Samarqand viloyati sharoitida amaranthus hybridusning ayrim biologik va fiziologik xususiyatlari

Amarantning fizologik belgilari va bioekologik xususiyatlari to’g’risida
Amarant o‘simligi odam organizmiga har tomonlama ijobiy ta’sir qiladi takidlashicha amarant fotosintezda C-4 usulida eng samarali o‘tadi. Amarantni xar xil me’yorda o‘g‘it qo‘llaganda, ayniqsa yuqori me’yorda o‘g‘itlar N90 P90 K60 va N45 P65 K30 + 20 t go‘ng qo‘llaganda fototsentezni faollashtirishi va hosildorlikni oshirishga olib keldi. Hosildorlikni oshishi xlorofil va xloraplpst oshishi hisobidan bo‘lganligi isbotlandi.Qishloq ho'jaligida hayvonlar ratsioni uchun gektaridan 1.0-1.5 t/ga yengil o'zlashtiriladigan oqsil olish imkonini beradi. Yer usti qismida 10% gacha pektin uchraydi, donda esa erimaydigan protopektin mavjud. Ushbu moddalar oziq-ovqat sanoatida va tibbiyotda og'ir metallar va radionukleotidlarni organizmdan chiqarib tashlash uchun qo'llaniladi.
Mineral va organik o’g’itlar yetishtirishda tuproqda oziq moddalar balansiga,olib chiqib ketilgan oziq moddalarning qoplanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bunda tuproqda azot va kaliy balansini muqobillashtirish eng murakkab masala hisoblanadi. Bu amarant hosilining va o’simligini tarkibida kaliy va karmomat kaliy balansida bo’lsada, azot balansi murakkab hisoblanadi. Chunki azot tuproqda juda harakatchan, uchuvchan va yuviluvchan hamda mineral shaklda tuproqda to’planish xususiyatiga ega emas. Bundan tashqari azot amarantning nafaqat donida, balki vegetative organlarida han yuqori miqdorga ega va bu azotni yuqori darajada tuproqdan olib chiqib ketishini ta’minlaydi.[Bobur Kaldarboyevich Shoniyozov, To’lqin Qo’chqorovich Ortiqov,Ravshan Usmonov /mineral va organic o’g’itlarni amarant yetishtirishda oziq moddalar balansigata’siri/Samarkand branch of Tashkent state agrarian university google scholar indexed/]
A.V. Molchanova (2008) tadqiqotlarida turli xil amarant navlari barglarida past molekulali suvda eruvchan antioksidantlarni miqdor jihatdan baholash asosiy o’rin tutadi. Bunda amarant har xil turlarining o’sishi va rivojlanish jarayonida endogen antioksidantlarning to’planish dinamikasi, biologik faol moddalarning ekishdan oldin urug’ni ishlov berishda ularning bargdagi miqdoriga ta’sirini o’rganish asosiy maqsad qilib olgan. Don uchun yetishtirilgan amarant moyidan farmasevtikada qimmatbaho dorivor moy sifatida foydalaniladi. Amarant moyining tarkibida skvalen moddasi 8% gacha bo’lib bu uning qimmatbaho xususiyatini yana ham oshiradi. Skvalen qondagi xolesterin miqdorini kamaytirish xususiyatiga ega. Amarant donidan un olinganda juda ham xushbo’y ta’mga ega bo’lgan qandolat mahsulotlari, non, bo’tqalar tayyorlash mumkin. Bug’doy uniga amarant unidan 5-25% miqdorda qo’shilsa ajoyib ta’mga ega bo’lgan un olinadi. Amarant unidan ko’plab parhez taomlar tayyorlanib bir qancha kasalliklar, jumladan yurak,qon-tomir va onkologik kasalliklarni davolashda muhim o’rin tutadi. Amarant oqsil tarkibi bo’yicha ideal oqsil (tuxum oqsili) ga yaqin bo’lib, sut, soya, bug’doy, makkajo’xori oqsillaridan ustun turadi. Amarant oqsili tarkibida lizin aminokislotasi bug’doy oqsilidagidan ikki baravar, makkajo’xori va jo’xori oqsilidagidan uch baravar yuqori bo’lib, hatto sigir suti va soya bilan solishtirish mumkin. Lizin almashtirib bo’lmaydigan, qimmatli aminokislota bo’lib, odam organizmida sintez qilinmaydi. Odam va hayvonlar uni faqat o’simliklardan oladi (Chirkova T.V., 1999).
Suvda eriydigan antioksidantlarni baholash bo’yicha o’tkazilgan tadqiqotlar natijasida Rossiyada introduksiya qilingan bir qancha amarant turlarida antioksidantlarning jami miqdori ontogenez jarayonida Valentina va Krepish navlari kabi bo’lishi aniqlandi. Qizil va yashil bargli amarant turlarida antioksidantlarning jami miqdori vegetativ intensiv o’sish fazasidan urug’ pishish fazasigacha oshib boradi. Askorbin kislotasining to’planishi bo’yicha turli xil fazalarda aniq qonuniyat kuzatilmadi (Molchanov A.V., 2011).
