SƏbuhi ƏHMƏdov

      Məhəmməd Füzuli  
(1494-1556) 
Məhəmməd  Füzuli  1494-cü  ildə  İraqın  Kərbəla  şəhərində  azərbaycanlı 
ailəsində anadan olmuşdur. Onun atası Süleyman  Azərbaycanın bayat tayfasından 
çıxmışdır.  O  dövrdə  İraq  Ağqoyunlu  Azərbaycan  dövlətinin  tərkib  hissəsi 
olmuşdur.  Bu  dövlətdə  XV  əsrin  sonlarında  baş  verən  çəkişmələr  nəticəsində 
yüzlərcə  azərbaycanlı  ailəsi  Azərbaycanı  tərk  edərək  dövlətin  ucqarlarına  üz 
tuturmuş. Süleyman Kərbəlada oğlunu əvvəlcə məktəbə, daha sonra isə mədrəsəyə 
qoyur.  Elm  və  ədəbiyyata  böyük  maraq  göstərən  oğlan  Bağdada  köçür  və  burada 
ali mədrəsədə təhsilini davam etdirir. Məhəmməd Füzuli hələ yeniyetmə yaşlarında 
gözəl aşiqanə qəzəllər yazmağa başlayır. 
Məntiq,  nücum,  tibb,  riyazi  və  humanitar  elmlərdən  biliklərin  əsaslarını 
öyrənən Məhəmməd Füzuli İraqın Nəcəf, ordan isə Hüllə şəhərinə köçür. Burada o, 
islamın  dini-fəlsəfi  cərəyanları  ilə  yaxından  tanış  olur,  ərəb  tərcümələri  əsasında 
antik  dövr  yunan  filosoflarının  əsərlərini  mütaliə  edir.  O  həmçinin  Azərbaycan, 
ərəb, fars, özbək, hind (türk və farsdilli) ədəbiyyatını öyrənmişdir. Sonralar yazdığı 
əsərlərində  o,  Əbu  Nüvas,  Xaqani,  Nizami,  Əlişir  Nəvat,  Cami,  Salman  Savəci, 
Nəsimi, Cəlaləddin Rumi, Kamal Xocəndi, Cəlili, Əhmədi, Şeyxi kimi məşhur şair 
və  filosofların  əsərlərindən  parçalar  gətirir,  onlara  iqtibaslar  verir.  Füzuli 
müəllimliklə də məşğul olmuşdur. 
Füzulinin  ilk  böyük  əsəri  "Bəngü-badə"  ("Tiryək  və  Şərab")  əsəri 
olmuşdur.  Bu  alleqorik  poemada  şair  dövrün  mühüm  siyasi  məsələlərinə 
toxunmuş,  lovğa,  təkəbbürlü,  şöhrətpərəst  hakimlərə  qarşı  çıxmış,  elm  və  təhsilə 
qiymət verən ədalətli hökmdarlara alqış demişdir. Poema eyni zamanda sərxoşluğa 

