Samarqand viloyati sharoitida amaranthus hybridusning ayrim biologik va fiziologik xususiyatlari

Tadqiqot maqsadi. Samarqand viloyati sharoitida Amaranthus navlarining ayrim biologik va fiziologik ko’rsatkichlarini aniqlashdan iborat.
Tadqiqotning vazifalari:
Amarant navlarining rivojlanish fazalari davomiyligi,
-Bo’yiga o’sish suratlari;
-Amarant navlarining transpiratsiya jadalligi,
- Amarant turli navlarida suv zaxirasidan foydalanish,
-Amartant navlaridagi xlorofil va karantinoidlar miqdorini, Amarantning hosil strukturasini,
-Amarant navlarida sut-mum pishish fazasida hosil strukturasi,
-Amarantning ildiz ang’iz qoldiqlari,
-Amarant o’simligi yashil massasining kimyoviy tarkibini o’rganish
Tadqiqot usullari; Tadqiqot obyekti sifatida Amaranthning Hybridus, Xarkovskiy-1, Kripsh navlarini tanlab oldim, bu navlarning o’sishi rivojlanishi morfologik , biologik hamda fiziologik ko’rsatkichlarini aniqlashda quyidagi tadqiqot usullaridan foydalandim;Amarantning urug’lari maydsaligi sababli qumga 1:1 nisbatda aralashtirib qatorlarga sepish yo’li bilan ekilgan, olingan natijalarga matematik-statistik ishlov berish B.A.Dospexov (1985) bo’yicha amalga oshirildi. Tuproq va o’simlik namunalarini tahlili O’simlikshunoslik kafedrasi va laboratoriyasida amalga oshirildi.lobartoriya sharoitida amarant navlarining pigmentlari ajratib olish uchun Kraus usulidan foydalindi,transpiratsiyani aniqlash uchun hajm usulidan foydalanildi,tarnspiratsiya jadalligi va nisbiy transpiratsiyani texnik tarozi usuli yordamida aniqladi,dalada belgilab quyish usuli yordamida bo’yini o’sishini aniqlanildi.
Adabiyotlar sharhi
Amarantning madaniylashtirish tarixi va morfologik belgilari to’g’risida Har bit hind qabilasi amaranth uchun o’z nomiga ega. Masalan, mayya uni ‘’xtes’’, asteklar’’huautli’’, Deb atashgan. Inklar amarantni
Keyinchalik o’simlik bitta nomga ega bo’ldi ‘’amanto’’ amaranth . Amarant nomi yunoncha ‘’amaranthos’’dan kelib chiqqan bo’lib, (so’nmaydigan gul) degan ma’noni anglatadi. Birinchi sivilizatsiyamayaliklar va asteklar uni yuqori hosil beradigan madaniy o’simlik sifatida yetishtirilgan. Amaranth o’zining shifobaxsh xususiyati VA ozuqaviy qiymati uchun Katta ahamiyatga ega. Sonora universitetining (Meksika) tadqiqotchisi Xuan Manuel Vargas Lopes o’sha davrdagi ispan xronikalarini eslatib o’tadi, by esa 5000 gektardan ortiq Astek hududiga amarant ekanligini va Har yili 1.5dan 2 tonnagacha hosil olinganligini ko’rsatadi.Arxeologik ma’lumotlarga qaraganda , Meksika amarathning kelib chiqishi madaniylashtirilgan markazlardan biro hisoblanadi.(Sauer, 1950), bundan tashqari, madaniy ekinsiz turlarning Juda ko’p xilma-xilligi mavjud. Bir nechta mualliflar madaniy turlarning filogenetik munosabatlari va ularning mumkin bo’lgan ajdodlari bo’yicha tadqiq otlar olib borishdi. (Sauer 1967. Pal va Khoshoo1974) . Meksika bilogik xilma-xilligi va xonakilashtirishning eng muhim markazi bo’lib qolmoqda va o’stiriladigan amaranth o’simliklarning kelib chiqishi markazi shu joyda bo’lishi mumkin. [Ortiz Rikardo, 1997,Meksika1990/ http;//www.abebooks.co.uk/9789686733242/amarantohistoria-perspektivas-usos-propriadades-9686733248/plp
