Samarqand davlat universiteti pedagogika fakulteti pedagogika kafedrasi

Differensial ta’lim. Rivojlangan mamlakatlarda ommaviy o‘rta maktablarning yaratilishi ta’lim-tarbiya differensiyasi muammosini yanada keskinlashtirdi. Bunday holat umumiy ta’lim diversifikatsiyasining sifat darajasi boshqacha tizim zaruratini keltirib chiqardi. O‘quvchilarning iqtidori, qiziqishi, o‘zlashtirishiga ko‘ra differensial tayyorgarlikni kuchaytirish va murakkablashtirish - zamonaviy maktabning global yo‘nalishiga aylandi.
Differensiyaning asosiy shakllari - o‘quv muassasalarini turli tiplarga bo‘lish, bir maktab ichida potok va profillarga, sinfda guruhlarga ajratish nazarda tutiladi. Differensial ta’lim muammosi bir xil hal bo‘lmaydi va qarama-qarshiliklarga ega. Ijtimoiy tomondan differensiya ijtimoiy tanlov usuliga aylanadi. Pulli ta’lim va imtihonlar tizimi bunda tanlov vositasi bo‘lib hisoblanadi. Odatda tabaqalanish (differensiya) boshlang‘ich maktabni bitirgandan keyin boshlanadi.
U turli tipdagi ta’lim muassasalarida amalga oshiriladi. Masalan: Angliyada grammatik va zamonaviy maktablarda, Germaniyada real bilim yurti, gimnaziya va asosiy maktablarda, Fransiyada texnologik, kasbiy va umumta’lim litseylarda, Rossiyada oddiy o‘rta maktab, litsey, kollej, gimnaziyada va b. Bu o‘quv muassasalarida differensiyaning asosiy o‘ziga xos belgisi dasturlardir. Bir o‘quv muassasasi doirasida differensiya keng yoyilgan. Masalan, AQSH va Yaponiya katta o‘rta maktablarida 2 tipdagi umumta’lim va maxsus dasturlar mavjud. Ular turli qirralarda o‘quvchilarning turli guruhlarini o‘rganishadi. Germaniyada gimnaziya ta’limning 6 profilini taklif etadi, asosiy maktab esa differensiyani KKAM tizimi asosida amalga oshiradi. Unga ko‘ra ta’lim dasturning quyidagi variantlariga ko‘ra tashkil qilinadi: kasbiy kurs(K), kengaytirilgan kurs (K), asosiy kurs (A), moslashtirilgan kurs (M).¹⁵
To‘liqsiz o‘rta maktab differensiya vositasi hisoblanadi. 1930 yil AQSHda, 1950 yil Yaponiyada, 1970-1980 yillar G‘arbiy Yevropada, 1990 yil Rossiyada differensial ta’lim amalga oshiriladigan o‘quv muassasalari paydo bo‘la boshladi. Bu erda gap AQSH va Yaponiyadagi kichik o‘rta maktab, Buyuk Britaniyadagi birlashgan maktab, Germaniyadagi yagona kollej, Rossiyadagi 6 yillik o‘rta ta’lim maktabi haqida ketyapti. Bu kabi ta’lim muassasalarida 11-12 yoshdan 15-16 yoshgacha bo‘lgan o‘quvchilar o‘qitiladi.
Bu o‘quv muassasalarda tabaqalanishning pedagogik asoratlari ijobiy. Tabiiy maqsadga yo‘naltirilgan xarakterga ega, turli guruh o‘quvchilari imkoniyatlari hisobga olinadi. Umumiy dastur o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasini oshirishga mo‘ljallangan. Masalan, Fransiyadagi ilk yagona kollejlarda yaxshi o‘zlashtiruvchilar foizi shu yoshdagi parallel ta’lim muassasalarida yaxshi o‘zlashtiruvchilar sonidan yuqori chiqdi. AQSH va Yaponiya kichik o‘rta maktablarida to‘liqsiz o‘rta ta’lim beriladi. Mazkur dastur qator afzalliklarga ega. Tanlov fanlar ta’limni davom ettirish yoki mehnat faoliyatini boshlashni nazarda tutadi.
