SƏbuhi ƏHMƏdov

Şah İsmayıl Xətai 
      (1487-1524) 
Ərdəbilin 
hakimləri, 
Səfəvi  şeyxləri  XV  əsrin  sonlarında  dünyəvi  hakimiyyət  uğrunda  mübarizəyə 
qatılırlar.  Azərbaycanda  və  ondan  kənarlarda  böyük  nüfuz  sahibi  olan  Səfəvi 
şeyxləri  dərin  bilikləri,  müdrik  məsləhətləri  və  sadə  həyat  tərzləri  ilə  seçilirdilər. 
XI-II  əsrdən  başlayaraq  şiəliyi  qəbul  etmiş  Səfəvilər  o  dövrdə  Azərbaycanda 
hakimiyyətdə olan sülalələrin haqsızlıqlarından danışır, onların aradan qaldırılması 
yollarını  təklif  edirdilər.  Səfəvi  şeyxlərinin  elə  böyük  nüfuzu  olmuşdur  ki,  XIV 
əsrin  sonlarında  Azərbaycana  yürüş  etmiş  Əmir  Teymur  onların  mülklərinə 
toxunmamış,  hətta  şeyxlə  görüşə  piyada  yollanmışdır.  XV  əsrdə  Ağqoyunlu 
dövlətinin banisi Uzun Həsənlə qohumluq əlaqəsi yaradan, onun bütün tədbirlərini 
dəstəkləyən  Səfəvi  şeyxləri  Uzun  Həsənin  ölümündən  sonra  öz  dövlətlərinin 
qurulması  barəsində  fikirləşməyə  başlamışlar.  Onlar  Şirvanı  zəbt  edib,  burada  öz 
dövlətlərini  yaratmaq  arzusunu  gizlətməmişlər.  Lakin  təriqətin  başçısı  Şeyx 
Cüneydin,  sonra  isə  onun  oğlu  Şeyx  Heydərin  Şirvan  yürüşləri  məğlubiyyətlə 
nəticələnmişdi.  Şirvanşahları  öz  vassalı  hesab  edən  və  Şirvanda  Səfəvi  dövlətinin 
qurulmasını  istəməyən  Ağqoyunlu  padşahları  şirvanşahlara  hərbi  yardım 
göstərmiş,  nəticədə  Cüneyd  və  Heydər  öldürülmüşlər.  Şeyx  Heydər  1488-ci  ildə 
həlak olanda təriqətin başında onun böyük oğlu Sultanəli dayanır. 