99 
 
və  narkotik  vasitələrə  (tiryək)  qarşı  yönəlmişdir.  Əsəri  Şah  İsmayıl  Xətaiyə  ithaf 
edən  şair  onun  oğlu  I  Şah  Təhmasibin  və  onun  sərkərdələrinin  dövləti 
möhkəmləndirmək istiqamətində gördüyü işləri dəstəkləmişdir. Şeirlərinin birində 
Füzuli saraydan uzaq olduğunu iftixarla qeyd etmişdir. 
Füzuli üç dildə qəzəl, qəsidə, müsəddəs, tərkibbənd, tərcibənd, rübai, qitə, 
mürəbbe və s. yazmışdır. O, qəsidələrini ayrıca kitab şəklinə salmış, Azərbaycan, 
fars və ərəb dillərində divanlar tərtib etmişdir. Onun azərbaycanca divanına yazdığı 
müqəddimə o dövr Azərbaycan elmi-ədəbi üslubunun gözəl nümunəsidir. 
Azərbaycan  dilində  lirik  şerin  ən  gözəl  nümunələrini  Füzuli  yaratmışdır. 
Onun  qələmə  aldığı  ahəngdar  lirik  parçalar  əsasən  məhəbbət  və  gözəllik 
mövzusundadır.  Humanist  sənətkar  insan  qəlbinin  ən  təbii,  incə,  ülvi  hiss  və 
həyəcanlarını  yüksək  bədii,  obrazlı  bir  dillə  ifadə  etmişdir.  Füzulinin  lirikasında 
məhəbbət  eyni  zamanda  dərin  ictimai-fəlsəfi  məzmuna  malikdir.  Füzulinin 
humanizmi  onun  vəsf  etdiyi  məhəbbət  hissi  ilə  sıx  bağlıdır.  Füzuliyə  görə, 
məhəbbət  insana,  onun  gözəlliyinə  və  kamalına  sevgi,  həyat  eşqi,  dostluq  və 
sədaqət  deməkdir.  O,  məhəbbəti  insan  həyatının  və  xoşboxtliyinin  ali  məqsədi 
hesab etmişdir. 
Şair  dövrün  müxtəlif  siyasi-ictimai  və  əxlaqi  məsələlərinə  münasibətini, 
feodal  dünyasının  sosial  ədalətsizliyinə,  dini  cəhalət  və  xurafata  etirazını  da 
cəsarətlə  bildirmişdir.  Füzuli  dövrün  bir  çox  siyasi  xadimlərinə,  dövlət 
məmurlarına  yazdığı  müraciətlərində  onları  ədalətə,  düzlüyə  çağırmışdır.  Məşhur 
“Şikayətnamə"  əsərində  şair  zəmanəsinin  təlatümlərindən,  incəsənət  və  elm 
adamlarının  çətinliklərindən,  saray  əyanlarının  özbaşınalıqlarından,  məmurların 
süründürməçiliyindən xəbər verir. Poema məktub şəklində yazılsa da, bədii nəsrin 
uğurlu  nümunəsidir.  Faktik  olaraq  "Şikayətnamə"  Azərbaycan  ədəbiyyatında  ilk 
satirik nəsr əsəridir. 
Şairin  ana  dilində  yazdığı  "Söhbət  ül-əsmar"  alleqorik  əsəri  "Bəngü-
badə"nin  davamı  hesab  edilə  bilər.  Bostan  bitkilərinin  timsalında  şair  müxtəlif 
insan  xarakterlərini  tərənnüm  etmişdir.  Əsərdə  təkəbbürlü,  şöhrətpərəst 
hökmdarlar, yaltaq və satqın saray əyanları məharətlə ifşa  olunur. Şair hesab edir 
ki,  məhz  belə  insanların  lovğalıq  və  xudpəsəndliyi  son  nəticədə  müharibə  və 
fəlakətlərlə  nəticələnir.  "Saqinamə"  ("Yeddi  cam")  əsəri  Nizami  Gəncəvinin 
"Yeddi  gözəl"  poemasının  quruluşunu  xatırlatsa  da,  alleqorik  poemadır.  Şair 
müxtəlif musiqi alətləri ilə həyat və Kainat barədə dini-fəlsəfi müsahibələr aparır. 
Şairin  son  fikri  belə  olmuşdur  ki,  canlılar  arasında  əsl  həqiqəti  insan  dərk  etmək 
qüdrətindədir.  Ömrünün  son  illərində  qələmə  aldığı  bu  əsərdə  şair  öz  fəlsəfi 
görüşlərini  ümumiləşdirib  ortaya  qoymuşdur.  Füzulinin  başqa  bir  əsəri  -  "Rindu-
zahid" əsəri böyük hekayə təsəvvürü bağışlayır. Həddi-büluğa çatmış oğulla atanın 
mübahisəsi  üzərində  qurulan  əsərdə  dövrün  mühüm  ictimai-fəlsəfi,  əxlaqi 

100 
 
məsələləri qaldırılır. Müəllif həyatın əsl mənasını əməkdə, zəhmətdə görür. Əsərdə 
övlad  tərbiyəsi,  ailə-məişət  problemləri,  peşə  seçmək  məsələləri,  savadın  böyük 
əhəmiyyəti  haqqında  maraqlı  fikirlər  söylənir,  atanın  övladın  tərbiyəsi  ilə  uşaq 
vaxtlarından məşğul olmaq borcundan bəhs edilir. 
Məhəmməd  Füzuli  dahiyanə  "Leyli  və  Məcnun"  əsərini  1537-ci  ildə 
Bağdada gələn osmanlı şairləri Xəyali və Yəhya bəyin xahişi ilə qələmə almışdır. 
Poema  Azərbaycan,  eləcə  də  Şərq  və  dünya  poeziyasının  nadir  incilərindəndir. 
Şairin lirik şeirlərində ifadə olunmuş məhəbbət, mənəvi azadlıq arzuları poemada 
dahiyanə  bədii  vüsətlə  tərənnüm  edilmiş,  bir-birini  sevən  iki  gəncin  faciəsi  son 
dərəcə  təsirli  təsvir  olunmuşdur.  Poemanın  yüksək  poetik  dili,  zəngin  bədii  təsvir 
vasitələri,  bitkin  kompozisiyası,  qəhrəmanların  daxili  aləmi,  onların  həyəcan  və 
iztirabları çox böyük təsiredici qüvvəyə malikdir. 
Ərəb  dilində  nəsrlə  yazdığı  "Mətlə  ül-etiqad"  əsərində  Füzuli  sırf  fəlsəfi 
məsələlərə toxunur, bu zaman  yunan  filosofları  Aristotel, Platon, Demokrit və b.-
nın əsərlərindən istifadə edir. Fəlsəfi əsərlərində həmçinin mistika və tərkidünyalıq 
sezilir;  bununla  belə,  o,  müsəlman  ilahiyyat  məsələlərini  olduqca  səlis  təhlil 
etmişdir.  Obyektiv  mövcud  olan  hər  şeyi  Füzuli  iki  növə  bölürdü:  zəruri  və 
mümkün olan. Füzuliyə görə, zəruri olan, yəni öz mövcudluğunda səbəbə ehtiyacı 
olmayan,  əbədi  olan  tək  Allahdır.  Digər  nə  varsa,  mümkün  olandı,  yəni  öz 
mövcudluğunda  səbəbə  ehtiyac  duyur.  Allah  tərəfindən  yaradılan  dünyada, 
Füzuliyə  görə, iki maddi (ilkin materiya və cism) və üç qeyri-maddi (forma, ruh, 
zəka) substansiyası mövcuddur. 
Füzulinin  tərcüməçi  kimi  də  fəaliyyəti  diqqətəlayiqdir.  O,  XV  əsr  özbək 
şairi  Vaiz  Kaşifinin  "Şühadətnamə",  həmçinin  Ə.Caminin  "Hədisi-ərbəin" 
əsərlərini Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