Xozirga qadar qator xorijlik olimlar Amaranthus turkum o’simliklarining kimyoviy tarkibi, biologik faolliklari va farmakologik xususiyatlarini aniqlash bo’yicha chuqur tadqiqotlar o’tkazishgan. Jumladan, P.R.Venskutonis va P.Kraujalis ning (Kaunas Texnologiya univyersityeti, Litva) ishlarida amarant urug’ining oqsillari: albuminlar (40%), globulinlar (20%), glutyelinlar (25-30%) va prolaminlardan (2-3%) iborat ekanpi kursatilgan. A.V.Quiroga (La Plata universiteti, Argentina) esa amarant urug’ida jami 15 ta asosiy oqsil: 11S globulin, 7S globulin, a -amilaza ingibitori, tripsin ingibitori, antimikrob oqsillar, nospetsifik lipid-o’tkazuvchi-oqsil-1, superoksid dismutaza, ring-ruh barmoq oqsili, prosistemin, amarant albumin-1, glyukoza-1-fosfat adeniltransferaza, glyukosiltransferaza, poliamin oksidaza, granulaga bog’langan kraxmal sintaza-1 va atsetolaktat sintaza mavjudligini aniqlagan.Murakami va hammualliflari (Osaka shahar Sog’likni saqlash va atrof muhit instituti, Yaponiya) hom va yetilgan amarant urug’laridagi V guruh vitaminlarining miqdorini aniqlash borasida kator tadqiqotlarni olib borganlar va natijada 100 g urug’ tarkibida 147 mkg riboflavin (B2), 340.15 mkg niatsin (B3), 1150 mkg piridoksin (B6), 47.24 mkg foliy va pantotyen kislotalari borligini aniklashgan.
Amarant o’simligining biogaz olish samaradorligiga ta’siri bo’yicha ham dunyoda bir qancha ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Dunyoda intensiv rivojlanayotgan zamonaviy biotexnologiyaning yo’nalishlaridan biri bu chiqindilarni zararsizlantirish hisoblanadi.Hozirgi paytda organik chiqindilar, jumladan, hayvon va o’simlik chiqindilari, maishiy va sanoat chiqindilarni anaerob jarayonda chiritib biogaz olish texnologiyasiga e’tibor kuchaymoqda. 28 m3 biogaz energiyasi 16,8 m3 tabiiy gaz, 20,8 l neft yoki 18,4 l dizel yoqilg’isiga ekvivalent bo’ladi. 1 m3 biogaz energiyasidan generatorda 2 kVt elektr energiyasini olish mumkin (Belostoskiy D.Ye., 2012). Energetik resurslar yetishmayotgan va qayta tiklanmaydigan energiya manbalari ekspluatasiya qilinayotgan bir paytda energiyaning qayta tiklanadigan turlaridan, ya’ni tirik organizmlar hayot faoliyati mahsulotlaridan foydalanish dolzarb masala hisoblanadi. Metanogenez jarayonining afzalligi shundan iboratki bunda organik birikmalarning har qanday turi, jumladan sanoat va qishloq xo’jalik chiqindilari biogazga aylantirilishi mumkin. Organik qishloq xo’jalik va sanoat chiqindilaridan biogaz ishlab chiqarish jarayoni arzon narxdagi qayta tiklanadigan energiya ishlab chiqarish, chiqindilarni utilizasiya qilish va ekologik muammolarni hal etishda muhim ahamiyatga ega. Anaerob metanogen bijg’ishdagi qoldiq mahsulot qishloq xo’jaligi uchun organik o’g’it bo’lib xizmat qilishi mumkinligi aniqlangan.
D.Ye.Belostoskiy (2012), Mindubayev va boshqalar (2009) tadqiqotlariga ko’ra birinchi bo’lib amarantning Amaranthus fitomassasi ekstrakti va to’ppasi qo’shilib oqava suvlar cho’kmasi, qishloq xo’jalik chiqindilari va oziq-ovqat sanoati chiqindilaridan biogaz chiqishni ko’paytirish bo’yicha tadqiqotlar olib borildi. Bunda amarant fitomassasi gaz hosil bo’lishning lag-fazasini 4 martagacha qisqartirishi va bijg’ishning asidogen fazasiga ta’sir qilish aniqlandi. Amarant fitomassasi ekstrakti faolligi bir qancha moddalarning substratda ortishi bilan belgilanadi. Bularga: dixlormetan ekstrak (xlorofill, fitosterin, karotin, lipidlar eng yaxshi metanogen substratlardan biri hisoblanadi), spirtlar (fenol birikmalari, rutin, kversetin), to’ppa (kletchatka, pektinlar, oqsillar), va suvli ekstraktlar (mineral tuzlar, amarantin, erkin aminokislotalar, suvda eruvchan polisaxaridlar). Biogazning eng ko’p miqdori oqava suvlar cho’kmasiga 24% amarant to’ppasini qo’shib bijg’itganda hosil bo’ldi va 83% ni tashkil etishi isbotlangan.