Amarantlar oilasiga mansub oʻsimliklar (Amaranthaceae) ikki pallalilar sinfiga, chinnigullar turkumiga mansub bir yillik binafsha yoki sariq- yashil oʻt oʻsimliklardir. Ularning balandligi 1,5 - 3,0 m ga etishi mumkin [Zelenkov V.N., Zaksas N.P., 2000]. Yetuk holatda panikula uzunligi 30 sm va diamet ri 15 sm ga etadi va panikulaning og'irligi 1 kg gacha bo'lishi mumkin. Amaranth urug'lari juda kichik, bitta panikuladagi urug'lar soni 500 ming donagacha yetishi mumkin. Amaranth donasi psevdodon hisoblanadi, chunki u donli donlar bilan o'xshash xususiyatlarga ega va donli ekinlarga tegishli emas. Don turlaridan A. crientus L. A. hypochondriacus L., A. caudaus L. koʻproq oʻrganilgan, chunki ular asosan oziq- ovqatda qoʻllaniladi [Zueva E.A., 2003. Zelenkov V.N., Gulshina V.A., Tereshkina L. .V., 2008; Qodirov S.V., Sturua A.V., 2008; Bekuzarova S.A., Kuznetsov I.Yu., Gasnev V.I., 2014].
Amaranthning ildiz tizimini novda- tolali deb tasniflash mumkin. Asosiy ildiz uzunligi 60 sm gacha, konusning shakliga ega. Gzowye ildizlari gorizontal yo'nalishda, 80 sm gacha radiusda joylashgan. Ildizlarning massasi er usti organlari massasining 15% ni tashkil qiladi [Kadoshnikov I.G., Chernov I.A., Prokofyev A.V., 1989; Chernov A.I., 1992 yil; Kuvshinova O.R. Chernov I.A., Yarullin A.N., 2002. Kuznetsov I.Yu. Dagirov V.B., 2007].
Amarant o’simligi yuqori mahsuldorlikka ega bo’lib, vitaminlar va minerallarga to’yingan ko’k massa (1500 s/ga gacha), don (60 s/ga gacha) beradi. U yuqori sifatli oqsil tarkibiga ega bo’lib, donida 20% gacha, barglarida 4,0% gacha, don va barglarida mos ravishda 10 va 6% gacha moy bo’lishini aniqlashgan. (Breus I.P., 1998; Magomedov I.M., 1989; Chernov I.A., Zemlyanoy B.Ya., 1991; Saunders R.M., Becker R., 1984; Wegerle N., Zeller F.J.1995).
Oziq modda va vitaminlar tarkibi bo’yicha ham amarant an’anaviy donli va yem-xashak ekinlar bo’lgan bug’doy, arpa, sholi, soyadan ustun turadi va lizin tarkibi bo’yicha bedadan qolishmaydi (Breus I.P., 1998).
Amarant XXI asrning eng qimmatli o’simligidir. O’tgan asrning 30-yillarida Vavilov.V.I Amaranthni yetakchi, eng istibolli 1-ekinlar o’ntaligigaa kiritgan.[VavilovN.I.,1965; Velibekova.M.R., Velibekov.M.D., Agafonov.X.S.1998., Melikov.R.K.1999., Kotova.N.P., Leontiyeva.N.A 2000 Chernov.I.A., GassimovaG.A.,Degryateva.I.A.,Degtyareva.I.A Lilikov.Yu.A 2007]. Amaranth oilasining o’simliklari(Amaranthaceae) oqsilning yuqori miqdori, aminokislotalar tarkibidagi muvozanati, pektin, rang beruvchi pigmentlar, vitaminlar, ayniqsa C va boshqa fiziologik faol moddalar, shuningdek yuqori biologik mahsuldorlik bilan ajralik turadi.[ Chirkova.T.V. 1997-yil., Gins.M.S.,Gins .V.K. 2011]. Hozirda amaranth Hindiston,Xitoy, Janubiy-sharqiy osiyo, Afrika,Amerika va Yevropa mamlakatlarida keng tarqalgan .[ Gusyeva V.a., Kononkov P.F., Gins M.S., 2006; Chyernov I.a., 2007; Konkov P.F., Syergyeyeva V.a., 2011; Visochina G.I., 2013].