101 
 
Dünya  bədii  incəsənəti  nümunələri 
arasında 
Təbriz 
miniatür 
məktəbinin 
nümayəndələri  tərəfindən  yaradılmış  əsərlər 
xüsusi yer tutur. Bütün Şərq bədii incəsənətinin 
inkişafına 
təsir 
göstərmiş 
bu 
miniatür 
məktəbinin 
azərbaycanlı 
nümayəndələri 
sırasında  Sadıq  bəy  Əfşar  da  vardır.  Onun 
yaratdığı  əsərlər  dünyanın  ən  iri  məşhur  
muzeylərini  bəzəyir.  Hərtərəfli  istedad    sahibi 
olan  Sadıq  bəyin  şeirləri,  poeamaları  da  
yaşadığı  dövrdə  məşhur  olmuşdur.  Uzun  illər  
məşhur    Səfəvi  kitabxanasının  rəisi  işləmiş, 
Sadıq    bəy  burada  yüzlərcə  şedevr    əsərin 
yaradılmasında yaxından iştirak etmişdir. Onun 
qələmə  aldığı  təzkirə  ensiklopedik  xarakter  
daşımış  və  orada    xalqımızın  400-dən  artıq  
nümayəndəsi haqqında məlumat var. 
Sadıq bəy Əfşar Azərbaycan  tarixində istedadlı 
bir  rəssam,  Təbriz  müniatür    məktəbinin 
görkəmli  nümayəndəsi,  İsfahan    miniatür 
məktəbinin  banisi,  şair,  xəttat  və  təzkirəçi-alim 
kimi tanınır. 
Sadıq bəy Əfşar 
(1533-1610) 
 
Azərbaycan  Səfəvilər  dövlətinin  hökmdarları  ölkədə  elm,  təhsil  və 
mədəniyyətin  inkişafına  böyük  diqqət  yetirmişlər.  Əsası  hələ  XV  əsrdə  qoyulmuş 
Təbriz miniatür məktəbi onların səyi ilə daha da inkişaf etmişdir. Ümumiyyətlə, bu 
dövrdə  miniatür  janrının  inkişafı  kitaba  olan  böyük  maraqla  izah  olunur.  Hər  bir 
imkanlı və mədəni adam şəxsi kitabxanasında olan kitabların sayı və mövzusunun 
genişliyi ilə qürrələnərmiş. I Şah İsmayıldan başlayaraq Səfəvi şahları və qızılbaş 
əmirləri  elm  və  incəsənətə  hamilik  edərmiş.  Onların  saraylarında  müxtəlif  sənət 
əsərlərinin  ən  yaxşı  əlyazma  nümunələri  saxlanılan  kitab  evləri  varmış.  Şah 
kitabxanaları  çox  zəngin  olurdu.  Kitab  evi  həm  də  bir  sıra  ixtisaslaşdırılmış 
şöbələrdən ibarət böyük bədii emalatxana idi. Burada  yeni kitablar  yazılır, qədim 
və  köhnə  kitabların  üzü  köçürülərək  çoxaldılır,  onlara  miniatür  janrında  çəkilmiş 
rəsmlər  əlavə  olunurdu.  Belə  emalatxanalarda  dövrün  ən  böyük  sənətkarları 
çalışardılar.  Səfəvi  şahlarının  ilk  kitabxanasının  başçısı  Kəmaləddin  Behzad 
Təbrizə ən məşhur miniatürçü rəssam və xəttatları dəvət edərmiş. Sonralar onun bu 