O'simlikning barglari va poyalari qaynatiladi, bug 'hammomida pishiriladi, yormalardan bo'tqa tayyorlanadi, Peruda u pivo tayyorlashda ishlatiladi. Kichik urug'lar unga maydalanadi va undan mazali original non mahsulotlari pishiriladi. Amaranth: ajoyib shifobaxsh xususiyatlari. [Amaranthning dorivor xususiyatlari va kontrendikatsiyasi
https://optolov.ru/uz/interer-i-obustrojjstvo/amarant-neveroyatnye-celebnye-svoistva-lechebnye-svoistva-i-protivopokazaniya.html]
Amarant urug‘i tarkibida esa olein, linol, linolen yog‘kislotlari mavjud bo‘lib,lipidli fraktsiyasida 10 %gacha skvalen uglevodorodi mavjud. Skvalen steroidlar va triterpinlar hamda sterollar va ularning hosilalari bo‘lib, ateroskeleroz kasalligini davolashdagi muhim vosita hisoblanadi. Amarant o‘simligining bargi, urug‘i hamda poyasi shifobaxsh hisoblanib, uni kamqonlik, ateroskeleroz, adenoma, gemorroy hamda yurak-qon tomirlari zararlanishida, jigar va buyrak faoliyati buzilishida dorivor vosita sifatida ishlatish mumkin. Ayniqsa, amarant organizmni yaxlit sog‘lomlashtirish, yashartirish va quvvatlantirish maqsadida keng qo‘llaniladi. Bundan tashqari, amarant urug‘i soch to‘kilishi va oqarishiga qarshi samarali hisoblanadi. Amarantning skvalenni yuqori darajada saklashi uning alohida xususiyati bo‘lib, unga ushbu uglevodorodni olishning mukammal obʻekti sifatida qarash lozimligini ko‘rsatadi. Birgina linol kislotasi (18:2) umumiy massaga nisbatan 50,03 %ni tashkil etmokda. Bu esa juda ahamiyatli ko‘rsatkich hisoblanadi. Amarantning yer usti qismi navlarga bog‘liq holda 4-6 %gacha kaliy saqlaydi.Qishloq xo‘jaligida hayvonlar ratsioni uchun gektaridan 1,0-1,5 t/ga yengilo‘zlashtiriladigan oqsil olish imkonini beradi. Yer usti qismida 10% gacha pektin uchraydi, donda esa erimaydigan protopektin mavjud. Ushbu moddalar oziq-ovqat sanoatida va tibbiyotda og‘ir metallar va radionukleotidlarni organizmdan chiqarib tashlash uchun qo‘llaniladi.[ AMARANTHUS O‘SIMLIGINING XUSUSIYATLARI VA AHAMIYATI Xashimova M,R/goldenbrain]
Amaranth o'simliklari past transpiratsiya tezligiga ega, bu ularga noqulay sharoitlarda namlikni saqlashga imkon beradi. Amaranth donli ekinlarga nisbatan 1,5-2 baravar, dukkaklilarga qaraganda 2,5-3 baravar kam suv sarflaydi. Amaranthning qurg'oqchilikka chidamliligi uchun asos tuproqning minimal namligi bilan suv rejimining barqarorligi hisoblanadi [Kostyakov A.N., 1960; Kononkov P.F., Gins V.K., 1996].
Boshqa C4 o'simliklari singari, amaranth fotofildir. Ayniqsa, o'sishning dastlabki davrida soyaga toqat qilmaydi. Rivojlanishning keyingi bosqichlarida ham yaxshi yoritish talab qilinadi. Yorug'lik energiyasiga bo'lgan ehtiyoj bo'yicha u makkajo'xori va jo'xoridan o'zib ketadi, lekin shu bilan birga, fotosintezning yorug'lik bilan to'yinganligi 90-100 KPC yoritilishida ham sodir bo'lmaydi, ya'ni maksimal tabiiy: quyosh yoritilishida.Kuchli yorug'lik ostida. , amaranth fotosintez apparati juda samarali ishlaydi.