Amaranthus L- Amaranth jinsli (Amaranthaceae oilsi) yer shahrining issiq va mo’tadil zo’nalarida o’sadigan 75 ga yaqin turni o’z ichiga oladigan uchta =kichik turkumga birlashgan. Ulardan 55 turi eng keng tarqalgan. Possiyada 16 ta yovvoyi turi tabiatda tarqalgan. [Gusyev V.D., 1972; Mironyenko a.V., Domash V.I., Rogulchyenko I.V., 1990; Mosyakin S.L., Robertson K.R., 2003].
Amarantning bo'yi 2-3 metr keladigan bir yillik o't o'simlik. Poyasining yo'g'onligi 8-10 santimetr, bargi cho'ziq va ellipssimon bo'lib, poyaga uzun bandi bilan ketma-ket joylashgan. Gullari mayda,ko'rimsiz bo'lib, yirik yarim myetrgacha boradigan supurgisimon gul to'plamini hosil qiladi. Iyun oyida gullaydi, urug'i iyulda yetiladi. O'zbekiston florasida bir avlodi va 10 turi o'sadi. Manzarali o'simlik sifatida gultojiho'roz (selasia va somfrena) ko'p tarqalgan. amarantning bargida 30 foizgacha oqsil modda va 270-350 mg/ kg karatin tutadi. Ularning tarkibida riboflavin, polivitaminlar, askorbin kislota, K, E, B, C va boshqa vitaminlar bor.amarant urug'i tarkibida 18-20 foiz oqsil, 8-9 foiz moy va 65-75 foiz uglevodlar bo'ladi. Amarant moyi me'da va ichak yaralarini davolash xususiyatiga ega bo'lib, teri kasalliklari, qirqilgan yaralarni bitishini tezlashtirish uchun va nur kasalligi bilan og'rigan bemorlarni davolashda qo'llaniladi. Uning moyi oblepiha moyidan qolishmaydi va bir qator kasalliklarni davolashda ishlatilib kelinmoqda. amarantning urug'i tibbiyotda saraton kasalligidan hosil bo'lgan havfli o'smalar o'sishini oldini olish va so'rilib ketishiga yordam beradi.[Abu Rayhon Beruniy “As-Saydana” asaridan amaranth dorivor o’simlikdir.]
Amaranth mevasi quti, tuxumsimon shaklga ega. Urug'larning diametri taxminan 1 mm. 1000 ta urug'ning vazni 0,45 0,90 g.Turli rangdagi qora, oq, sariq, och to'q sariq jigarrang, binafsha rangdagi urug'lar. Amaranthdagi urug'lar notekis pishib, panikulaning pastki qismidan boshlanadi. Pishib etish tezligi vegetatsiya davrining meteorologik sharoitlariga bog'liq (Amelina S.E. 1998. Bekeev P.A. 1998; Ananiadi L.I., Bekutarova S.A., 1999; NadejS.N. Kuptsov I.Yu. 2009).
Amaranth ming yillik qadimiy tarixga ega madaniy o’simlik bo’lib, qadimgi Inklar, Azteklar, Maya davridan beri ma’lum. U “Astek , bug’doyi” va “Inka noni” deb nomlangan.Amaranthning tug’ulgan joyi janubiy Amerika bo’lib u yerdan Kolumbdan keyingi davrda boshqa qitalarga kelgan[Chyernov I.a., 2007; Kononkov P.F., 2011; Saunders R.M., Becker R.S., 1984]. Yevropada Amaranthni manzarali o’simlik sifatida o’stirgan va faqat 18-asrning boshlarida don yetishtirishga kirishgan.Osiyoda Amaranth Hindiston, Pokiston, Nepal, Xitoy tog’li qabilalari orasida mashxur bo’lgan, keng bargli yaproqlari,tarkibida ayniqsa karotin, C vitamin, kalsiy ,temir va boshqa mikraelementlar ko’p bo’lgan sabzavod sifatida salatlar, ovqatlar tayyorlashda foydalanganlar. [Vavilov N.I., 1987; Shumilova A.A., Fedoseyenko A.A., Maslov Yu.I., Magomedov I.M., 1997].
