilan bog‘liq xavf ortib bormoqda. Markaziy Osiyo sharoitida yer Olloh Taoloning bebaho in ’omidir. U tom m a’noda odamlarni boqadi, kiyintiradi. Bevosita dehqonchilik bilan bog‘langan oilalargina emas, balki ma’lum bir tarzda qishloq xo'jaligi bilan bog‘liq barcha tarmoqlar va uning ne’matlaridan bahramand bo‘layotgan respublikaning barcha aholisi farovon turmush kechirishi uchun moddiy negiz yaratadi. Ayni vaqtda yer ulkan boylik bo'libgina qolmay, mamlakatning kelajagini belgilab beradigan om il hamdir. Bu hoi 0 ‘zbekistonda ayniqsa, namoyon bo‘lmoqda, chunki yerning iqtisodiy va demografik vazifasi yildan yilga kuchayib borm oqda. Respublikaning 447,4 kvadrat 9 kilometrdan ortiq bo‘lgan umumiy maydonining atigi 10 foizinigina ekin maydonlari tashkil etadi. Ayni chog‘da 0 ‘zbekiston egallab tur gan maydonning ancha qismini Qoraqum, Qizilqum, Ustyurt kabi cho‘l va yarim cho‘l yerlar tashkil etadi. Ayniqsa, qishloq xo‘jaligi maqsadlarida foydalanilayotgan yer maydonlariga to ‘g‘ri keladigan demografik yuk hozirning o‘zidayoq o‘ta salmoqli. Markaziy Osiyo mamlakatlari orasida 0 ‘zbekistonda aholining zichligi yuqori bo‘lib, 1 kvadrat kilometrga 51,4 kishi to ‘g‘ri keladi, holbuki, bu raqam Qozog'istonda — 6,1, Qirg‘izistonda — 22,7, Turkmanistonda — 9,4 ni tashkil etadi. Respublikamizda har bir odamga 0,17 gektar yer ekin maydoni to ‘g‘ri kelsa, Qozog'istonda — 1,54, Qirg'izistonda — 0,26, Ukrainada — 0,59, Rossiyada — 0,67 gektar ekin maydoni to‘g‘ri keladi. Aholining yarmidan ko‘prog‘i qishloq joylarda yashayotganini hisobga olsak, dadil aytish mumkinki, bizning qishloqlarimizda in- soniy zaxiralaming nisbiy ortiqligi yaqqol ko'zga tashlanadi. Bizda aholi o'sishi nisbatan yuqori bo‘lib, urbanizatsiya va hosil- dor yerlarni shaharlarni rivojlantirishga, uy-joy qurilishiga, yangi kor- xonalar, muhandislik hamda transport kommunikatsiyalari tarmog‘ini barpo etishga ajratib berish jarayonlari jadal bormoqda. Shuni hisobga olsak, yaqin yillar ichida yer zaxiralari bilan ta’minlash muammosi yanada keskinlashishi mumkin. Y erning tabiiy ravishda c h o ‘lga aylanishi yuqori darajada borayotganligi yetmaganidek, odamlarning munosabati tufayli cho‘lga aylanib borish jarayoni shitob bilan davom etayotgani bu muammoni yanada kuchaytirmoqda. Ayni chog'da tabiiy muhitni yomonlashuvi bilan birga, tuproq nurashi, sho‘rlanishi, yer usti va yer osti suvlarining sathi pasayishi va boshqa hodisalar ro‘y bermoqda. Ilgari nurashga qarshi chora-tadbirlar yaxshi olib borilmaganligi tufayli shamol va suv ta ’sirida yemirilish tuproqning unumdorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu chora-tadbirlar juda past sur’atlarda va sifatsiz olib borilgan. Hatto XX asr 80-yillarining oxirida amalda butunlay to ‘xtatib qo‘yilgan edi. Respublikada 2 million gektardan ortiq yer maydoni yoki barcha sug‘oriladigan yerning qariyb yarmi buzilish xavfi ostida turibdi. Yerning nihoyat darajada sho‘rlanganligi O'zbekiston uchun ulkan ekologik muammodir. Yerlarni ommaviy sur’atda o ‘zlashtirish, hatto sho'rlangan va melioratsiyaga yaroqsiz yirik-yirik, yaxlit maydonlami ishga solish ana shunga olib keldi. So‘nggi 50 yil m obaynida 10 sug‘oriladigan yer maydoni 2,46 million gektardan 4,28 million gek- targayetdi. Faqat 1975—1985-yillar mobaynida 1 million gektarga yaqin yangi yer maydonlari o‘zlashtirildi. 