Bunga ishonchli CO2 kontsentratsiyasi mexanizmi ijobiy yordam beradi.O'simlik mavsumida yorug'lik energiyasini o'zlashtirish samaradorligining o'rtacha qiymati taxminan 6% ni tashkil qiladi va optimal qishloq xo'jaligi fonida ma'lum davrlarda u 21-24 ga etadi. asosan amaranthning ulkan fitomasa hosil qilish qobiliyatini tushuntirish mumkin [Магомедов, И.М(1995),Киселева, И.С(1995)]
Don uchun etishtirilgan amarant moyidan farmatsevtikada qimmatbaho dorivor moy sifatida foydalaniladi. Amarant moyining tarkibida skvalen moddasi 8% gacha bo‘lib bu uning qimmatbaho xususiyatini yana ham oshiradi. Skvalen qondagi xolesterin miqdorini kamaytirish xususiyatiga ega. Amarant donidan un olinganda juda ham xushbo‘y ta’mga ega bo‘lgan qandolat mahsulotlari, non, bo‘tqalar tayyorlash mumkin. Bug‘doy uniga amarant unidan 5-25% miqdorda qo‘shilsa ajoyib ta’mga ega bo‘lgan un olinadi. Amarant unidan ko‘plab parhez taomlar tayyorlanib bir qancha kasalliklar, jumladan yurak – qon tomir va onkologik kasalliklarni davolashda muhim o‘rin tutadi. Amarant oqsil tarkibi bo‘yicha ideal oqsil (tuxum oqsili) ga yaqin bo‘lib, sut, soya, bug‘doy, makkajo‘xori oqsillaridan ustun turadi. Amarant oqsili tarkibida lizin aminokislotasi bug‘doy oqsilidagidan ikki baravar, makkajo‘xori va jo‘xori oqsilidagidan uch baravar yuqori bo‘lib, hatto sigir suti va soya bilan solishtirish mumkin. Lizin almashtirib bo‘lmaydigan, qimmatli aminokislota bo‘lib, odam organizmida sintez qilinmaydi. Odam va hayvonlar uni faqat o‘simliklardan oladi (CHirkova T.V., 1999).

Amaranth ko'chatlari juda kichik, pushti yoki och yashil rangga ega, yorug'lik va issiqlikka yuqori ehtiyojga ega. Rivojlanishning dastlabki bosqichlarida (birinchi 2-3 hafta) ular sekin o'sadi. Bu vaqtda ildiz tizimining faol o'sishi mavjud. Keyin o'sish intensivligi kuniga 4-5 sm ga etadi va ko'tarilgan havo haroratida (+30-40 ° C) va tuproq namligi etarli bo'lsa, o'rtacha kunlik o'sish 6,5-7,5 sm 33, 34/1 Turli, issiqlikka qarab. , yorug'lik, namlik, tuproq vegetatsiya davri amaranth 90 dan 150 kungacha bo'lishi mumkin. Urug'larni olish uchun,faol haroratlar miqdori 1900-2800- S oralig'ida chetlab o'tiladi.Amaranth o'rtacha sovuqqa chidamli o'simlik bo'lib, u kichik bahor va kuzgi sovuqlarga (-3 ° C gacha) bardosh bera oladi. U yangi atrof- muhit sharoitlariga yuqori moslashuvchan xususiyatlarga ega va subtropik va mo''tadil zonalarda muvaffaqiyatli o'sishi mumkin. Mamlakatimiz hududida amaranth nafaqat janubiy hududlarda, balki shimoli- g'arbiy hududlarda ham yuqori mahsuldorlikni ta'minlashi mumkin. Ekish uchun amaranth turlarini tanlash subtropik va mo''tadil zonalarda o'sadi. Mamlakatimiz hududida amaranth nafaqat janubiy hududlarda, balki shimoli- g'arbiy hududlarda ham yuqori mahsuldorlikni ta'minlashi mumkin. Don va yashil massa uchun ekish uchun amaranth turlarini tanlash o'simliklar biologiyasini va ma'lum bir zonaning tabiiy- iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerak [Амарант в Сибири. Проблемы и перспективы [Текст]: материалы ре-гионального рабочего совещания. - Томск: Изд-во Том. ун-та, 1992. - 22 с.Sapharov, K.S. The introduction and studies on amaranth in Uzbekistan/ Abstracts of papers presented at the International symposium «Amaranth as a food, forage and medicinal culture]

Amarantda fenologik fazalarning boshlanishi dinamikasiga ko'ra, 4 ta asosiy fenofaza aniqlandi: vegetativ, kurtaklash, gullash, meva berish.[ 3. Прокофьев А.Б. Биоморфологическ Иванова, Н. А. Влияние минеральных и сидеральных удобрений на рост, развитие и продуктивность кормовых культур, возделываемых на оро¬шаемых землях Ростовской области ие особенности разных видов ама-ранта, интродуцированных в ботсаду при КГУ]
Urug'larning pishishi fazasi, o'sayotgan zonaga va tez orada turning pishishiga qarab, avgust oyining oxiri va oktyabr oyining boshida boshlanadi va uzoq muddat bilan tavsiflanadi. Amaranthning o'ziga xos xususiyati - 1,5-6,5 t / ga yuqori urug'lik hosildorligi va 1000-3000 va undan ortiq urug'larning ko'payish koeffitsienti. Hech bir an'anaviy madaniyatda bunday koeffitsient yo'q [4. Иванова, Н.А. Интенсивные экологически чистые технологии возде-лывания кормовых культур/Алтунин, Д. Перспективные культуры]
Amaranth yorug'likni yaxshi ko'radigan o'simliklarga tegishli bo'lib, rivojlanishning barcha bosqichlarida yaxshi yoritishni talab qiladi, yorug'lik energiyasiga bo'lgan ehtiyoj bo'yicha jo'xori va makkajo'xoriga bo'lgan ehtiyojdan oshib ketadi. O'rtacha, fotosintetik faol nurlanishning assimilyatsiya koeffitsienti qiymati 6% ni tashkil qiladi va yuqori qishloq xo'jaligi fonida u o'sish va rivojlanishning turli davrlarida 21 dan 24% gacha o'zgarishi mumkin [Gromova A.A., 1995; Pyankov V.I., 1998].