Rassiyada Amaranthus L. turkumi madaniy vakillari o’rganishni birinchi marta 1884- yilda K.F. Ledeburom, ammo hozirga vaqtda yuqori baholanga xususiyatlari ma’lum emas edi. [Chyernov I.a., 1992; Bressani R., 1994]. Afsuski, mamalakatda amarantni joriy etish bir qator sabablarga ko’ra muvaffaqiyatsizlikka uchradi. O’tgan asrning 60-yillarida amaranth fotosintezning C4 turiga ega bo’lgano’simliklar guruhiga tegishli ekanligi ishonchli tarzda aniqlangandan keyin, unga qiziqish keng tarzda oshadi. [Lazani Ya.R., Kapochi I.N., Byenye Sh.a. i dr., 1988; Gusyeva V.a., 2006; Laetsch W.M., 1968; Downton W.J., Bisalputra S.T., Tregunna E.B., 1969; Laetsch W.M., 1969].
1980-yilda AQSH Milliy Fanlar Akadeiyasi rahbarligida birinchi ilmiy tadqiqotlar paydo bo’ldi. Ushbu tadiqotlar shuni ko’rsatdiki , amaranth kop miqdorda ozuqaviy moddalarni o’z ichiga oladi va yuqori agrotexnik salohiyatga ega deya ta’riflangan. [Chyernov I.a., 2007; Kononkov P.F., Gins M.S., 2008].
So’nggi yillarda rus olimlarining sayi-harakatlari bilan Amaranth Rassiya Federatsiyasining va sobiq SSSR mamlakatlarida qishloq xo’jaligida qo’llaniladi. Amaranth bilan ilmiy-tadqiqot ishlar Sankt-Peterburg, Qozon,Voronej,Boshqirdiston va Vladikavkaz davlat agrar universitetlarida faol olib borilmoqda.
Djanna Roshina (2007)ma’lumotlariga ko’ra morfologik belgilari yuqori darajada ko’rsatkichlarni qayd etgan quyidagicha izohlangan; Ushbu o‘simlik bir yillik hisoblanib, bo‘yi 2-3 metr keladi. Poyasining yo‘g‘onligi 8-10 santimetr, bargi cho‘ziq va ellipssimon bo‘lib, poyaga uzun bandi bilan ketma-ket joylashgan. Gullari mayda, ko‘rimsiz bo‘lib, yirik yarim metrgacha boradigan supurgisimon gul to‘plamini hosil qiladi.Urug‘i mayda sharsimon qo‘ng‘ir yoki sariq rangda, 1000 donasining vazni atigi 0,4-0,6 gramm keladi. Bir tup o‘simlikdan 0,5 kilogrammgacha urug‘ olish mumkin. O‘simlik iyun oyida gullab, urug‘i iyulda yetiladi.