1990-yiIga kelib sug'oriladigan yer maydoni 1985-yildagiga qaraganda 1,5 baravar ko‘paydi. Ekin maydonlari tarkibida so‘nggi vaqtlarga qadar paxta deyarli 75 foiz maydonni egallagan edi. Dunyoning birorta mamlakatida ham paxta monopoliyasi bu qadar yuqori darajaga ko‘tarilmagandi. Bu hoi yerning kuchsizlanishiga, tuproq unumdorligining pasayishiga, uning suv-fizikaviy xossalari yomonlashuviga, tuproqning buzilishi va nurashi jarayonlari ortishiga olib keldi. 0 ‘zbekistonda noorganik m ineral o ‘g ‘itlar, gerb itsid lar va pestitsidlaming qo‘llanishi eng yuqori normalardan ham o ‘nlab baravar ortiq edi. Ular tuproqni, daryo, ko‘l, yer osti va ichimlik suvlarini ifloslantirdi. Bundan tashqari, yangi yerlardan foydalanishda zarur texnologiyalarga rioya qilinmadi. Hamma joyda paxta nazoratsiz sug‘orildi. Tuproqning nami ko‘payib ketdi. Bu esa uning qayta sho‘rlanishiga olib keldi. Tuproqning har xil sanoat chiqindilari va maishiy chiqindilar bilan shiddatli tarzda ifloslanishi real tahdid tug'dirmoqda. Turli kimyoviy vositalar, zararli moddalar va mineral o‘g‘itlami, sanoat va qurilish materiallarini saqlash, tashish va ulardan foydalanish qoidalarining qo'pol ravishda buzilishi yerning ifloslanishiga olib kelmoqda. Undan samarali foydalanish imkoniyatlarini cheklamoqda. Foydali qazilmalarni jadal qazib olish, ko‘pincha ularni qayta ishlashning texnologik sxemalari nomukammalligi ko ‘p miqdorda ag‘darmalar, kul, shlak va boshqa moddalar to ‘planib qolishiga olib kelm oqda. Bular dehqonchilik uchun yaroqli b o ‘lgan yerlarni egallabgina qolmay, balki tuproqni, yer osti va yer usti suvlarini, atmosfera havosini ifloslantirish manbalariga ham aylanmoqda. Respublikada zaharli chiqindilardan foydalanish sanoati esa hozircha yaratilgan emas. 0 ‘zbekiston hududida qattiq maishiy chiqindilar tashlanadigan 230 dan ortiq shahar va qishloq axlatxonalari mavjud. Ularda taxminan 30 million kub m etr axlat to ‘planadi. Ular asosan stixiyali ravishda, jug‘rofiy, geologik-gidrogeologik va boshqa shart-sharoitlami kompleks o‘rganmay turib tashkil etilgan. Ularda qattiq maishiy chiqindilarni zararsizlantirish va ko‘mib tashlash ibtidoiy usullar bilan amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, respublikaning yirik shaharlarida maishiy 11 chiqindilarni ishlatish va zararsizlantirish sohasida murakkab vaziyat vujudga kelgan. Respublikada hali-hanuz maishiy chiqindilarni sanoat usulida qayta ishlash masalasi hal qilinmagan. Yagona Toshkent maishiy chiqindilar tajriba zavodi 1991-yildagina ishlay boshladi. Radioaktiv ifloslanish, ayniqsa, katta xavf tug‘dirmoqda. Moylisuv (Qirg‘iziston) daryosining qirg'oqlari yoqasida 1944-yildan 1964-yilgacha uran rudasini qayta ishlash chiqindilari ko‘milgan. Hozirgi vaqtda qoldiqlar saqlanadigan 23 ta joy mavjud. Bu yerlarda selni to‘sadigan to‘g‘onlami mahkamlash hamda kuchli xavfi bo‘lgan joylardagi qiyaliklarning mustahkamligini ta’minlash lozim. Navoiy viloyatidagi qoldiqlar saqlanadigan joy ham ekologik jihatdan xavfli ifloslantirish o‘chog‘i hisoblanadi. Bu yerdagi radioaktiv qumni shamol uchirishi xavfi bor. Shu sababli 0 ‘zbekistonda tabiatni muhofaza qilishdagi g‘oyat m uhim vazifa yerlarning h o latin i yaxshilashdan, tuproqning ifloslanishini kamaytirish bo‘yicha chora-tadbirlar majmuini amalga oshirishdan iborat. Bu o‘rinda gap eng aw alo tabiiy zaxiralardan foydalanishni tubdan yaxshilash haqida bormoqda. Yüklə 4,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|