ŞAHİN ƏHMƏdov
Yüklə 6,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4.4. Süxurların aşınması
Massiv - kristal süxurların aşınması. Süxur və ya minerallar əmələ gəldiyi yerdəki şəraitdən kəskin ayrılan şəraitə düşdükdə dəyişikliyə uğrayır. Massiv-kristal, çöküntü və metamorfik süxurlar səthə çıxarkən mexaniki surətdə xırdalanmağa məruz qalır, kimyəvi və bioloji 113 dəyişikliyə uğrayır. Yer qabığının üst səthində gedən bu proseslərin cəminə aşınma deyilir. Aşınma zamanı temperatur, su, karbon qazı, oksigen, həmçinin orqanizmlərin fəaliyyəti nəticəsində gedən biokimyəvi hadisələr böyük rol oynayır. 3 aşınma tipi müəyyən edilmişdir: fiziki, kimyəvi və bioloji. Bunlar praktiki olaraq eyni vaxtda baş verir. Müxtəlif şəraitlərdə gah bir, gah da digər aşınma tipi üstünlüyə malik olur. Fiziki aşınma zamanı süxurlar mexaniki surətdə müxtəlif ölçülü hissələrə parçalanır, lakin onların kimyəvi tərkibi dəyişmir. Kimyəvi aşınmada isə ilkin mineralların kimyəvi tərkibi dəyişir, yeni minerallar əmələ gəlir, çox vaxt yeni yaranan mineralların kimyəvi tərkibi ilkin minerallardan sadə olur. Bioloji aşınma – canlı orqanizmlərin təsiri nəticəsində süxur və mineralların xırdalanması prosesinə və onların kimyəvi tərkibinin dəyişməsinə bioloji aşınma deyilir. Fiziki aşınma. Fiziki aşınmanın əsas səbəbi yer səthində sutkalıq və mövsümi temperaturun dəyişməsidir. Günəş şüası altında süxurun üst qatları güclü qızır, alt qatları isə istiliyi yaxşı keçirməməsilə əlaqədar öz əvvəlki temperaturunu saxlayır. Qızmış üst təbəqə genişlənir, onda gərginlik yaranır və çatlar əmələ gəlir. Günəş süxuru qızdırmadığı vaxt isə süxurun üst təbəqəsi şüaları buraxaraq tez soyuyur və sıxılmağa başlayır, süxurun daxili hissəsi isə öz temperaturunu saxlayır, həcmi isə dəyişmir. Belə olduqda, süxurun səthində yaranmış gərginlik nəticəsində radial istiqamətdə çatlar əmələ gəlir. Bu çatlara dolan su donarkən öz həcmini böyüdür, bunun nəticəsində çatların həcmi də genişlənir. 114 Süxurda üfüqi və şaquli çatların sayı get-gedə artır və nəticədə yumşaq süxur əmələ gəlir, yəni süxurun müxtəlif ölçülü qırıntıları və xırda hissələri yaranır. Müxtəlif mineralların genişlənməsi əmsalı eyni olmadığı üçün mürəkkəb süxurlar, bəsit (sadə) süxurlara nisbətən sürətlə aşınır. Fiziki aşınma prosesində xırdalanan hissələrin ölçüsü yəqin ki, 0,001 mm-dən kiçik olmur. Torpaqəmələgəlmə prosesində fiziki aşınma böyük əhəmiyyətə malikdir, o, kimyəvi və bioloji aşınmanın intensiv getməsinə şərait yaradır. Bu onunla aydınlaşdırılır ki, hissələr xırdalandıqca onun xüsusi səthi böyüyür və bununla da aşınmanın kimyəvi və bioloji amilləri ilə daha asan əlaqə yaranır. Yüklə 6,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|