1950 yil oxirida DJ.Konant boshchiligidagi pedagoglar guruhi umumqamrab oluvchi maktab modelini taklif etdi. Bu model bo‘yicha umumta’lim o‘quv muassasasida ijtimoiy daraja, qobiliyat, qiziqishidan qat’iy nazar barcha bolalar o‘qishadi, lekin turli-tuman ta’lim dasturlari amalga oshiriladi. Konant tavsiyalari AQSHdagi kichik o‘rta maktablarda differensial ta’limni joriy qilishda foydalanildi. Buyuk Britaniyada birlashgan maktablar kichik grammatik sinflar va zamonaviy maktablarni o‘z ichiga oladi. Ilk 3 yillikda o‘quvchilar zamonaviy maktab dasturi bo‘yicha shug‘ullanadilar, keyin yoki shu dasturni davom ettiradi, yoki grammatik maktab dasturi bo‘yicha o‘qishadi. Birlashgan maktablarda yoshiga ko‘ra 90% o‘smirlar shug‘ullanadilar.
Germaniyada umumiy maktablarda yoshiga ko‘ra 5% o‘quvchilar tahsil olishadi. Umumiy maktabning kooperativ va integral tiplari yuzaga keldi. Kooperativ maktablar asosiy, real maktab va gimnaziyalarni birlashtirdi. 9-sinfdan keyin o‘quvchilar asosiy maktabdagi kabi diplom oladilar, 10 sinfdan keyin esa diplom real maktab va gimnaziyaning o‘rta bosqichiga teng keladi. Kooperativ maktablarda mashg‘ulotlar majburiy va elektiv dastur birgaligida amalga oshiriladi.
Fransiyada yagona kollejlarda guruh bo‘yicha ta’lim doimiy tashkil etiladi. Turli tipdagi guruhlar tuziladi: gomogen guruhlar – tayyorgarlik darajasi bir xil, yarim gomogen guruhlar – tayyorgarlik darajasi yaqin, geterogen – tayyorgarlik darajasi har xil. Guruhlarga o‘qituvchilar, psixologlar, yo‘nalishlari bo‘yicha maslahatchilar tavsiyasiga ko‘ra bo‘linadi. Guruhlar maktab dasturi variantlarini o‘zlashtiradilar. Ikkita bitiruvchi sinfda kuchli va kuchsiz bosqichli guruhlar yuzaga keladi. Bu ikki xil guruhni bitirgan kollej o‘quvchilariga ta’limning keyingi tiplari tavsiya etiladi.
Yaponiya maktablarida guruhli ta’lim yaxshi mavqega ega, uni musobaqa tarzida tashkil etishadi. Sinfdagi guruhchalar kim ko‘p ingliz tilidagi so‘zlar, ieroglif va she’r yod olish bo‘yicha bellashadilar. Baho butun guruhga qo‘yiladi. Yapon pedagoglari guruhli ta’limga har xil nuqtai nazar bilan qarashadi. Guruhli ta’lim pedagogik jihatdan to‘g‘ri, lekin guruhlarda shug‘ullanuvchi bolalar va o‘smirlar dunyoqarashini toraytirish xavfi bor, deb hisoblashadi. Masalan, guruhni kuchlilar va zaiflar guruhiga bo‘lganda 2ta holat yuzaga keladi: yoki kuchlilarga, yoki kuchsizlarga e’tibor qaratiladi, bu har ikkala guruhga ham zarar.
Masofaviy ta’lim
Hozirda dunyo shunchalik tez rivojlanmoqdaki, bugungi yangilik ertaga eskirib qolyapti. Shuning uchun, ma’lumotlarni o‘z vaqtida olish maqsadida, odamzot informatsion texnologiyalarni yaratdi. Kompyuter — bu oddiy va qulay tarzda ma’lumotlarga etish vositasidir. Ma’lumotlar bilan ishlayotgan shaxs, ma’lumotlarning qaerda joylashishidan qat’i nazar, xoh u shaharda, xoh jahonning boshqa nuqtasi bo‘lsin, uni olish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak.
Hozirda shu va shunga o‘xshash boshqa muammolar kompyuterlar yordamida bartaraf qilinmoqda. Kompyuterlar inson hayotining barcha jabhalariga jadallik bilan kirib borapti va jahonda ularning soni va qo‘llanilish doirasi kengaygandan kengaymoqda. Bu esa kompyuterlarning kundan-kunga yanada rivojlanishini ta’minlayapti.