87 
 
1487-ci  ildə  Şeyx  Heydərin  ailəsində  anadan  olan  oğlana  İsmayıl  adı 
qoyurlar.  Onun  anası  Uzun  Həsənin  qızı,  Şeyx  Heydərin  arvadı  Aləmşah  Bəyim 
idi. 
Şeyx  Heydərin  ölümündən  sonra  onun  hərəkətlərindən  qəzəblənən 
Ağqoyunlu  Sultan  Yaqub  1488-ci  ildə  kiçikyaşlı  İsmayılı  anası  və  qardaşları 
Sultanəli  və  İbrahimlə  birlikdə  həbs  etmək  əmrini  verir.  Sultan  Yaqubun 
ölümündən  sonra  hakimiyyətə  gələn  Rüstəm  Mirzənin  əmri  ilə  Şeyx  Heydərin 
ailəsi  1492-ci  ildə  həbsdən  azad  olunur.  Rüstəm  Mirzə  hakimiyyətdə 
möhkəmləndikdən sonra Səfəvi şahzadələrini aradan götürməyə çalışır, çünki onun 
tərəfdaşı  olan  Sultanəli  böyük  nüfuza  sahib  olmaqdan  başqa,  istedadlı  sərkərdə 
kimi  də  özünü  göstərmişdi.  Böyük  qardaşı  Şeyx  Sultanəli  İsmayılı  özünün  varisi 
təyin edərək Ərdəbilə göndərir, özü isə cüzi qüvvə ilə Rüstəm Mirzənin göndərdiyi 
qoşunlarla  döyüşə  atılaraq həlak olur. Bir müddət Ərdəbildə  və  Rəştdə  gizlədilən 
İsmayıl  sonralar  Lahicanda  Gilan  hakimi  Mirzə  Əlinin  sarayına  aparılır.  Vaxtilə 
onun atası  və  böyük qardaşına  xidmət etmiş Səfəvi sərkərdələri  və  üləmaları ona 
dərs deməyə başlayırlar. Qısa müddət ərzində hərb işinin xüsusiyyətlərini öyrənən, 
silah işlətməkdə məharət göstərən İsmayıl həm də dövrün elmləri ilə məşğul olur, 
üstəlik,  ona  siyasət  və  beynəlxalq  əlaqələrin  prinsiplərindən  də  məlumatlar 
verilirdi. 
Bu dövrdə Ağqoyunlu dövlətində daxili müharibələr ara vermirdi. Vaxtilə 
möhtəşəm  Azərbaycan  dövləti  kimi  tanınan  Ağqoyunlu  dövləti  bir  sülalənin 
nümayəndələrinin bir-birləri ilə apardığı çəkişmələrdən tənəzzül keçirir və 1499-cu 
ildə  iki  hissəyə  parçalanır.  Onların  birinin  başında  Əlvənd  (paytaxtı  -  Təbriz), 
digərinin başında Murad (paytaxtı - İsfahan) dayanırdı. Bu şəraitdə hamının diqqəti 
Səfəvilər  təriqətinə  yönəlmişdi.  Hələ  Şeyx  Heydərin  dövründən  onlar  qırmızı 
zolaqlı papaqlar geydiyindən onlara "qızılbaşlar" deyilirdi. 
1499-cu  ilin  avqust  ayında  Şeyx  İsmayıl  özünün  yaxın  tərbiyəçi  və 
məsləhətçisi  olan  bir  neçə  qızılbaş  əmiri,  həmçinin  onların  tərəfini  saxlayan  tayfa 
başçıları ilə birlikdə qoşun toplamaq üçün Ərdəbilə yollanır. Lakin Ərdəbil hakimi 
onları  qəbul  etmir.  Qışı  Ərcivanda  (indiki  Azərbaycan  Respublikasının  Astara 
rayonu) keçirən İsmayıl 1500-cü ilin yazında şamlı və rumlu tayfalarından, habelə 
Qaradağ  və  Talış  əhalisindən  ona  qoşulmuş  2  minə  yaxın  qızılbaşla  Qarabağ, 
Çuxursəd,  Şuragil,  Kağızman,  Tərcan  yolu  ilə  Ərzincana  gəlir.  Burada  qızılbaş 
tayfalarından,  habelə  Qaradağ  sufilərindən  təqribən  7  min  tərəfdaş  toplayan 
İsmayıl 1500-cü ilin axırlarında Şirvana hücum edir və Şirvan qoşunlarını Cabani 
döyüşündə  məğlub  edir.  Döyüşdə  şirvanşah  Fərrux  Yasar  öldürülür.  Qızılbaşlar 
1501-ci  ilin  yazında  uzunsürən  mühasirədən  sonra  Bakını  tuturlar.  Daha  sonra 
Şamaxı  yaxınlığında  yerləşən  Gülüstan  qalasında  möhkəmlənmiş  Şirvan 
qoşunlarının  qalıqlarını  mühasirəyə  alırlar.  Lakin  Ağqoyunlu  Əlvənd  Mirzənin 