Bikov.I,(2009) ma’lumotlarida esa nisbata pastroq bo’yli, ekanligi ta’riflangan Poyasi tekis, shoxlangan, bargli, qalinligi 1,6-3 sm, shoxlanish darajasiga ko'ra, amarant o'simliklari zaif va kuchli shoxlanganlarga bo'linadi. Poyaning yuqori qismi olib tashlanganida, lateral kurtaklar intensiv shakllanishi kuzatiladi.Amaranth barglari navbatma- navbat, butun, stipulasiz, tepaga xanjar shaklidagi asos bilan ishora qiladi. Yuqori barglarda qisqa petiole bor, bu o'simliklarning yanada bir xil yoritilishi uchun imkoniyat yaratadi. Bir o'simlikda o'rtacha barg soni 250 donaga yetishi mumkin. Optimal sharoitda bitta mustaqil o'simlikning umumiy barg maydoni taxminan 8000 sm³ ni tashkil qiladi. Barg maydoni indeksi (ILI), o'simlik zichligi va boshqa omillarga qarab. [Elias, J. Food composition table for comparative nutrient composition of amaranth greens and seeds, . Calderon de la Barca, A.M., Vazguez-Moremo, L., Amaranthus cruentus lectin: purification, stability and some biochemical properties]
Rangli amaranth turlarining barglarida betasiyanin (qizil) va betaksantin (sariq) pigmentlari mavjud. Ular tarkibida ko'p miqdorda pektin mavjud bo'lib, ular jelleşme xususiyatlarida olmadan kam emas. Amaranth barglarida 18 ta sterol aniqlangan, ularning ba'zilari aterosklerozni davolash uchun tibbiyotda qo'llaniladi. Urug'larning tarkibiy qismlari parhez va dorivor ta'sirga ega va birinchi navbatda oziq- ovqat, farmatsevtika va boshqa sohalarda qo'llanilishi mumkin.Amaranth inflorescences 40- gacha bo'lgan turli shakldagi katta panikulani ifodalaydi uzunligi 60 sm.Amaranth o'simliklarining ildizi bor, lateral ildizlar yuzaki joylashgan. Makkajo'xori kabi, ba'zida poyaning pastki qismida tasodifiy ildizlar hosil bo'ladi. Ildiz tizimining asosiy qismi tuproqning yuqori qatlamida rivojlanadi. Asosiy ildiz konussimon shaklga ega, uning qalinlashgan qismining uzunligi 20 sm dan oshmaydi.Gullash bosqichida u 60 sm gacha chuqurlikka kiradi.Yana ildizlar radiusda gorizontal yo'nalishda joylashgan. 80 sm. Katta fitomasni yaratish uchun zarur bo'lgan namlik va ozuqa moddalarining intensiv so'rilishi faqat ildiz tizimining etarli shamollatilishi bilan mumkin.Amaranth urug'lari juda kichik, yaltiroq, sariq, jigarrang, qora va och pushti. Turiga qarab 1000 ta urug‘ning vazni 0,45-0,90 g. [Iosipenko, O.A.Sravnitelnoye izucheniye pitatelnoy sennosti i lektinovoy aktivnosti rasteniy amaranta. [Tekst] / O.A.Iosipenko, G.I.Stadnik, V.V.Ignatov. // Noviye netradisionnыye rasteniya i perspektivы ix prakticheskogo ispolzovaniya: materialы I Mejdunar. simpoziuma. - M.: Rushino]
Amaranth urug'larining ozuqaviy qiymatini ustuvor oziq- ovqat ekinlari bilan taqqoslashda ko'proq protein miqdori aniqlandi: amaranth, aminokislotalar tarkibi bo'yicha yaxshi muvozanatlangan Amaranth inflorescences 40- gacha bo'lgan turli shakldagi katta panikulani ifodalaydi uzunligi 60 sm.Amaranth o'simliklarining ildizi bor, lateral ildizlar yuzaki joylashgan. Makkajo'xori kabi, ba'zida poyaning pastki qismida tasodifiy ildizlar hosil bo'ladi. Ildiz tizimining asosiy qismi tuproqning yuqori qatlamida rivojlanadi. Asosiy ildiz konussimon shaklga ega, uning qalinlashgan qismining uzunligi 20 sm dan oshmaydi.Gullash bosqichida u 60 sm gacha chuqurlikka kiradi.Yana ildizlar radiusda gorizontal yo'nalishda joylashgan. 80 sm. Katta fitomasni yaratish uchun zarur bo'lgan namlik va ozuqa moddalarining intensiv so'rilishi faqat ildiz tizimining etarli shamollatilishi bilan mumkinAmaranth urug'lari juda kichik, yaltiroq, sariq, jigarrang, qora va och pushti. Turiga qarab 1000 ta urug‘ning vazni 0,45-0,90 g deya ra’riflangan.[ 1. Saunders, R., Becker, R. Amaranthus: a potential food and feed recourse [Tekst] Advances in cereal science and technology - 1984.]