Bularning hammasi ta’lim tizimiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Hozirda puxta bilimga ega bo‘lish uchun informatsion texnologiyalarni ham o‘zgartirish zaruriyati tug‘ilmoqda, chunki ta’lim tizimi har doim zamon talablariga mos kelishi kerak.
Hozirgi zamon talabi esa yangi o‘quv muhiti, ya’ni yangi informatsion texnologiyalar yordamida ixtiyoriy joyda turib bilim olish, ixtiyoriy o‘quv yurtlari bilan aloqa qilish va jahonning ixtiyoriy nuqtasidagi ma’lumotlarni olishdir. Bunda bizga internet tizimi yordam berishi mumkin. Internet tizimi orqali ta’lim tizimi tashkil qilingan maktablar, kollejlar va o‘quv yurtlari hozirgi kunda rivojlanib borayotgan "virtual o‘quv yurtlari"ga birlashayotganini kuzatish mumkin. Bu esa o‘quv muassasalari orasidagi masofani qisqartiradi va ma’lumotlar almashinuvini maksimal darajada ta’minlaydi.
Ta’limga yangi texnologiyalarning kirib kelishi — axborotni uzatish va qayta ishlashning elektron vositalariga asoslangan yangi ta’lim texnologiyalarining va o‘qitish shakllarining paydo bo‘lishiga olib keladi.
Masofaviy o‘qitishda o‘rgatuvchi, sinovchi va aloqa vositalari kabi texnik vosita va texnologiyalar qo‘llaniladi. O‘rgatuvchi vositalarga izohli lug‘atlar, qidiruv vositalari, elektron o‘quv qo‘llanmalar, ma’ruzalarning videokursi va boshqalar kiradi. Sinov vositalariga test savollari, o‘z-o‘zini tekshirish vositalari mansub. Aloqa vositalari bular — forumlar, pochta, audio va videokassetalardir.
Masofaviy ta’limda o‘qituvchi funksiyasini o‘rgatuvchi va sinovchi vositalar (to‘la avtomatlashtirilgan, tugal dasturiy mahsulotlar) bajaradi, shuningdek, o‘qitishning avtomatlashtirilgan muhitini tashkil etuvchi video va elektron nashr etilgan uslubiy material bajaradi.
Elektron darslikning imkoniyatlarini multiplikatsiya va videotexnikaning zamonaviy vositalarini qo‘llagan holda kengaytirish mumkin. Bular o‘quv kursi bo‘yicha videoma’ruzalar, ishlab chiqarish jarayonlarining namoyishi, mashhur olimlarning chiqishlari va boshqalar bo‘lishi mumkin.
Zamonaviy kompyuterga mo‘ljallangan didaktik dasturlar (elektron darslik, kompyuter topshiriqnomalari, multimediyali elektron darsliklar va h.) o‘qitishning multimediyali vositalari sirasiga kiradi. Multimediya didaktik material uzatishni yuqori darajada qulay va ko‘rgazmali bo‘lishini ta’minlaydi, bu, o‘z navbatida, talabalarda o‘rganishga qiziqishni orttiradi.
YAqin vaqtlargacha masofaviy ta’lim, sirtqi ta’lim, ochiq ta’lim va hokazolar kabi tushunchalar deyarli bir-biridan ajratilmas edi. Biroq hozirgi vaqtga kelib, masofaviy ta’lim o‘z ahamiyati va zarurligini isbotladi. Biroq hozirgacha, – bu ta’lim shaklimi yoki texnologiyami degan savollar dolzarbligicha qolmoqda. CHunki, bu savolning tushunchasidan masofaviy ta’limning strategiyasi, amalga oshirish taktikasi hamda o‘qituvchilarni masofaviy ta’limda ishlashga tayyorgarligiga bog‘liq bo‘ladi.