Ushbu o‘simlik bir yillik hisoblanib, bo‘yi 2-3 metr keladi. Poyasining yo‘g‘onligi 8-10 santimetr, bargi cho‘ziq va ellipssimon bo‘lib, poyaga uzun bandi bilan ketma-ket joylashgan. Gullari mayda, ko‘rimsiz bo‘lib, yirik yarim metrgacha boradigan supurgisimon gul to‘plamini hosil qiladi.Urug‘i mayda sharsimon qo‘ng‘ir yoki sariq rangda, 1000 donasining vazni atigi 0,4-0,6 gramm keladi. Bir tup o‘simlikdan 0,5 kilogrammgacha urug‘ olish mumkin. O‘simlik iyun oyida gullab, urug‘i iyulda yetiladi.
Bikov.I ma’lumotlariga ko’ra Mavsum davomida amarant 3-4 marta sug‘oriladi va gektariga 90-100 kg azot, 70 kg fosfor, 50 kg kaliy bilan oziqlantiriladi. Uning bo‘yi 70-80 santimetrga yetganda azotli va kaliyli o‘g‘itlar berish bilan oxirgi oziqlantirish tugallanadi. O‘suv davri ertapishar navlarida 80-90 kunni, o‘rtapishar navlari 100-110 kun, kechpishar navlari 120-125 kungacha bo‘ladi. Mahalliy sharoitda barcha agrotexnik tadbirlar o‘z vaqtida sifatli qilib o‘tkazilganda, undan 70-75 kunda ham to‘liq pishib yetilgan don olinishi kuzatilgan.
Gulning oddiy va shoxlangan poyalari bor, ularda lansetsimon, olmossimon yoki tuxumsimon shakldagi barglar navbatma-navbat joylashgan. Plitaning asosi petiole ichiga silliq o'tadi va uning tepasi uchli va tishli. Gullar qo'ltiq ostiga o'tiradi, qizil, oltin, yashil yoki binafsha rangda bo'lib, tepalarida shamlardan yoki boshoq shaklidagi panikulalarda joylashgan. O'simlikning mevasi quti bo'lib, uning ichida ko'plab mayda urug'lar to'planadi. Butun o'simlik umuman binafsha, yashil yoki binafsha rangga ega. Ba'zi hollarda barcha ranglar bitta o'simlikda mavjud. Amaranth turiga qarab 30 sm dan 3 m gacha o'sishi mumkin. Sifatida gulzorlarda o'stiriladi yillik o'simlik .
100 kg lik amarant silosida 17 yem birligi, 2,6 kg PP mavjud. 1,9% yog ', 36,0% BEV, 12,0% suv. Amaranth silos ekini sifatida katta imkoniyatlarga ega, oʻrtacha yashil massa hosildorligi 52 t/ ga. quruq moddalar hosili esa gektariga 1138 kg ni tashkil qiladi [Pobednov Yu.A., Evtisov S.X., Nilchenko M.G., 1997, Jeleznov A.V., Jeleznova N.B., Burmakina N.V. va boshq. 1997)
100 kg 3M amaranthda o'rtacha 15-19 yem mavjud. birliklar 1 ta yem uchun birliklar amarantning yashil massasida 180-195 g hazm bo'ladigan oqsil mavjud bo'lib, uning yalpi hosili 1,5-2,05 t/ ga [Chernov I.A., 1997; Kononkov P.F., 2011].
Amaranth urug'lari yuqori ozuqaviy qiymatga ega. Ulardan un, kraxmal, kepak, yog' olishingiz mumkin. Turiga qarab, ular tarkibida 14-20% oson hazm bo'ladigan oqsil, 6-8% ko'p to'yinmagan yog'li kislotalar va biologik faol komponentlar yuqori konsentratsiyali o'simlik yog'i, A.B.C.E.R vitaminlari, karotenoidlar, pektinlar va sezilarli miqdorda makro- va mikroelementlar, ayniqsa kaltsiy va temir [Ofitserlar E.N., 2001: Dergausov V.I., 2006; Gamel T.H. Linssen J.P. 2006].