102 
 
ənənəsi  davam  etdirilir.  I  Təhmasibin  dövründə  kitabxana  zənginləşdirilir,  II 
İsmayılın  dövründə  tamamilə  yenidən  qurulur.  I  Abbasın  dövründə  isə  Təbriz 
Səfəvi  kitabxanasına  hətta  "çiçəklənən  kitab  evi"  deyirmişlər.  İncəsənətlə  məşğul 
olan sənətçilər adətən böyük şəhərlərdə  yaşayar,  ən  məşhurları şah kitabxanasının 
ətrafında toplanarmışlar. Kitab koçürənlər arasında çoxlu yüksək ixtisaslı xəttat və 
mirzələr  olarmış.  O  dövrdə  kitabların  üzünün  koçürülməsi  geniş  yayıldığı  üçün 
xəttatlıq da inkişaf etmişdi. 
Təbriz  miniatür  məktəbi  Şərqin  təsviri  incəsənətində  xüsusi  bir  istiqamət 
yaratmışdı.  Bu  məktəb  nümayəndələrinin  əsərlərində  hadisələr  geniş  təsvir  edilir, 
süjetli  səhnələr  yaradılırdı.  Miniatürlərdə  Azərbaycan  təbiətinin  xüsusiyyətləri 
duyulurdu.  Bədii  xəttatlıq  da  çox  inkişaf  etmişdi.  Təbriz  bədii  miniatür  ustaları 
geniş şöhrət qazanmışdılar. Onlardan XVI əsrin sonu - XVII əsrin əvvəllərində ən 
məşhuru Sadıq bəy Əfşar olmuşdur. 
Sadıq  bəy  Əfşar  1533-cü  ildə  Təbrizdə  anadan  olmuşdur.  Sadıq  bəy 
Azərbaycanın  məşhur  Əfşarlar  tayfasından  idi  və  atası  qızılbaş  sərkərdələrindən 
olub.  Məktəb  və  mədrəsədə  təhsil  aldıqdan  sonra  Sadıq  bəy  səyahətə  çıxmaq 
istəyini bildirib. 20 yaşında ikən dərviş sifəti ilə Hindistandan tutmuş Misirə qədər 
Şərq ölkələrinə səyahət edib. O bir müddət Suriyanın Hələb, İraqın Bağdad, İranın 
bəzi şəhərlərində əyan saraylarında yaşayıb və xəttat kimi işləyib. Qəzvində olduğu 
zaman gəncin rəsmə olan marağını və istedadını görən dövrün miniatürçü rəssamı 
Müzəffər Əli 1568 - 1576-cı illərdə rəssamlıq sənətinin sirlərini ona öyrədib. 
Sadıq  bəyin  yaradıcılığında  əsas  yeri  miniatür  və  portret  janrı  tutur. 
Dövrün  tarixçisi  İsgəndər  bəy  Münşi  nəqqaşlar  içərisində  möcüzə  yaradanlar 
sırasında Sadıq bəyi xüsusi qeyd edir. Şair Qoruri isə yazırdı ki, Sadıq bəyin rəsm 
əsərləri 3 tümən (1 tümən - 100 min qızıl pul) dəyərində idi, Hindistanda daha baha 
satılırdı.  Onun  çəkdiyi  portretlər  obrazların  canlılığı  və  reallığı,  xarakterlərin 
ifadəliliyi ilə seçilirdi. Sadıq bəyin əl işi olan bir neçə rəsm əsəri dövrümüzə qədər 
gəlib  çatmışdır  və  onlar  dünya  muzeylərində  mühafizə  olunur.  "Əmir"  (Boston 
İncəsənət  Muzeyi,  ABŞ),  "Teymur  xan  türkmən"  (M.Y.Saltıkov-Şedrin  adına 
kitabxana,  Sankt-Peterburq,  Rusiya),  "İstirahət  edən  dərviş"  (Gülüstan  muzeyi, 
Tehran, İran), "Süvari dərviş" (Milli kitabxana, Paris, Fransa) rəsm əsərləri dünya 
miniatür sənətinin ən nadir incilərindən sayılır. 
II Şah İsmayılın dəvəti ilə  saray  kitabxanasında  xidmət etməyə  başlayan 
Sadıq  bəy  burada  tərtib  edilən  bir  çox  əsərlərə  miniatürlər  çəkmişdir. 
"Gərşasbnamə"nin  əlyazmasına  çəkdiyi  miniatürlər  hal-hazırda  Londondakı 
Britaniya muzeyində qorunur. 1576-1577-ci illərdə Firdovsinin "Şahnamə" əsərinə 
də  rəsmləri  o  çəkmişdir.  Ə.Süheylinin  1593-cü  il  tarixli  əlyazmasına  çəkdiyi 
miniatürlər  (döyüş  və  məişət  səhnələri,  saray  həyatından  epizodlar,  təbiət 
mənzərələri) Təbriz miniatür məktəbinin ən yaxşı nümunələrindəndir. 