Hozirgi vaqtda masofaviy ta’limning tadqiqotchi va amaliyotchilari tomonidan unga quyidagicha asosiy ta’rif berib kelinmoqda:
Masofaviy ta’lim - bu o‘quv materialining etkazib berilishida, mustaqil o‘rganishida, o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida muloqot almashinuvida qo‘llaniladigan, an’anaviy va yangi axborot texnologiyalarni hamda ularning texnik vositalarini keng qamrovda ishlatilishidagi ta’limning sintetik, integral, ijtimoiy shaklidir.
Masofaviy ta’lim kunduzgi ta’lim mazmunidagi kabi mos ravishda o‘sha maqsadlar bilan quriladi (agar u ta’limga mos keluvchi dastur bo‘yicha qurilsa), lekin, materialni etkazish shakli, o‘qituvchi va o‘quvchilar, shuningdek, o‘quvchilarning o‘zaro o‘rtasidagi ta’sir etish shakli boshqacha bo‘ladi. Masofaviy ta’limning asosiy bazaviy didaktik prinsiplari boshqa ta’lim turlari kabidir, lekin masofaviy ta’limning tashkiliy prinsiplari boshqachadir, ular masofaviy ta’lim uchun xosdir, chunki shakl xususiyatlari, internetning axborot vositasi imkoniyatlari, uning xizmatlari (chatlar, forumlar, elektron pochta, videokonferensiya) bilan ifodalangan. Masofaviy ta’limning o‘ziga xos xususiyatlari sifatida modullilik, o‘qituvchi rolini o‘zlashtirish, o‘quv jarayoni sub’ektlarining masofa bilan ajratilganligi, ta’limning virtual kooperativligi, o‘qituvchi tomonidan yuritiladigan nazorat ustidan o‘z nazoratini o‘rnatish, zamonaviy maxsus ta’lim texnologiyalari va vositalarining ishlatilishini keltirishimiz mumkin.
Masofaviy ta’lim ishlatilishining asosiy sohalariga quyidagilarni kiritish mumkin:
– ma’lum sohalar bo‘yicha pedagogik kadrlar malakasini oshirish;
– imtihonlarni ekspert usulida topshirishda alohida o‘quv fanlari bo‘yicha maktab o‘quvchilarini tayyorlash;
– ma’lum yo‘nalishdagi o‘quv muassasalariga o‘qishga kirish uchun maktab o‘quvchilarini tayyorlash;
– maktab o‘quvchilarining yo‘nalishlar bo‘yicha ta’lim olishlarini tashkil etish;
– qiziqish bo‘yicha qo‘shimcha ta’lim olish;
– kadrlarni kasbga qayta tayyorlash;
– kasbiy tayyorgarlik.
Masofaviy ta’lim bilan kunduzgi va sirtqi ta’lim shakllarini taqqoslab, shuni xulosa qilish mumkinki, masofaviy ta’limni, personal kompyuterlar, video va audio texnika, kosmik va optik tolali texnikaning ishlatilishiga asoslangan ta’limni axborot texnologiyalari bilan ta’minlangan sirtqi va kunduzgi ta’lim rivojlanishining yangi bosqichi sifatida ko‘rish mumkin. Masofaviy ta’lim sirtqi ta’lim shaklidan shunisi bilan farq qiladiki, unda materialning mohiyatli qismi mustaqil o‘zlashtirilmasdan, o‘qituvchi bilan doimiy muloqotda amalga oshiriladi (telefon va internet, ma’ruza va seminarlarda onlayn rejimidagi konsultatsiyalar). SHuningdek, masofaviy ta’limning sirtqi ta’lim shaklidan asosiy farqlari sifatida quyidagilarni kiritish mumkin: – telekommunikatsiya vositalari yordamida o‘qituvchi bilan doimiy muloqot, vujudga keladigan savollar bo‘yicha u bilan operativ tarzda muloqot qilish imkoniyati.
Rivojlangan davlatlarda yangi tipdagi o‘quv yurtlari mavjud. Bunday o‘quv yurtlari “ochiq”, “masofali” universitet, “elektron”, “virtual” kollejlar deb nomlana boshlandi. Ular o‘ziga xos tashkiliy strukturaga ega bo‘lib o‘ziga mos pedagogik usul, iqtisodiy mexanizmlardan foydalaniladi. Xulosa.