88 
 
hücuma  keçdiyini  eşidən  qızılbaşlar  mühasirədən  əl  çəkərək  Naxçıvan 
istiqamətində hərəkət edirlər. Şərur düzündə baş vermiş döyüşdə 7 minlik qızılbaş 
qoşunu  30  minlik  Ağqoyunlu  ordusunu  məğlubiyyətə  uğradır.  Bu  qələbəni 
qazanmağa əsasən döyüşçülərin İsmayıla olan böyük inamı, Səfəvi sərkərdələrinin 
bilik və bacarıqları imkan verir. 
1501-ci  ilin  payızında  Təbrizə  daxil  olan  İsmayıl  özünü  şah  elan  edir. 
Bununla  da  paytaxtı  Təbriz  olan  Azərbaycan  Səfəvilər  dövlətinin  əsası  qoyulur. 
İsmayılın  tabe  olmaq  təklifini  rədd  edən  Ağqoyunlu  hökmdarı  Muradla  1503-cü 
ildə  Həmədan  yaxınlığındakı  döyüş  qızılbaşların  qələbəsi  ilə  nəticələnir.  I  Şah 
İsmayıl Ağqoyunlu dövlətini ləğv edib, sonrakı illərdə bütün İranı, Xorasanı, İraqı 
öz dövlətinə qatır. 
Beləliklə,  I  Şah  İsmayılın  dövründə  Səfəvilər  dövləti  Yaxın  Şərqin  ən 
qüdrətli  dövlətlərindən  birinə  çevrilir.  İsmayıl  kənd  təsərrüfatını  dirçəltmək, 
şəhərlərdə sənətkarlıq və ticarəti inkişaf etdirmək, xarici ölkələrlə iqtisadi əlaqələri 
genişləndirmək  siyasəti  yürüdürdü.  O,  mərkəzi  hakimiyyəti  möhkəmləndirmək 
məqsədi  ilə  soyurqal  torpaq  sahibliyini  tiyulla  əvəz  etməyə  çalışırdı.  Çünki 
soyurqal  almış  feodal  onun  tam  sahibinə  çevrilir  və  separatizmə  meyilli  olurdu. 
Şiəliyi  rəsmi  dövlət  dini  mövqeyinə  qaldıran  İsmayıl  geniş  ərazidə  yaşayan 
müxtəlif  xalqları  vahid  ideologiya  ətrafında  birləşdirməkdə  Səfəvi  dövlətini 
daxildən  möhkəmləndirmək  məqsədi  güdürdü.  O,  şiəliyi  həm  də  sünni  olan 
Ağqoyunlulara,  Şirvanşahlara,  Şeybanilərə  və  osmanlılara  qarşı  mübarizə 
bayrağına çevirmişdi. 
Avropaya  gedən  ticarət  yollarının  osmanlılar  tərəfindən  bağlanması 
əvvəllər  xarici  ticarətdən  böyük  gəlirlər  əldə  edən  Səfəviləri  narahat  edirdi. 
Tərəflər arasında danışıqlar uğursuz olduğu üçün müharibə ilə nəticələnir. 1514-cü 
ildə  sultan  I  Səlimin  başçılıq  etdiyi  osmanlı  ordusu  ilə  Çaldıran  düzündə  baş 
vermiş  döyüşdə  (Çaldıran  vuruşması)  qızılbaşlar  məğlubiyyətə  uğrayır.  Osmanlı 
imperiyasına  qarşı  mübarizə  aparmaq  məqsədi  ilə  hərbi  ittifaq  yaratmağa  çalışan 
İsmayıl Venesiya, Macarıstan, Almaniya, Roma papalığı və s. Avropa ölkələri ilə 
diplomatik  danışıqlar  aparır.  Lakin  onun  səyləri  nəticəsiz  qalır.  Sonrakı  illərdə 
İsmayıl Şəki hakimliyini, Şirvanşahları, Gürcüstan çarlıqlarını asılı vəziyyətə salır. 
I Şah İsmayıl "Xətai" təxəllüsü ilə Azərbaycan, fars, ərəb dillərində şeirlər 
yazan  görkəmli  şair  olmuşdur.  Əsərlərinin  çox  hissəsini  ana  dilində  yazmış 
İsmayılın yaradıcılığı Azərbaycan poeziyası tarixində  mühüm mərhələ təşkil edir. 
O,  Azərbaycan  və  İran  ədəbiyyatı  klassiklərinin  əsərlərindən  bəhrələnsə  də, 
yaradıcılığının  təşəkkülü  və  inkişafında  Nəsiminin  şeirləri  daha  əsas  rol 
oynamışdır. Nəsiminin bir çox şeirlərinə o, nəzirələr yazmışdır. 
Xətainin  əruz  və  heca  vəznlərində  həm  klassik,  həm  də  xalq  şeirləri 
formalarında  epik  və  gözəl  lirik  əsərləri  vardır.  1506-cı  ildə  yazdığı  "Dəhnamə" 