Amaranth urug'larining ozuqaviy qiymatini ustuvor oziq- ovqat ekinlari bilan taqqoslashda ko'proq protein miqdori aniqlandi: amaranth, aminokislotalar tarkibi bo'yicha yaxshi muvozanatlangan . Amarantni qayerda yetishtirilganligi va nav xili tuproq iqlim sharoitiga ko’ra bu gibi ko’rsatkichlari turlicha o’zgarishga uchragan.
A.I.Bikov (2009) tomonidan Rossiyaning Uralorti o’rmon dasht zonasi tuproqlarida yangi yem-xashak ekini amarantning yetishtirish texnologiyasi ishlab chiqildi. Tadqiqotda amarantning ponesial mahsuldorligi, texnologik xususiyatlari, yem-xashak uchun yaroqliligi va hosil shakllanish elementlari batafsil o’rganildi. Tadqiqot natijalarining ko’rsatishicha, amarant o’simligi vegetasiya davri davomida yuqori biomassa to’plar ekan. Ekinni yashil yem-xashak sifatida o’rib yig’ib olish oldidan barg sathi 52,5-88,5 ming m2 ga yetadi. Hosil strukturasida barg ulushi 28,4-2,4% bo’ladi. FARdan foydalanish koeffisiyenti 0,7-1,3% atrofida. Uralorti o’rmon-dasht zonasining tuproq-iqlim sharoitida amarant yuqori yashil massa beradi. Ko’k massaning chiqishi gektariga 26,8-45,8 t/ga, quruq modda 4,2-7,9 t/ga ni tashkil qildi. 30 sm qator orasiga gektariga 3 mln o’simlik ekilganda maksimal ko’k massa mahsuldorligiga erishildi. Iyun oyining boshida ekilganda 45,8 t/ga ko’k massa olinib, bunda mahsuldorlik may oyida ekilgandagidan 4,4 t/ga ko’proq bo’lishi kuzatildi. Amarant o’simligi yashil massasining ozuqa birligida o’zlashtiriladigan protein bilan ta’minlanishi 154-156 g bo’lib, zootexnik normadan 40-42% ga yuqori bo’ladi va Sudan o’ti ozuqa birligidan 46-51%ga yuqori bo’ladi. Amarant ko’k massa hosildorligiga Kurgan oblasti sharoitida eng katta ta’sir qiladigan omil bu ob-havo sharoiti hisoblanadi va uni yetishtirish yuqori iqtisodiy samaradorlik beradi.
Amarant o’simligini mamlakatimizda yetishtirish don, yem-xashak va siderat ekinlar turini ko’paytirish, yerlardan unumli foydalanish, aholini qimmatli oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash, farmasevtika sanoati uchun xom ashyo ishlab chiqarishni ko’paytirish va aholi salomatligini yaxshilashda muhim ahamiyatga ega.
Amarant o’simligining boshqa o’simliklardan farqli tomoni gektariga urug’ sarfi juda ham kam - 0,5-1,0 kg ni tashkil etadi va hosildorligi 40-60 s/ga ni tashkil etadi. (Chirkova T.V., 1999).