103 
 
Rəssamlığa  aid  biliklərini  Sadıq  bəy  özünün  "Qanun  üs-suvar"  əsərində 
əks  etdirmişdir.  Bu  əsərdə  Şərq  rəssamlığının  nəzəriyyəsi  öz  əksini  tapmışdır.  O, 
rəssamlıq sənətinin qayda-qanunları, texnikası və texniki vasitələri barədə fikir və 
düşüncələrini  yazmış,  incəsənətin  gerçəkliyi  əksində  forma  və  məzmunun, 
nəzəriyyə və təcrübənin vəhdətindən bəhs etmişdir. 
Sadıq  bəy  həmçinin  Azərbaycan  və  fars  dillərində  elm,  rəssamlıq, 
ədəbiyyat problemlərinə dair onlarca dəyərli əsərin müəllifidir. "Şərhi-hal", "Zibdət 
ül-kəlam", "Cəngnamə" ("Fəthnameyi-Abbasi-namdar"), "Risaleyi-müəmma" kimi 
mənzum  əsərləri  onun  dərin  biliyə  və  geniş  dünyagörüşünə  malik  bir  sənətçi 
olduğundan xəbər verir. 
Sadıq bəy zəmanəsinin istedadlı şairi kimi də tanınmışdır. Onun "Sadiqi" 
təxəllüsü ilə yazdığı lirik şeir, qəzəl və qəsidələri "Divan"ında toplanmışdır. Sadıq 
bəy Nizami Gəncəvinin "Xosrov və Şirin" poemasının təsiri altında "Səd və Səid" 
adlı bir əsər də yazmışdır. 
I  Şah  Abbas  Səfəvilərin  Təbriz  kitabxanasını  idarə  etməyi  Sadıq  bəyə 
tapşırmışdır. 
Sadıq  bəyin  1599-cu  ildə  yazdığı  "Məcmə  ül-xəvas"  təzkirəsi  orta  əsr 
Azərbaycan  ədəbiyyatşünaslığının  ən  yaxşı  nümunələrindən  biridir.  Bu  əsərdə 
müəllif Azərbaycanın 400-dən çox alim, şair və rəssamı haqqında məlumat vermiş, 
onların  əsərlərini  şərh  etmişdir.  Azərbaycan  dilində  yazılmış  bu  əsərdə  bir  çox 
vətən  şairlərimizin  dövrümüzə  qədər  gəlib  çatmamış  əsərləri  barədə  müfəssəl 
məlumat vardır. Belə ki, kitabda Ətiqi Şirvani, Mövlana Şərif Təbrizi, Pirqulu bəy, 
Mir Məhəmməd Evoğlu, Fikri Ordubadi kimi Azərbaycan şairlərinin yaradıcılıqları 
işıqlandırılmışdır. 
Azərbaycan  ərazilərinin  Səfəvi  -  Osmanlı  müharibələri  zamanı 
dağıdılması  xalqın  mədəni  sərvətlərinə  ağır zərbələr vurmuşdur.  Çoxlu incəsənət, 
ədəbiyyat nümunələri, memarlıq abidələri dağıdılıb məhv edilmişdir. Azərbaycanın 
bir çox mədəniyyət xadimi doğma  yurdlarını tərk edib, dövlətin digər şəhərlərinə 
köçmək məcburiyyətində qalırlar. Belə bir şəraitdə I Şah Abbas paytaxtı İsfahana 
köçürür  və  saray  kitabxanasını  da  burada  yerləşdirir.  XVII  əsrin  əvvəllərində 
Təbriz  miniatür  məktəbinin  nümayəndələri  İsfahan  şah  sarayına  dəvət  olunurlar. 
Onlar  zəngin  Təbriz  məktəbinin  qədim  ənənələrinə  sadiq  qalaraq  yeni  İsfahan 
rəssamlıq  məktəbini  yaradırlar.  Bu  zaman  məhz  Sadıq  bəyin  yaradıcılığı  İsfahan 
miniatür məktəbinin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Təkcə onu qeyd etmək 
kifayətdir  ki,  İsfahan  miniatür  məktəbinin  məşhur  xəttat-miniatürçüsü  Əli  Rza 
Təbrizi onun  şagirdi olmuşdur. 125 il ömür sürmüş Əli  Rza Təbrizi yüzlərcə əsər 
yaratmış,  Məşhəddə  şiələrin  səkkizinci  imamı  Musa  ər-Rzanın  məzarı 
ornamentinin  tərtibatı  üzərində  işləmişdir.  Sadıq  bəy  Əfşardan  sonra  Səfəvilərin 
İsfahan kitabxanasına da məhz o başçılıq etmişdir. 