89 
 
poeması,  daha  sonra  yazdığı  əxlaqi-didaktik  və  fəlsəfi  "Nəsihətnamə"  məsnəvisi 
anadilli  Azərbaycan  epik  şerinin  ilk  nümunələrindəndir.  "Dəhnamə"də  sufilik 
görüşlərinin müəyyən təsirinə baxmayaraq şair əsasən insani məhəbbəti vəsf edir. 
Onun əsərlərində təbiət gözəllikləri olduqca real təsvir olunub. Təbiəti təsvir edən 
şairlər  arasında  Xətainin  əsərləri  ən  mükəmməlləri  hesab  olunur.  Poemadakı 
qəzəllər əsərin lirizmini daha da artırır. Xətainin lirikasında şairin siyasi baxışları, 
qəhrəmanlığa,  mübarizəyə  çağırış,  həyat  eşqi,  gözəllik,  mənəvi  saflıq,  eləcə  də 
vüsal  sevinci,  ayrılıq  iztirabları  tərənnüm  olunur.  "Nəsihətnamə"də  şairin  öyüd-
nəsihətləri dərin insanpərvərliyi ilə seçilir. 
Xətainin əsərləri poetik dilinin sadəliyi, təbiliyi, orijinal üslubu ilə diqqəti 
cəlb edir; bu səbəbdən sadə xalq arasında da geniş yayılmışdır. Azərbaycan ədəbi 
dilinin  inkişafında  Şah  İsmayılın  mühüm  xidmətləri  olmuşdur.  O,  anadilli 
poeziyanın  inkişafına  müstəsna  əhəmiyyət  vermiş,  Azərbaycan  dilində  yazan 
şairlərə  hamilik  etmiş,  sarayında  şairlər  məclisi  yaratmışdır.  Onun  hakimiyyəti 
dövründə Azərbaycan dili nəinki hakim ədəbi dilə çevrilmiş, eyni zamanda dövlət 
dili  səviyyəsinə  yüksəlmiş,  ondan  diplomatik  yazışmalarda  belə  istifadə 
olunmuşdur. İsmayılın əsərləri Yaxın Şərqin bir sıra ölkələrində yayılmışdır. Hal-
hazırda  İsmayılın  əsərlərinin  əlyazmaları  dünyanın  məşhur  əlyazma  fondları  və 
kitabxanalarında saxlanılır. 
I Şah İsmayıl Xətai 1524-cü ildə Şəkidən qayıdarkən vəfat edib, cənazəsi 
gətirilib Ərdəbildə dəfn olunub. 

90 
 
I Şah  İsmayılın vəfatından sonra Səfəvilər dövləti 
parçalanmaq    təhlükəsi  ilə  üzləşdi:  I  İsmayılın  taxta 
oturdulmuş  qulu  –  I  Təhmasibin  cəmi  10  uşağı  var    idi  və 
bundan  istifadə  edən  iri  feodallar    özbaşınalıqlar  edir,  daxili 
münaqişələr yaradır, aralarında  apardıqları ədavətlə vətəndaş 
müharibəsi  üçün  zəmin  yaradırdılar.  Tarixdə  hökmdarın 
azyaşlı olması ucbatından dağılan  dövlətlər  çox  olmuşdur, 
lakin  xoşbəxtlikdən  Səfəvilər  bu  aqibət  gözləmirdi.  Atasının 
istedad   və  bacarığını  özündə cəmləşdirən  I  Təhmasib həddi-
büluğa  çatdıqda  ölkəni  parçalayan    qüvvələri  məhv  etmiş, 
mərkəzləşmiş  dövlət  yaratmış,  iqtisadiyyatı  bərpa  etmiş, 
Səfəvilər dövlətini dünya  dövlətləri sırasına  çxarmışlar. 
I Şah Təhmasib Azərbaycan tarixinə mərkəzləşmiş 
dövlət  yaratmış  hökmdar,  hərbi  islahatlar  keçirmiş  görkəmli 
sərkərdə,  iqtisadiyyatı  bərpa  edən,  elm  və  mədəniyyətin 
inkişafına  daim  diqqət  yetirən  dövlət  başçısı  kimi 
düşümüşdür. 
 