Em- xashak amarantining yashil massasi yuqori sifatli ozuqa, silos olish uchun ishlatiladi va vitaminli un va granulalar ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Yashil massa barcha uy hayvonlari tomonidan yaxshi iste'mol qilinadi. Amaranth qushlarni, quyonlarni, cho'chqalarni, qoramollarni boqishda ishlatiladi. Amaranth ratsioniga kiritilsa, chorva mollarini ko'paytirish, mahsulot miqdori va sifatini oshirishga yaxshi ta'sir qiladi, uning tannarxini pasaytirishga yordam beradi. Amarantning hosildorligi dondan 3,6-6,0 t/ ga, biomassadan esa 180-205 t/ ga gacha. Shuni ta'kidlash kerakki, ekish uchun oz miqdorda urug'lar kerak bo'ladi, 1 g uchun faqat 0,5-1,5 kg kerak bo'ladi. Makkajo'xori ekish uchun 50 kg talab qilinadi. bug'doy - 1 ga 200 kg don (Konkov P.F., Gine V.K., Gine M.S. 1998: Zelennov V.N. Belonojkina T.G. Zaksas N.P.. 2002, Konkov P.F. ., Sergeev V.A., 201], 201
Amaranthning yashil massasidan makkajo'xori, jo'xori, kungaboqar, sudan o'ti, mogar yoki boshoqli somon qo'shilganda yuqori proteinli (60%) yuqori sifatli silos olinadi.Silosning yuqori sifati va saqlanishiga erishiladi. mikroblarga qarshi va uchuvchi birikmalar mavjudligi. Amaranth fitomasidan u osonlikcha 19-21% proteinli vitaminli o'simlik uniga (BTM) olinadi. Amaranth qo'shilishi qoramol, cho'chqa, broylerlarning mahsuldorligini sezilarli darajada oshiradi Chernov IA, 1997; Gamel T.N.
Shunday qilib, amaranth juda to'yimli universal ekindir. Amaranthning barcha bu fazilatlari yuqori mahsuldorlik bilan birgalikda em- xashak etishtirishda katta qiziqish uyg'otadi va bu ekinning tarqalishiga yordam beradi. Uni etishtirish nafaqat em- xashak uchun, balki yashil massaning yuqori hosildorligi bilan oziq- ovqat dorivor va yashil go'ng ekini sifatida ham istiqbolli. Ko'rib chiqilayotgan masalani tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, uning biologiyasi va o'sish uchun talablar, amaranth Boshqirdiston Respublikasi sharoitida muvaffaqiyatli etishtirilishi mumkin va qishloq xo'jaligi ishlab chiqaruvchilari uchun amaliy qiziqish uyg'otadi, shuningdek, ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish va monokulturadan voz kechish imkonini beradi.
Ko'pgina donli o'simliklarda yashil massa hayvonlarning ovqatlanishini muvozanatlash uchun etarli miqdorda proteinni o'z ichiga olmaydi. Bundan kelib chiqqan holda, asosiy kesish va undan keyin yashil massaning ikkita hosilini ta'minlay oladigan yuqori proteinli ekinlar (xususan, amaranth bilan) bilan birgalikda etishtirish imkoniyati katta qiziqish uyg'otadi. S.V.ning tajribalarida. Krasnenkov (1999) jo‘xori- Sudan duragaylarining bir navli ekinlari yashil massa hosildorligi bo‘yicha amarant ekinlaridan (100%) oshib ketganligini aniqladi, 1996-1998 yillarda o‘rtacha 68 q/ ga, DM yig‘ishda 16 sh.ga. / ga, yem birliklari 19,3 q/ ga, protepin yig'ishda esa 0,41 q/ ga past bo'lgan. Birgalikda ekishda yashil massa hosildorligi va quruq moddaning hosildorligi jo'xori- sudan gibridli sof ekishdagi bilan deyarli bir xil edi. Amaranthdan foydalanganda aralashmalardagi oqsillarni yig'ish 0,51 ts / ga oshdi, em- xashak birliklarining hosildorligi deyarli o'zgarmadi, ammo ularning oqsil bilan ta'minlanishi 84,4 dan 95,5 g gacha oshdi [Krasnenkov S.V., 1999. Logachev M.V. . 2005]
Shunga o'xshash ma'lumotlar V.I. Kryuchkova [2000] o'z tajribalarida shakar jo'xori va amaranthdan xom ashyoni ishlatish tuzlangan sabzavotlarning hidi bilan sifatli silos olishga olib keldi. 1 kg tarkibida 27,3-27,5% DM, 3,0-3,5% PP, 6-7% tola, taxminan 2,0-2,1% organik kislotalar (asosan sut) mavjud edi. Silos massasining yaxshi saqlanishi qayd etildi. 2 yil davomida silos sifatini yo'qotmadi, butirik kislota hosil bo'lmadi, oqsil saqlanib qoldi, ehtimol amarantda zamburug'lar va chirishga qarshi bakteriyalarni bostiradigan moddalar mavjud.
F.X.Xaziyev (2012) ma’lumotlariga ko‘ra, o‘rtacha 3 yil davomida aralash ekinlardan nisbatan yuqori ko‘k massa hosili olingan. ayniqsa, amarant bilan aralashtirilgan Sudan o'tini etishtirishda (nazoratda 280 s/ ga qarshi 336 s). Aralash ekinlar, shuningdek, 1 gektardan ozuqa birliklari va hazm bo'ladigan proteinni eng yuqori yig'ishni ta'minladi. Aralashgan holda oqsil ekinlar, bitta ozuqa birligi bilan ta'minlash ham sezilarli darajada oshdi.
Tuproqdagi namlikning ko'pligi bilan qo'ziqorin kasalliklari ham paydo bo'lishi mumkin. Ulardan xalos bo'lish uchun fungitsidlar amaranthga purkash orqali qo'llaniladi. Eng muvaffaqiyatli vositalar kolloid oltingugurt, mis oksiklorid, mis sulfatdir.