104 
 
Sadıq bəy Əfşar 1610-cu ildə İsfahan şəhərində vəfat etmişdir. 
Səfəvilərin  böyük  zəhmət  hesabına  kitabxanalarına  topladıqları  nadir 
əlyazmalar sonralar baş vermiş hərbi-siyasi hadisələr nəticəsində müxtəlif şəhərlərə 
paylanmışdır.  Onların  əksəriyyəti  Ərdəbil  şəhər  kitabxanasında  toplanmışdır. 
1828-ci  ildə  Rusiya-İran  müharibələri  zamanı  Cənubi  Azərbaycana  soxulmuş  rus 
qoşunları  Ərdəbil  şəhərini  aldıqdan  sonra  qoşun  komandanı  general  İ.Paskeviçin 
əmri ilə Ərdəbil kitabxanasında olan əlyazmalar talanaraq Rusiyaya aparılmışdır və 
indiyənədək də Rusiyanın muzeylərindədir. 
 

105 
 
Oruc bəy Bayat  
(1567-1605) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Oruc  bəy  Bayat  Azərbaycanın  məşhur  bayat  tayfasındandır,  1567-ci  ildə 
anadan olub. Atası Sultanəli bəy tayfanın başçılarından biri olmuş və Azərbaycan 
Səfəvilər  dövlətinin  görkəmli  sərkərdələrindən  sayılmışdır.  Səfəvilər  dövlətinin 
böyük  hissəsi  osmanlılar  tərəfindən  işğal  edilmiş,  ölkə  daxilində  iri  feodalların 
qiyamları  baş  vermişdi.  Buna  baxmayaraq  qızılbaş  əmirləri  silahı  yerə  qoymur, 
mübarizə  aparırdılar.  Oruc  bəy  çox  keçmir  ki,  atasının  başçılığı  ilə  döyüşlərə 
qatılır. 
1585-ci  ildə  Təbriz  uğrunda  gedən  döyüşlərdə  Sultanəli  bəy  həlak  olur. 
Oruc  bəy  qoşun  komandanının  əmri  ilə  bayat  tayfasının  döyüşçülərindən  ibarət 
dəstəyə başçı təyin edilir. Hərb meydanında mərdliklə vuruşan Oruc bəy dəfələrlə 
təltif olunur. 1589-cu ildə I Şah Abbasın orta asiyalılara qarşı yürüşü zamanı Oruc 
bəy  Herat  uğrunda  döyüşdə  fərqlənir  və  Səfəvi  qoşunlarının  rəhbərləri  sırasına 
daxil edilir. I Şah Abbas osmanlılara qarşı yürüşə hazırlaşmağa başlayır və Avropa 
dövlətləri  ilə  ittifaq  yaratmaq  qərarına  gəlir.  Bu  məqsədlə  Avropa  ölkələrinə 
səfirlik göndərilməli idi və şah səfirliyin tərkibinə Oruc bəyi də daxil edir. 
Avropaya  göndərilən  səfirliyə  Hüseynəli  bəy  başçı,  Oruc  bəy  isə  birinci 
katib təyin edilir. İngilis diplomatı Entoni Şerli səfirliyin bələdçisi olur. 1599-cu il 
iyulun  9-da  onlar  İsfahandan  yola  düşürlər.  Səfirlik  Almaniya,  İtaliya  (Roma  və 
Venesiya),  İspaniya,  Fransa,  Polşa,  İngiltərə  və  Şotlandiyada  olmalı  idi.  Əvvəlcə 
səfirlik  Xəzər  dənizi  ilə  Həştərxana  yollanır.  Burada  onlar  2-ci  Səfəvi  səfirliyi  ilə 
Azərbaycan 
xalqının 
tarixində 
elə 
şəxsiyyətlər    vardır    ki,  onlar    öz    həqiqi 
adları  ilə  deyil,  daha    çox  sonradan  
götürülmə adları ilə tanınırlar. Bu və digər 
səbəbdən 
vətəndən 
ayrı 
düşən 
şəxsiyyətlərdən  bəziləri  hətta  dünya 
elminə,  mədəniyyətinə  böyük  töfhələr 
vermişlər.  Belə  taleli  insanlardan  biri  də 
bayat tayfasından olan Oruc  bəydir ki,  öz  
dövründə  o  “Don  Xuan  (Juan)  Persidski” 
kimi tanınmışdır. Azərbaycan tarixinə Oruc 
bəy  Bayat  sərkərdə,  diplomat,  səyyah, 
dövlət xadimi, tarixçi kimi daxil olub.
 

