ŞAHİN ƏHMƏdov

Hidrobioloji indikatorlar
Vahid 
hidrobioloji 
göstərici 
olmadığından, 
suyun 
keyfiyyəti 
zoobentozun 
vəziyyətini əks etdirən xarakteristikalar yığımı ilə 
təyin olunur. 
Okean 
və 
dəniz 
sularının 
çirklənməsinin monitorinqi. 
Dəniz və okeanların 
monitorinqi
– suların çirklənmə səviyyəsini, onun 
yayılma 
dinamikasının, 
dəniz 
ekosistemərinin 
vəziyyətinin 
təyini 
məqsədi 
ilə 
biosenozların 
vəziyyətinin izlənməsi, təbii və antropogen amillərin 
təsiri altında onların dəyişməsinin qiymətləndirilməsi 
və proqnozu. 
Cədvəl 2.1
Səth sularının kimyəvi çirklənmə dərəcəsinin 
qiymətləndirmə meyarları 
Göstəricilər 
Nisbətən 
qənaətbəxş 
vəziyyət 
EB 
zonası 
EF 
zonası 
Kimyəvi 
maddələr, YVKH 
I-II 
dərəcəli 
təhlükə 
III-IV 
dərəcəli 
təhlükə 
1 
1 
5 – 10 
50 – 100

10 

10 
KÇG
10
I-II 
dərəcəli 
1 

---

166 
təhlükə 
III-IV 
dərəcəli 
təhlükə 
10 
35 – 80
500 -ə kimi

80 

100 
Oksigenin 
kimyəvi istifadəsi- OKİ-
fona nəzərən, mq/l 

10 
10 – 20
20 – 30
Həll 
olmuş 
oksigen,% doyma 

80 
20 – 50
10 – 20
Oksigenin 
biokimyəvi istifadəsi, OBİ
5
1 
10 – 100

100 
Nitritlər, YVKH 

1
5 – 10

10 
Nitratlar, YVKH 

1 
10 – 20

20 
Minerallaşma, q/l 

1 
2 – 3

3 
Cədvəl 2.2 
Təsərrüfat obyektləri üçün yeraltı suların 
çirklənmə dərəcəsinin qiymətləndirmə meyarları 
Göstəricilər
Nisbətən 
qənaətbəxş 
vəziyyət 
EB 
zonası
EF 
zonası
Çirkləndirici 
maddələrin 
miqdarı 
( 
nitratlar, 
fenollar, 
ağır 
metallar, 
SPAV, 
neft), 
YVKH
3 – 5
10 – 100

100 
Xlorüzvülü 
birləşmələr, YVKH

1 
1 – 3

3 
Konserogenlər, 
benz(a)piren, YVKH 

1 
1 – 3 

3 
Çirklənmə 
ərazisinin sahəsi, km
2 

0,5 
3 – 5 

8 
Minerallaşma, q/l

3 
10 – 100 

100 

---

167 
Bununla 
əlaqədar 
olaraq, 
məlumatın 
alınmasınin əsas prinsipi müşahidələrin kompleks 
olmasıdır, yəni çirklənmiş və həmçinin nisbətən təmiz 
sulu 
akvatoriya 
ərazilərində 
ekosistemlərin 
hidrokimyəvi, 
hidrofiziki 
və 
hidrobioloji 
xarakteristikalarının əlaqəli təyini. 
I 
qrup 
dəniz 
stansiyaları
– 
akvatoriyanın daha çox çirklənmiş ərazilərində 
çirklənmə dərəcəsinin operativ aşkar edilməsi. Tam 
proqram üzrə aparılan müçahidələr ayda bir dəfə 
keçirilir və aşağıdakılar təyin olunur: 1) çirkləndirici 
maddələr ( neft məhsulları, pestisidlər, ağır metallar, 
fenollar və s.); 2)mühitin göstəriciləri (həll olmuş 
oksigen, hidrogen sulfit, ümumi fosfor vəs.); 3) 
hidrometeoroloji rejimin elementləri (suyun duzluğu, 
suyun və havanın temperaturu, küləyin və axının 
istiqaməti və sürəti, suyun şəffaflığı və rəngliyi); 4) 
fito- və zooplanktonun, zoobentosun və perifitonun 
əsas xarakteristikaları ( orqanizmlərin ümumi miqdarı, 
növlərin sayı, ümumi biokütlə və s.). 
II qrup dəniz stansiyaları
– sahil 
rayonlarda və açıq dəniz ərzilərində yerləşdirilir ki, bu 
yerlərə də çirkləndirici maddələr miqrasiya prosesi 
nəticəsində daxil olur. Dəniz sularının çirklənmə 
səviyyəsinin mövsümi və illik dəyişməsini öyrənmək 
üçün istifadə olunur. Müşahidələr I qrup stansiyalarda 
olduğu proqram üzrə hər ay aparılır. 
 
III qrup dəniz stansiyaları 
– fon 
çirklənmə səviyyəsini və onların mövsümi və illik 

---

168 
dəyişməsini müəyyən etmək üçün, nisbətən təmiz 
sularda təşkil olunur. 
XX əsrin 80 –ci illərin sonunda sabiq 
SSRİ –ni əhatə edən və bütün daxili dənizlərində 
monitorinq şəbəkəsi fəaliyyət göstərirdi. Onlardan 60 
– 70 stansiya I qrupa, 570 – 600 stansiya II qrupa və 
1000 – 1100 stansiya III qrupa aid idi. 
Yer hidrosferinin vəziyyətinə nəzarətin 
metod və vasitələri. 
 
Su ölçən stansiyalarda su səviyyəsinə 
nəzarət
Məsafədən su ölçən məntəqələr 
səviyyəni 
özü-özünə ölçənlərlə 
təhciz olunur ki, bunlar da su 
səviyyəsi haqqında fasiləsiz məlumat verir və 
həmçinin onu radio- və elektrik rabitə ilə ötürür. 
Profiloqraf
- 
mexaniki 
– tross üzərində və ya ölçmə 
ştanqasında olan ölçmə yükü ilə dərinliyi ölçür. 
Nəticələri 
saatla 
təhciz 
olunmuş 
qeyd 
edən 
mexanizmə ötürməklə suyun dibində yerini dəyişir; 
- 
hidrostatik 
– suyun dibində tross 
üzərində yerini dəyişə bilən təzyiq ötürücü vasitəsilə 
dərinliyi ölçür. 15 m -ə kimi dərinliyə hesablanıb; 
- 
akustik
– exolotun tətbiqinə hesablanıb 
(şək.6.9). 
Müşahidə obyekti ilə qarşılıqlı əlaqə 
üsuluna görə cihazlar