Amarantning bir qancha navlarini mamlakatimiz tuproq-iqlim sharoitida o’sishi, rivojlanishi va hosildorligi, tuproq unumdorligi, oziq elementlariga va suvga talabchanligini o’rganish maqsadida Samarqand viloyati Jomboy tumanida bir qancha dala tajribalari va kuzatuvlar o’tkazilgan (Hazratqulov Sh., Ortiqov T.,2013)
Amarant issiqsevar va yorug‘sevar o‘simlik. U ekiladigan maydonlar kuzda 25-28 santimetr chuqurlikda haydab qo‘yiladi. Haydash oldidan yer organik va mineral o‘g‘itlar bilan oziqlantiriladi. Erta bahorda yerlar tekislanib, begona o‘tlardan tozalanadi. Amarantni barqaror iliq ob-havoda (aprel-may oylarida), tuproqning urug‘ tushgan chuqurligi 10-12 darajagacha qizigan paytda ekish tavsiya qilinadi. Urug‘ tushgan tuproqda uning unib chiqishi uchun issiqlikdan tashqari yetarli miqdorda namlik bo‘lishi kerak. Amarantning urug‘i qattiq parda bilan qoplanganligi uchun unga yetarli miqdorda suv talab etiladi. Uni qator oralari 30, 45, 60 santimetrli, urug‘ini olish uchun ekiladigan maydonlarda esa, 70 santimetrli egatlar olib ekilishi maʼqul. Amarantni urug‘ini ekish uchun sabzavot ekadigan seyalkalardan foydalaniladi.[Ulug’murodova.Y.A--2019]
Amaranth - termofil o'simlik. Uning o'sishi va rivojlanishi uchun optimal havo harorati +16 +22 ° S. Amaranth barglari + 50 ° C va undan yuqori qizib ketishga bardosh bera oladi. Nihol davrida tuproqning harorati kerakli namlik bilan +10 - +12 ° C dan past bo'lmasligi kerak [Ivanova N.A., Mixeev N.V., 1995; Kononkov P.F., Gine V.K., 1996]. Amaranth ko'chatlari kichik, pushti yoki och yashil rangga ega bo'lishi mumkin. Ko'chatlar yorug'likka juda yuqori va issiqlikka nisbatan yuqori ehtiyojga ega. Ularning rivojlanishining dastlabki bosqichlarida (birinchi 2-3 hafta) ular sekin o'sadi. Bu vaqtda ildiz tizimining faol o'sishi mavjud. Bundan tashqari, o'sish intensivligi kuniga 4-5 sm ga yetishi mumkin, havo harorati (+30 - +40 ° C) gacha ko'tarilishi va tuproq namligi etarli bo'lsa, o'rtacha kunlik o'sish 6,5-7,5 sm bo'lishi mumkin [Gabdrashitov Z.A., Reutov S.P., 1986]. Amaranth o'simliklarining vegetatsiya davri 90-150 kun. 1900-2800 ° S oralig'ida urug'larni olish uchun faol haroratlar yig'indisi talab qilinadi [Officerov E.N., 1995; Sonders R., 1984].
Amaranth yangi ekologik sharoitlarga moslashish qobiliyatiga ega, o'simlik o'rtacha sovuqqa chidamli, u kichik sovuqlarga (-3 ° C gacha) bardosh bera oladi [Lorenz K., Gross M., 1984].
Rivojlanishning dastlabki bosqichlarida kichik o'sish amaranth o'simliklarining o'ziga xos xususiyati hisoblanadi.Dastlabki 3-4 haftada o'sishda ma'lum qiyinchiliklar yuzaga keladi, aynan shu davrda 4-5 marta bir marta o't o'chirish talab qilinadi, chunki yosh o'simliklar ezilishi mumkin. begona o'tlar bilan [Gabdrashitov Z.A., Reutov S.P., 1986; Chernov I.A., Zemlyanoy B.Ya., 1991]. Amaranth uchun muhim davr - bu urug'larning unib chiqishi va ko'chatlarning rivojlanishi vaqti bo'lib, bu davrda harorat o'zgarishiga, qurg'oqchilik va kasalliklarga sezgirlik kuchayadi. Poya sezuvchanligi oshishi bilan ajralib turadi, chunki u ildiz va barglar bilan solishtirganda o'sish uchun optimal haroratga ega [Fisun M.A., 1990; Golovanova T.I., 2001].
Rivojlanishning tanqidiy davrini bosib o'tgandan so'ng, amaranth qisqa vaqt ichida biomassani muvaffaqiyatli oshiradi, yuqori turg'unlik zichligini yaratadi, buning natijasida amarant ekinlarida begona o'tlar deyarli rivojlana olmaydigan sharoitlar paydo bo'ladi [Gromov A.A., 1995; Demina G.V., Ivanova O.R., 1995; Jeleznov A.V., Jeleznova N.B., Burmakina N.V., 1997; Crossing N.I., Ryabov A.A., Karpin V.I., 1997; Ivanova N.A., 1999 yil; Kshnikatkina A.N., 2003 yil; Kalitseva D.T., 2014].