106 
 
qarşılaşırlar. Başında Pirqulu bəyin olduğu bu səfirliyin yolu Moskvaya qədər idi 
və  iki  səfirlik  birgə  hərəkət  etməyə  başlayır.  Volqa  çayının  donması  səbəbindən 
xizəklərlə  Çeboksan  -Nijni  Novqorod  -  Murom  -  Vladimir  marşrutu  ilə  gedir  və 
noyabrın əvvəlində Moskvaya çatırlar. Pirqulu bəy Moskvada daimi səfirlik təşkil 
edir, Hüseynəli bəy isə qışı Moskvada keçirdikdən sonra yoluna davam edir. 
Səfirlik Arxangelskə çatır, dəniz yolu ilə Elba çayının mənsəbinə gələrək 
alman  torpaqlarına  ayaq  basır.  Emba,  Kassel,  Veymar,  Qalle,  Leypsiq  şəhərlərini 
keçdikdən  sonra  1600-cü  ildə  Praqada  alman  imperatoru    Rudolf  səfirliyi  qəbul 
edir  və  onlar  qışı  burada  qalırlar.  1601-ci  ilin  yayında  səfirlik  Bavariyada,  daha 
sonra  İtaliyanın  Mantuya  şəhərində  təntənə  ilə  qəbul  edilir.  Siyena  şəhərində 
olarkən  səfirlik  işçiləri  Entoni  Şerlini  oğurluq  edərkən  yaxalayır  və  onu  qovurlar. 
Səfirlik  Romadan  dəniz  yolu  ilə  İspaniyaya,  oradan  quru  yolla  Genuyaya,  sonra 
dəniz yolu ilə Savonaya gəlir və oradan Cənubi Fransaya yönəlir. 
Avinyon  şəhərində  papanın  nümayəndəsi  ilə  görüşdən  sonra  səfirlik 
Pireney  dağlarını  aşıb,  İspaniyaya  gəlir.  Barselona,  Saraqosa,  Valyadolid  də  olan 
səfirlər  kral  III  Filipplə  görüşürlər,  2  ay  onun  yanında  qalıb  geri  dönürlər.  Baş 
səfirlik  Lissabona  yollanır.  Lissabondan  yola  düşəndə  səfirin  4  katibindən  üçün 
Əliqulu bəy, Bünyad bəy, Oruc bəy Avropada qalıb xristianlığı qəbul edəcəklərini 
bildirir.  Hələ  Romada  ikən  səfirliyin  daha  üç  üzvü  xristianlığı  qəbul  etdiklərini 
bəyan etmişdi. 
Belə  addımın  nə  ilə  bağlı  olması  indiyənədək  dəqiq  məlum  deyil.  Bəzi 
tədqiqatçılar yazırlar ki, bu 6 nəfər həqiqətən də islamdan dönüb xristianlığı qəbul 
etmişdir. Digər tədqiqatçıların isə fikri belədir ki, bu "dönmələr" müəyyən tapşırığı 
yerinə  yetirirmişlər.  Əgər  6  nəfər  müsəlman  xristianlığı  qəlbən  qəbul  etmək 
istəsəydi,  bunun  üçün  ciddi  səbəblər  olmalı  idi:  onlar  ya  təqiblərə  məruz  qalmalı, 
ya  da  elə  imkansızlıqla  üzləşməli  idilər  ki,  öz  dinləri  və  vətənlərindən  üz 
döndərsinlər. Bu səbəblərdən heç biri bu halda mümkün deyil, çünki təqib olunan 
şəxsləri  şah  səfirliyə  daxil  etməzdi,  üstəlik,  bütün  səfirlik  üzvləri  ölkənin  ən 
mötəbər,  imkanlı,  zadəgan  nəsillərinin  nümayəndələri  idi.  Onlar  doğrudan  da 
xristianlığı qəbul etmək istəsəydilər, bunun üçün Avropaya getmək lazım olmazdı. 
Səfəvi dövlətinin ərazisində katolik missionerləri maneəsiz fəaliyyət göstərir, hətta 
iri şəhərlərdə onların öz qəsəbələri var idi. Səfəvi şahının təqibindən qorxan səfirlik 
üzvü xristianlığı Rusiya, Almaniya və ya Fransada da qəbul edə bilərdi, daha Roma 
və  ya  Valyadolidə  getməyə  ehtiyac  olmazdı.  Lakin  6  nəfərdən  üçü  xristianlığı 
Romada,  üçü  isə  Valyadoliddə  qəbul  etmişdir.  Bu  fakt  onların  xristianlığı  xüsusi 
əmrlə qəbul etmələrini göstərir. Xristianlığı qəbul edib papanın əyanları tərkibinə 
qatılan  Səfəvi  bəyləri  isə  onun  səfəvilərin  o  zamankı  düşməni  olan  osmanlılara 
qarşı  yönəldilməsinə  təsir  göstərməli  idilər.  Yerdə  qalan  3  nəfər  xristianlığı 
İspaniyanın  paytaxtında  qəbul  etmişdi  və  bununla  da  İspaniya  kralı  III  Filippin 