Ko'pgina zamonaviy texnologlarning ta'kidlashicha, amaranth Yerdagi ochlik muammosini hal qila oladigan o'simlikdir. Albatta, bu bo'rttirilgan bayonotlar, lekin qisman to'g'ri. Birinchidan, amaranth butunlay qutulish mumkin. Uning har qanday qismi organizm uchun foydalidir, ko'plab oziq moddalar, ayniqsa urug'lar mavjud. Shunday qilib, ularning tarkibida normal metabolizm uchun zarur bo'lgan ko'plab yog 'kislotalari, ya'ni oleyk, linoleik, stearik, palmitik mavjud. Amaranth asosida turli xil parhez mahsulotlari va qo'shimchalar tayyorlanishi ajablanarli emas. Shuningdek, bu o'simlikda skualen, rutin, steroidlar, karotin, B, D, P, C va E vitaminlari, pantotenik va safro kislotalari, shuningdek, boshqa moddalar mavjud.
Amaranth barglari ismaloqdan kam foydali emas, lekin tarkibida lizin bo'lgan ko'proq protein mavjud. Va bu muhim aminokislota bo'lib, boshqa mahsulotlarga (soya, makkajo'xori, bug'doy) qaraganda amaranthdan ancha yaxshi so'riladi. Yaponlarning fikriga ko'ra, yashil amaranth barglari kalamar go'shtiga biroz o'xshaydi, chunki ular yoshartiruvchi ta'sirga ega, shuningdek, charchagan kundan keyin tanani yaxshi tiklaydi.
Amaranthning barcha turlari foydali va biologik faol moddalarga boy. hatto dekorativ. Ammo bu bezak amaranthni iste'mol qilish kerak degani emas, chunki uni etishtirish butunlay boshqacha. Buni urug'larning tashqi belgisidan ko'rish mumkin - dekorativ turlari quyuqroq.
O'simlik yog'i amaranth urug'idan tayyorlanadi, bu dengiz itshumurtiga qaraganda bir necha barobar foydalidir. Shuning uchun u kosmetik maqsadlarda (terining yoshartirilishi, niqoblar va kremlar yaratish, terining antibakterial himoyasi uchun) ishlatiladi.
Va agar amaranth unib chiqsa, uning nihollari ona sutidan kam bo'lmaydi, shuning uchun ular pishirishda va tibbiyotda faol qo'llaniladi. Shunday qilib, semizlik, nevroz, ateroskleroz, disbakterioz va boshqa kasalliklar amaranth bilan davolanadi. Amaranth urug'lari buyrak va jigarni, prostata adenomasini, yurak-qon tomir muammolarini, siydik tizimi kasalliklarini davolash uchun ishlatiladi. Bundan tashqari, malign neoplazmalarni amaranth bilan muvaffaqiyatli davolash haqida dalillar mavjud.
Amaranth dorivor malhamlar, aralashmalar, infuziyalar tayyorlash uchun ishlatiladi. O'simlikdan moy olinadi, bu kuyishlarni davolashga yordam beradi, o'smalarning rivojlanishiga to'sqinlik qiladi, tanani og'ir metallardan tozalaydi.
-O'simlik yallig'lanish, diabet, nevroz va enurez uchun ishlatiladi. Oziq-ovqatga muntazam ravishda qo'shilish tanani yoshartirishga yordam beradi, tananing kuchini tiklaydi. Semirib ketish va iktidarsizlik bilan yordam beradi.
-Tibbiy maqsadlarda o'simlik gemostatik, yurak va qon tomirlari kasalliklari, genitouriya tizimining yallig'lanishi uchun ishlatiladi.