I Şah Təhmasib 
    (1513-1576) 
Səfəvi hökmdarı I Şah İsmayılın 1513-cü 
ildə  anadan  olan  oğlu  -  I  Təhmasib  Azərbaycan 
tarixinə  qızıl  səhifələr  yazmaqla  atasının  və 
nəslinin şöhrətini daha da artırmışdır. Onun hakimiyyət illəri - 1524 - 1576-cı illər 
Səfəvilər dövləti üçün sınaq illəri olmuşdur. Uşaqlığında mükəmməl təhsil almış I 
Təhmasib atası kimi böyük sərkərdə və müdrik dövlət başçısı olmaq arzusunda idi. 
On  yaşında  şah  elan  edilən  I  Təhmasib  hakimiyyət  uğrunda  mübarizə 
aparan qızılbaş tayfa  əmirlərinin əlində oyuncağa çevrilmişdi. Şah tədricən feodal 
pərakəndəliyinin  ölkə  üçün  nə  qədər  təhlükəli  olmasını  anlayır  və  mərkəzləşmiş 
dövlət  qurmaq  fikrinə  gəlirdi.  O,  sadiq  tərəfdaşlarına  arxalanaraq  ayrı-ayrı  tayfa 
başçılarını itaətə gətirir, müqavimət göstərənləri məhv edirdi. İllər keçdikcə daimi 
qoşunların gücünə əmirlərin müqavimətini qıran I Təhmasib mərkəzi  hakimiyyəti 
xeyli möhkəmlədə bildi. 
Hakimiyyətə  gəldiyi  zaman  I  Təhmasibin  qarşısındakı  problemlər 
sırasında  osmanlıların  qərbdən,  onların  müttəfiqi  Krım  tatarlarının  şimaldan, 
özbəklərin  şərqdən  hücumlarının  qarşısını  almaq,  dağılmış  iqtisadiyyatı  bərpa 
etmək, mədəniyyətin inkişafı üçün zəmin yaratmaq dururdu. 
Osmanlı dövləti ilə aparılan müharibə göstərmişdi ki, mərkəzləşmiş dövlət 
qurmadan və hərbi islahatlar keçirmədən qələbə qazanmaq mümkün deyil. Odur ki 
I  Təhmasib  müstəqil  siyasət  yürütməyə  can  atan  Şirvanşahlar  dövləti  və  Şəki 
hakimliyini ləğv etmək qərarına gəldi. Daxili ixtilaflar Şirvanşahlar dövlətini xeyli 
zəiflətmişdi. Bundan istifadə edən I Təhmasib 1538-ci ildə qardaşı Əlqas Mirzənin 

