«scientific progress» Scientific Journal issn: 2181-1601 ///// \\\\\ Volume: 1, issue: 5

ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Roman ruhiga singdirilgan mantiq - mas’ullik mantig‘i nafaqat har bir qahramon 
o‘zi uchun, hech bo‘lmasa yaqinlari, tug‘ishganlari uchun mas’ul degan tushuncha 
bolam, qo‘shnim, elim, ulusim, yurtim degan yuksak g‘oyalar sari etaklashi yoinki 
Vatan – uyingning ostonasidan boshlanadi, degan purviqor fikr ham aslida har bir 
qahramonni alohida shaxs sifatida, yakdillikda bir millat sifatida yuksaltiradi. Shunday 
ekan, romanga xos realistik tasvir hayotning badiiy in’ikosi sifatida talqin etilgan har bir 
qahramon hayoti, orzu - intilishlari, g‘am - tashvishlari, topganlari va yo‘qotganlari 
turfa xil taqdirlar misolida jonlanar ekan, makon va zamon badiiy in’ikosida milliy 
ruhiyat aks etadi. U.Hamdam yaratgan har bir xarakter yaralishidan yozuvchi badiiy 
1
Ҳамдам, Улуғбек. Мувозанат. –Тошкент: Шарк, 2007. – Б.155. Фаслда ушбу манбадан олинган ҳаволалар 
сўнггида қавс ичида китоб саҳифаси келтирилади. 

---

www.scientificprogress.uz 
«SCIENTIFIC PROGRESS» Scientific Journal
ISSN: 2181-1601 ///// \\\\\ Volume: 1, ISSUE: 5
137
 
tafakkurida qo‘yma shakllangan va asar g‘oyasini ochib berishga xizmat qiluvchi estetik 
ideal sifatida namoyon bo‘ladi. Masalan, «Yusuf to‘nini elkasiga tashlagancha ohista 
yurib tashqariga chiqdi. Havo kechagidan ham bahoriyroq edi. Tun bo‘lishiga qaramay, 
osmonning qoraga moyil ko‘kimtir rangini ilg‘ash mumkin (ehtimol, «osmonning 
rangi ko‘k» degan fikrning soyasidir bu!), yulduzlar ham shahardagidek uzoqda emas, 
balki tomboshiga chiqib sakrasang bir nechtasini uzib olgudeksan. Yengil epkin 
hovlining etak tarafidan qiy hidini olib kelib dimoqqa urdi... »
2
Mazkur parchada 
yozuvchi voqelikni realistik usulda tasvirlar ekan, undagi gap qurilishi va fikrlash 
tarziga sof milliy ruhit singlirib yuborgan. Bu ayniqsa, «to‘nni elkasiga tashlab 
tashqariga chiqish», «tomboshiga chiqib sakrash» jumlalarida sof milliylik tafakkur 
tarzi mavjud. Chunki o‘zbek milliy uylari pastroq bo‘ladi va atrofiga tut, o‘rik, jiyda, 
olma kabi daraxtlar ekaligi ularning mevani olish uchun tomga chiqish kerak bo‘lgan. 
Shu holatdan foydalanib, yulduzlarni ham uzib olgudek degan xulosa kelinyapti. 
Shuningdek, bu erda ruhiy parallelizm ham qo‘llangan. Bu usul «Havo kechagidan 
ham bahoriyroq edi. Tun bo‘lishiga qaramay, osmonning qoraga moyil ko‘kimtir 
rangini ilg‘ash mumkin (ehtimol, «osmonning rangi ko‘k» degan fikrning soyasidir 
bu!), yulduzlar ham shahardagidek uzoqda emas», degan gaplarda aniq bo‘rtib turibdi. 
Mazkur usul ham personaj qalbidagi vataniy tuyg‘uni, qadrdon uyini sog‘inishi 
ifodalaydi. Yozuvchi shu erda vatan so‘zi ishlatmasdan vatan mavzusini ham kiritib 
ketganki, bu parchadagi mazmuniy qatlamning teranligining ifodasi hisoblanadi.
Romanda qator ramzlar mavjud bo‘lib, ular ko‘pincha matn ostiga singdirib 
yuborilgan: “Muhammadjon aka dabdurustdan qo‘rqib ketdi, u qushcha qulab tushadi, 
deb o‘ylab, qulochini ochdiki, tutib qolay deb... Lekin yo‘q! Qushning qanotlari erkin 
havo ta’mini his qilgani hamon avvaliga ishtiyoqsiz besh-olti “pir-pir” etib, so‘ng dadil 
qanot silkib ko‘kka ko‘tarildi” (24-b). Lavhada qafasga o‘rgangan qushning ozodlikni 
his qilish jarayoni qanchalar ishonarli tasvirlangan bo‘lsa, tagmatndagi ishora – qullik 
iskanjasidagi insonning ozodlikka ko‘nikishi hamda bu erk ulug‘ niyatlar, ulkan ishlar 
ramzida berilgan bo‘lsa, «tobora ko‘tarilib kelayotgan quyosh nurlari» yorug‘lik, 
niyatga etkazadigan nurafshon kunlarning yaqinligini keltiruvchi mujda sifatida qabul 
qilinadi.
Yozuvchi olam va odam xususidagi mushohadakor fikrlar, har bir ziyoli 
tiynatidagi evrilishlar, jamiyat maqsadining kelajak sari talpinishigacha zukkolik bilan 
badiiy qamrab oladi. Ba’zan rumiyona fikrlari bilan islom dini falsafasiga xos shaxs 
qalbida alohida mehrni uyg‘otadi. Tasvir usuli va bayondagi bunday o‘ziga xoslik 
romandagi personajlar ichki olami va muallif psixologiyasidagi voqelikni badiiy idrok 
etish, sintez qilish va yakunda qat’iy xulosa sifatida o‘quvchiga etkazish jarayonining 
2
Ҳамдам, Улуғбек. Ватан ҳақида қўшиқ: Мувозанат. – Тошкент: Akademnashr, 2014, - Б.55. 

---

www.scientificprogress.uz 
«SCIENTIFIC PROGRESS» Scientific Journal
ISSN: 2181-1601 ///// \\\\\ Volume: 1, ISSUE: 5