-Amaranth choyi immunitet tizimini mustahkamlaydi va diabetdagi shakar miqdorini normallantiradi.[ Kariithi Tabitha1, Morphological Characteristics of Amaranthus cruentus and Amaranthus tricolor as Influenced by Integration of Organic and Inorganic Fertilizers in Kiambu County, Kenya Asian Research Journal of Agriculture 8(1): 1-18, 2018]
Amarantning hybridus, edulis, mantagazzianus, kruentus turlarini iki xil sharoitda tajriba asosida urug`larining unuvchanligi 5 yil davomida 2,5-4,0% ga kamaydi. 6 yil mobaynida saqlangan urug`larning unuvchanligi esa 13,7-17,0% ga kamayganligi qayd etildi. Amarant urug`lari optimal sharoitlarda undirilganda umumiy amilolitik va lipolitik faolliklarining yuqori ko`rsatkichlari unish jarayonining 3- kunida, proteolitik faolligi esa 4-kunida qayd etgan. Donli amarantning A.hybridus turining urug` hosildorligi 21,3 s/ga, A.edulis turida 15 s/ga, A.kruentus 20 s/ga va A.mantegazzianus turida esa 19 s/ga bo`lishi aniqlandi. O`rganilgan amarant turlari orasida seroqsil tur A.hybridus, yog` miqdori bo`yicha A.edulis turi ekanligini aniqlagan. (Tursunova.Sh.A Toshkent 2019)
BMTning oziq-ovqat bo‘yicha (FAO/VOZ) ekspertlari amarantni XXI asr o‘simligi deb hisoblamoqda (CHirkova T.V., 1999, Bыkov YU.V., 1999, Kononkov P.F.,va boshq.,2001; Magomedov I.M., 2008; Minzanova S.T va boshq.2011, Ofitserov E.N. va boshq, 1999). AQSH olimlarining tadqiqotlariga ko‘ra amarant oqsili biologik qiymati bo‘yicha 100 balli baholash tizimida - 75 ballni, bug‘doy oqsili - 56,9, soya donlari - 68, sigir suti – 72,2 ball bilan baholandi (Bыkov YU.V., 1999). Amarant donidan moy olish va qo‘llash ham hozirgi paytda meditsinada dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Amarant urug‘ining lipid tarkibi muvozanatlashgan moy kislotalari tarkibi, biologik aktiv moddalar, o‘simliklarda kam uchraydigan skvalen, tokoferol, sterol, fosfolipidlar ko‘pligi bilan boshqa an’anaviy moyli o‘simliklardan farq qiladi. Amarant moyi tarkibida yuqori terapevtik, turli xil o‘smalarga qarshi va bakteritsid effektga ega bo‘lgan skvalen moddasini 10% gacha saqlaydi.Skvalenning vazifasi proliferativ jarayonlarning muvozanatlashtirish bo‘lib nafaqat hujayraning ichki konsentratsiyasi, balki uning fermentlar faolligiga ta’siri hamda o‘z molekulalarini sintezlash katalizatsiyasi va barcha faol izoprenoidlarning umumiy o‘tmishdoshlari biogeneziga asoslangan. Bundan tashqari skvalen odam va hayvon organizmida bir qancha garmonlarning biosintezida qatnashadi. Asrimizning boshida sterin guruhiga mansub bo‘lgan biologik faol modda skvalen sanoat sharoitida faqat akula jigari yog‘idan olinar edi. Amarant moyi ushbu qimmatbaho moddaning qayta tiklanadigan muqobil manbasi hisoblanadi (Bыkov YU.V., 1999). Amarant moyining qo‘llanilish sohasi nafaqat oziq-ovqat sanoatini, balki parfyumeriya-kosmetika, farmatsevtika sanoati, hamda tibbiyotning turli sohalarini ham keng qamrab oladi. YU.V.Bыkov (1999) tadqiqotlarida o‘simlik moylariga oziqaviy qo‘shimchalar ishlab chiqish, margarin va mayonezlar sifatini oshirish va oksidlanishga chidamliligini oshirish, hamda davolash-profilaktika maqsadlarida effektiv qo‘llash uchun amarant donidan biologik faol moddalar olish texnologiyasi ishlab chiqilgan. Amarant o‘simligining urug‘ sarfi juda ham kam bo‘lib, gektariga - 0,5-1,0 kg ni tashkil etadi va don hosildorligi 40-60 s/ga ni tashkil etadi. Amarant doni tarkibidagi biologik faol moddalar miqdorini to‘liq saqlab qolgan holda chiqindisiz texnologiyalar asosida un ishlab chiqarish novvoychilik sohasi xom ashyo bazasini boyitish, non pishiriqlari, qandolatchilik assortimentlarini ko‘paytirish, hamda ularning biologik qiymatini oshirishda muhim o‘rin tutadi.
I.N.Tarasova (2012) ma’lumotlariga ko‘ra, amarant o‘simligini Rossiyaning Markaziy qoratuproq rayoni o‘rmon dasht zonasida don, sabzavot va em-xashak sifatida foydalanish mumkin. Amarant urug‘lari unib chiqishi uchun minimal harorat laboratoriya sharoitida +10-12°, dala sharoitida esa +12-15°S ni tashkil etadi. Urug‘ unib chiqishi uchun o‘z massasiga nisbatan 28-30% miqdorda suvni singdirishi kerak. Amarant urug‘ini tuproqqa 1-1,5 sm chuqurlikka ekish kerak bo‘ladi. Ekish chuqurligini bundan kam qilganda o‘simlik yotib qolishi kuchayadi. Bundan chuqur bo‘lganda esa urug‘ning unib chiqishi kamayadi. Amarantning turli xil navlariga bog‘liq ravishda uning tup qalinligi gektariga 100-150 ming donani tashkil qiladi.
J.V.Roshina (2007) tadqiqotlarida Rossiyaning Rostov oblasti sharoitida ko‘k massa (amarant, kungaboqar va makkajo‘xori aralash ekilgan) hamda don uchun amarantni o‘g‘itlash normasi N120-140 P60-90 kg tavsiya qilingan. Bunda ang‘izga ko‘k massa uchun ekilganda 62,0 t/ga biomassa, asosiy ekin sifatida ekilganda esa 98,4 t/ga ko‘k massa va 2,6 t/ga amarant urug‘i olingan.