91 
 
başçılığı ilə Şirvan üzərinə qoşun göndərdi. Sonuncu şirvanşah Şeyxşah ibn Şahrux 
müqavimət  göstərsə  də,  məğlub  edildi.  Şamaxı  şəhəri,  sonra  isə  Şirvanın  vacib 
strateji  məntəqələri,  o  cümlədən  dağ  qalaları  tutuldu,  Şirvanşahlar  dövləti  ləğv 
edildi,  onun  kitabxanası,  xəzinəsi,  silah  anbarları  Təbrizə  daşındı.  Şirvanşah 
Şeyxşah  öldürüldükdən  sonra  Azərbaycanın  bu  bölgəsi  Səfəvi  dövlətinin  tərkib 
hissəsinə çevrildi, Şirvan bəylərbəyiliyi adlandırıldı. 
Səfəvilərin  Şirvan  yürüşü  zamanı  Şəki  hakimi  Dərviş  Məhəmməd  xan 
şirvanlılara  kömək  göstərmişdi.  Buna  baxmayaraq  I  Təhmasib  bu  vilayəti  dinc 
yolla birləşdirməyə can atırdı. Dərviş Məhəmməd xan I Təhmasibin bacısı Pərixan 
xanım ilə evləndikdə münaqişənin dinc yolla həll olunacağına ümid yarandı. Lakin 
Pərixan  xanımın  vəfatından  sonra  Dərviş  Məhəmməd  xan  I  Təhmasiblə  bütün 
əlaqələri  kəsdi.  1551-ci  ildə  I  Təhmasib  şəxsən  özü  böyük  qoşunla  Şəki  üzərinə 
yürüşə  başladı.  Şəki  xanı  qoşunlarını  Kiş  qalası,  "Gələrsən-görərsən"  qalası  və 
sığınacaqlarda  (dağlardakı  mağaralarda)  yerləşdirərək  uzun  müddət  müdafiə 
olunacağına inanırdı. Lakin o, I Təhmasibin qoşunlarında ağır topların olmasından 
xəbərdar  deyildi.  Bu  ağır  toplar  döyüş  əməliyyatlarında  öz  sözünü  dedi:  bir  neçə 
atəşlə  qala  divarlarında  böyük  dəliklər  əmələ  gəldi,  bu  dəliklərdən  qızılbaşlar 
qalaya hücum etdilər. Şəkililərin bütün müqavimət məntəqələri zəbt edildi, Dərviş 
Məhəmməd xan döyüşdə öldürüldü. Bununla da Səfəvi dövləti ərazisində sonuncu 
müstəqil feodal qurumu ləğv edildi. 
Şirvan  və  Şəkinin  Azərbaycan  Səfəvilər  dövlətinə  tam  birləşdirilməsi 
Azərbaycan  xalqının  tarixində  müsbət  rol  oynadı.  Azərbaycanın  cənub  və  şimal 
hissələri arasında əlaqələr daha da gücləndi. 
I  Təhmasibin  hakimiyyəti  illərinə  Səfəvi  -  Osmanlı  müharibəsinin  ən 
qızğın döyüşləri təsadüf edir. Osmanlı sultanı I Süleyman hələ 1534-cü ildə Səfəvi 
dövlətindəki  hərc-mərclikdən  istifadə  edərək  Azərbaycana  hücum  etdi.  Ağır 
döyüşlərlə geri çəkilən Səfəvi qoşunları osmanlıların qarşısını ala bilmədi və onlar 
Təbriz  də  daxil  olmaqla  bir  çox  əraziləri  talan  etdilər.  I  Təhmasib  "yandırılmış 
torpaq"  taktikasına  əl  atmalı  oldu.  Belə  ki,  geri  çəkilən  Səfəvi  qoşunları  əhalini 
köçürür,  ərzaq  və  ləvazimatları  özü  ilə  götürür,  əkin  sahələrini,  otlaqları  yararsız 
hala salır, şəhər və kəndləri dağıdır, su hövzələrini zəhərloyirdi. İrəliləyən osmanlı 
qoşunu sanki səhralığa yiyələnir və tutduğu ərazidə möhkəmlənə bilməyib ərazini 
tərk etməyə məcbur olurdu. Beləliklə, I Təhmasibin taktikası düşmənə Azərbaycan 
torpaqlarında  möhkəmlənməyə  imkan  vermirdi.  Belə  olduqda  Səfəvi  dövlətini 
daxildən  parçalamağa  cəhd  edən  Osmanlı  sultanı  qiyamçı  feodallara  kömək  edir, 
lakin  bütün  qiyamlar  şah  tərəfindən  qətiyyətlə  yatırılırdı.  Şahın  qoşunları 
osmanlıların müttəfiqi olan Krım xanının yürüşlərinin də qarşısını ala bildi. 
Döyüşlərin  gedişi  zamanı  hərbi  islahat  keçirən  I  Təhmasib  təkcə  süvari 
hissələrini gücləndirmir, həm  də 30 min  nəfərlik daimi piyada qoşunu tərtib edib, 