107 
 
əyanları  sırasına  daxil  edilmişdilər.  O  zaman  İspaniya  dənizlərdə  aparıcı  rol 
oynayır və tədricən dünya ticarətinə nəzarəti öz əlinə alırdı. Onun güclü ticarət və 
hərbi  donanmaya  malik  olması  Səfəvi  şahının  diqqətini  cəlb  etməyə  bilməzdi. 
Kralın  əyanları  olmuş  keçmiş  müsəlmanlar  isə  onun  diqqətini  məhz  Şərqə  tərəf 
yönəltməli idilər. 
Oruc  bəy  Bayat  xristianlığı  qəbul  edərkən  kraliça  Marqarita  onun  xaç 
anası olmuş və "Don Xuan (bəzi mənbələrdə Don Juan) Persidski" adını da Oruc 
bəyə  o  vermişdir.  Səfəvi  dövlətini  ümumən  "İran  dövləti"  adlandıran  avropalılar 
onun  vətəndaşlarına  da  fars  kimi  baxırdılar.  Lakin  Oruc  bəy  haqqında  qalmış 
sənədlərdə  onun  "türk"  olması  xüsusi  qeyd  edilmişdir.  Kral  III  Filippin  əyanları 
sırasına  daxil  edilən  Oruc  bəy  Don  Xuan  ən  yüksək  dairələrdə  hörmətlə 
qarşılanırmış.  Onun  dövlət  məmurları,  din  adamları,  hərbçilər,  mədəniyyət 
xadimləri arasında çoxlu dost və tanışları var imiş. 
Avropada  Səfəvi  dövləti  haqqında  olan  mənfi  təsəvvürləri  təkzib  etmək 
məqsədi ilə Oruc bəy "Oruc bəyin kitabı" adlı tarixi əsər yazmışdır. Kitabda onun 
iştirak  etdiyi  səfirlik  haqqında,  fəaliyyətlərinin  məqsədi  barədə  söhbət  açılır, 
Azərbaycan və İranın ən qədim dövrlərdən başlamış tarixi qısa və parlaq formada 
nəql  edilir,  sonra  isə  Səfəvilər  dövləti,  onun  tarixi,  quruluşu,  iqtisadiyyatı,  etnik 
tərkibi, adət-ənənələri, ordusu haqqında geniş məlumatlar verilir. Səfəvilər dövləti 
barədə  məlumatlar  sanki  xristian  oxucuların  gözləri  ilə  təsvir  edilib.  Bu  bir  daha 
göstərir  ki,    kitab  xristian  Avropasının  oxucuları  üçün  nəzərdə  tutulmuşdur. 
Avropada  Azərbaycana  münasibətin  müsbət  tərəfə  dəyişilməsində  bu  kitabın 
böyük rolu olmuşdur.  
Arxiv  sənədlərinə  istinad  edən  fransız            şərqşünası  Le-Strenc  Oruc  bəyin 
1605-ci il mayın  15-də Valyadoliddə öldürüldüyünü bildirir. Onun qətlinin nə ilə 
bağlı olması məlum deyil. Kim bilir, bəlkə də ispanlar  onun şahın xəfiyyəsi olması 
faktının üstünü açmışdılar, ona görə... 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

108 
 
Azərbaycan 
tarixində 
birmənalı 
qarşılanmayan  tarixi  şəxsiyyətlərdən  biri  də 
Nadir  şah  Əfşardır.  XVIII  əsrin  I  yarısında 
Azərbaycanın rus  və osmanlı işğalından  azad  
edilməsi  kimi  vacib  tarixi  hadisələr  Nadir  
şahın  sayəsində  mümkün    olmuşdur.  Lakin 
eyni  zamanda  Azərbaycan    ərazisində  erməni 
məliklərin  yerləşdirilməsi,  Borçalı,  Qazaxın 
Gürcüstana  verilməsi,  həmçinin  mənasız  
müharibələrdə  insan  itkiləri  və  maliyyə 
xərclərinin  durmadan  artması,  əhaliyə  böyük 
vergilərin  qoyulması  da  onun  adı  ilə  bağlıdır. 
Azərbaycan  kimi münbit tirpaqları olan səfalı 
bir  yerdə  aclığın  fəlakət  həddinə  çatması 
Nadir şahın əməllərinin  nəticəsi olmuşdur.  
Nadir  şah  Əfşarın  adı  ilə  ölkəmizin 
tarixində Azərbaycanı yadellilərdən azad edən 
görkəmli  sərkərdə  və  qəddar    hökmdar    kimi 
qalacaqdır.