Amaranth unumdorligi past tuproqlarni qayta ishlash uchun istiqbolli ekin hisoblanadi. O'simliklarni kam azot bilan ta'minlash sharoitida katta biologik massa hosil qila oladi [Ivanova N.A., Shemet S.F., Ivanova I.V., 1999]. Amaranthning hosildorligi har xil granulometrik tarkibga ega tuproqlarda, shu jumladan gil, bo'z o'rmon, oddiy, yuvilgan chernozemlar, quyuq kashtan va o'tloq- dashtlarda yuqori bo'lishi mumkin. Gumus zahiralari kam va tuz miqdori yuqori bo'lgan tuproqlarda. Shu bilan birga, amaranth turiga qarab tuproq unumdorligiga bo'lgan talab har xildir [Чернов, И. А. Перспективы кормового использования амаранта // Новые и нетрадиционные растения и перспективы их использования. Материалы II международного симпозиума. Т. 1. М. : Пущино, 1997. С. 147–148.].
Amaranth noyob ekologik barqarorlikka ega. Madaniyat yuqori kislotalikka, shuningdek, og'ir metallarning yuqori miqdoriga bardosh bera oladi [Chernov I.A., 1991]. Madaniyat ajoyib qurg'oqchilikka chidamli va ayni paytda namlikka juda sezgir. U yozgi qurg'oqchilikka yuqori qarshilikka ega, ammo namlik etarli bo'lgan sharoitda yaxshi rivojlanadi. Amaranth unib chiqish va unib chiqish davrida namlik etishmasligiga sezgir [Gromov A.A., 1995].
Amaranth o'simliklaridagi kaltsiyning yuqori miqdori uni sho'rlangan tuproqlarda fitomeliorant sifatida ishlatish imkonini beradi [Sannikov V.P., Vikulova O.I., 2000]. Amaranth o'zidan oldingi modelni tanlamaydi. Asosiy shart - o'tmishdoshni erta olib tashlash kerak [Kruzhilin IP, 1993; Ivanova N.A., 1999].
Amaranthning o'g'it bilan sug'orishda yuqori ta'sirchanligi aniqlandi, bu yashil massa va urug'larning yuqori hosilini ta'minlaydi [Ojiganov G.U., 1993; Kshnikatkina, A.N., 2003]. O'g'itlar amarantning mahsuldorligini belgilovchi eng muhim omillardan biridir. Bu ekinning ham organik, ham mineral o'g'itlardan foydalanishga yuqori sezgirligi ozuqa moddalarini kiritishning yuqori rentabelligini va yuqori hosilni kafolatlaydi [Ожиганова, Г. У. Применение сухого препарата азотобактера для предпосевной обработки семян амаранта / Г. У. Ожиганова и др. // Амарант: агроэкология, переработка, использование Материалы II и III Всероссийской конф Казань, КГУ. 1993. - C. 57.]
Amaranth - nitrofil o'simlik, ya'ni. tuproqdagi ko'pchilik o'simliklar uchun stress bo'lgan azot dozalarida katta biomassa hosil qilishi mumkin. Kam azot miqdori protein tarkibini kamaytiradi. Tuproqdagi eng muhim aminokislotalarning muvaffaqiyatli sintezi uchun optimal azot miqdori 180-200 kg/ ga ni tashkil qiladi [Nekrasov G.F., Kisileva I.S., 1995].
O'z tadqiqotida Chernov I.A. (1992) ta'kidlashicha, amaranth o'simliklari azotli o'g'itlarga juda sezgir. Natijada uzoq muddatli tajribalar azotli o'g'itlarning yuqori samaradorligini qayd etdi. Fosforli va kaliyli o'g'itlarning KBning to'planishiga ta'siri tuproqda harakatlanuvchi fosfor va almashinadigan kaliyning etarli miqdori tufayli amalda yo'q. Mineral oziqlanish rejimlarini o‘rganishda ma’lum bo‘ldiki, 1 t quruq modda (QM) hosil qilish uchun 28-32,1 kg azot, 16-18,5 kg R.O., 22-23,5 kg K.0 hosil bo‘ladi. talab qilinadi [