Jahon ta’lim tajribasida differensial va integratsion ta’lim masalalari, xususan jahon ta’lim taraqqiyotining asosiy yo‘nalishlari, differensial va integratsion ta’lim mazmun mohiyati pedagogik muammo sifatida o‘rganilib, quyidagi xulosalarga kelindi:

1. 
   Integratsiya (lot. Integeration – tiklash, to‘ldirish, birlashtirish.
   

Integer – yaxlit) sintezlab bir butun qilib birlashtirmok, mantiqiy yaxlit holga keltirmoq ma’nosida tushuniladi. Ta’lim mazmunini integratsiyalash deganda o‘zaro uzviy aloqador, bir-birini taqozo etadigan, kengaytiradigan, chuqurlashtiradigan o‘quv predmetlari mazmunini sintezlash, ya’ni mantiqiy birlashtirib bir butun (yaxlit) holga keltirishni tushunamiz. Genetik jihatdan integratsiya – uzviylik, predmetlararo aloqadorlik, o‘zaro aloqadorlik va nihoyat o‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi, kengaytiruvchi hamda chuqurlashtiruvchi o‘quv predmetlari mazmunini eng kamida ta’lim standartlari darajasida sintezlab, mantiqan tugallangan mazmun shakli va oliy darajasidir. Integrativ aloqadorlik asosida tashkil etilgan o‘quv predmeti yoki integratsiyalab o‘rganilayotgan predmet, hodisa yoki jarayonlarni yaxlit tizim shaklida har tomonlama aloqadorlik va munosabatlar nuqtai nazaridan talqin etishni talab etadi. Bu o‘z navbatida xozirgi va istiqbol talablariga javob beradigan mustaqil fikr yurituvchi va ijodiy faoliyat ko‘rsatuvchi keng ixtisosli malakali mutaxassis shaxsini shakllantirishga imkon beradi.
3.Integratsion ta’lim tahsil oluvchilardan faqatgina tahlil qilish va sintezlash operatsiyalarini talab qilish bilan chegaralanib qolmasdan, balki mavhumlashtirish, algoritmlashtirish, turkumlash, shartli belgilar yordamida ifodalash, sabab oqibatli aloqadorlikni aniqlash, tahlil etish, sintezlash, tizimlashtirish, modellashtirish kabi yuksak darajali tafakkurlash operatsiyalarini talab etadi. Bu operatsiyalar o‘rganilayotgan ob’ektni barcha muhim jihat va xususiyatlarini ajratib olib (tabaqalashtirib), mohiyati va mazmunini anglab etish va ularni umumlashtirish orqali amalga oshiriladi.
Demak, integratsiya har doim ham uning ikkinchi tomoni bo‘lgan tabaqalashtirish (differensiatsiya)ga tayangan holda rivojlanib boradi yoki aksincha.

4. 
   Integratsiya va differensiatsiya bir-biridan ajralgan holda mavjud bo‘lmaydi, biri ikkinchisidan kelib ham chiqmaydi, balki ular har doim bir vaqtni o‘zida o‘rganilayotgan ob’ektning ikki tomoni sifatida namoyon bo‘ladi.
   
5. 
   Integratsiyalashtirilgan o‘quv dasturlarining mualliflari barcha yondosh o‘quv kurslarini o‘zak predmet va g‘oya atrofiga jipslashtirishga xarakat qilishadi, bu o‘quvchilarga ijodiy tafakkur yurgizishga yordam beradi.
   

6. 
   Rivojlangan mamlakatlar o‘quv dasturiga integratsiyalashgan kurslarni kiritish bilan bir qatorda alohida fanlardan chuqurlashtirilgan kurslarni tavsiya etmoqdalar. Masalan, G‘arbiy Evropa mamlakatlarida 15 foiz o‘quvchilar fizika fanini chuqurlashtirib o‘rganadilar.
   
7. 
   Bosqichlik differensiya texnologiyasidan foydalanishning asosiy maqsadi har bir o‘quvchini o‘zining imkoniyatlari va qobiliyatlari darajasida o‘qitish bo‘lib, natijada har bir ta’lim oluvchi o‘z iqtidoriga ko‘ra bilim olish va shaxsiy salohiyatini amalga oshirish (qo‘llay olish) imkoniyatiga ega bo‘ladi.