92 
 
onları  top  və  tüfənglərlə  silahlandırırdı.  Osmanlıları  sülh  danışıqlarına  başlamağa 
vadar etmək üçün I Təhmasib 1552-ci ildə geniş hücum əməliyyatı həyata keçirdi. 
Osmanlıların Xilat, Van, Bitlis, Vostan, Muş  əraziləri darmadağın edildi. 1554-cü 
ildə  I  Süleyman  Naxçıvan  istiqamətində  hücuma  keçəndə  olduqca  böyük 
müqavimətlə  üzləşdi  və  geri  çəkilməyə  məcbur  oldu.  Bundan  sonra  o,  danışıqlar 
aparmaq  təklifini  qəbul  etdi.  1555-ci  il  mayın  29-da  Səfəvi  -  Osmanlı 
müharibəsinin  növbəti  mərhələsi  Amasya  sülh  müqaviləsi  ilə  başa  çatdı.  Sülhə 
görə,  Qərbi  Gürcüstan  və  Ermənistan  (Van  gölü  ətrafında  coğrafi  ərazi) 
osmanlıların ixtiyarına keçdi. Bunun müqabilində dövlətin əsas ərazilərini özündə 
saxlayan I Təhmasib islahatları davam etdirmək imkanı qazandı. 
I Təhmasib Şərqdə baş verən hadisələrə fəal müdaxilə edir, daim ölkəsinin 
maraqlarına cavab verən siyasət həyata keçirir. Cənub-şərq qonşusu Böyük Moğol 
imperiyasında  qanuni  hakimiyyət  devriləndə  və  yeni  hökmdar  Səfəvilərə  qarşı 
tədbirlər  həyata  keçirməyə  başlayanda  I  Təhmasib  12  min  qızılbaş  süvarisini 
Hindistana  göndərmiş  və  nəticədə  qiyam  yatırılmış,  qanuni  hökmdar  Hümayun 
yenidən  hakimiyyətə  qayıtmışdı.  Bunun  müqabilində  Hümayun  böyük  xəzinə  ilə 
birlikdə Qəndəhar əyalətini də Səfəvilərə bağışlamışdı. I Təhmasib dövlətin şimal-
şərq  sərhədlərində  Xorasana  daim  hücumlar  edən  özbək  qoşunlarını  məğlub 
etmişdi. 
Müharibələr nəticəsində Təbrizin dağıntılara məruz qalması səbəbindən I 
Təhmasib 1555-ci ildə paytaxtı Təbrizdən Qəzvinə köçürür. 
Amasya  müqaviləsindən  sonra  şah  ölkənin  iqtisadi  həyatını,  ticarət  və 
sənətkarlığı  dirçəltmək  məqsədi  ilə  bir  sıra  islahatlar  həyata  keçirir.  Ən  ağır 
vergilər ləğv edilir, digərlərinin həcmi azalır, vergi  yığımında olan hərc-mərcliyin 
qarşısı alınır. 1565-ci ildə tamğa vergisini ləğv etməklə şah sənətkarlıq və ticarətin 
inkişafına  yaxşı şərait  yaradır. O  zaman Təbriz, Şamaxı,  Dərbənd, Bakı,  Ərdəbil, 
Ordubad, Ərəş, Culfa mühüm sənətkarlıq-ticarət məntəqələri idi. Azərbaycan ipəyi, 
soyuq silahları, zinət əşyaları, parçaları Şərq və Qərb bazarlarında böyük qiymətə 
satılırdı.  I  Təhmasibin  hakimiyyəti  illərində  Azərbaycanda  mədəniyyətin  inkişafı 
üçün  şərait  yaradılmışdı.  Savadlı  şəxs  olan  I  Təhmasib  özü  bədii  yaradıcılıq  və 
xəttatlıqla  da  məşğul  olurdu.  Hakimiyyəti  illərində  qazandığı  təcrübəni  o,  "Şah 
Təhmasibin  təzkirəsi”  adlı  əsərində  toplamışdı.  Bu  əsər  gələcək  nəsillərə  öyüd-
nəsihət şəklində yazılıb, hər müddəası konkret tarixi faktlarla təsdiqlənib. Şah daim 
elm və mədəniyyət xadimlərini himayə etmiş, zəmanənin on məşhur rəssam, xəttat, 
nəqqaş  və  digər  mütəxəssislərini  Təbrizdə  fəaliyyət  göstərən  "Şah  kitabxanası”na 
yığmışdı.  Sadıq bəy Əfşar kimi rəssamlar,  Aşıq Qurbani  kimi aşıqlar, Həsən bəy 
Rumlu  kimi  alimlər  və  başqaları  məhz  şah  I  Təhmasibin  qayğısı  sayəsində 
Azərbaycanda elm və mədəniyyəti inkişaf etdirmişlər. 
 

93 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

94 
 
Azərbaycan  xalqının  tarixi  yaddaşında 
birmənalı  qarşılanmayan  şəxsiyyətlədən  biri  I  Şah 
Abbasdır.  O,  ölkədə  sabitlik  yaratmış,  islahatlar 
həyata    keçirmiş,  uğurlu  hərbi  əməliyyatlar 
vasitəsilə  zəbt  edilmiş  torpaqları  geri  qaytarmış, 
geniş  quruculuq  işləri  aparmışdır.  Bununla  belə, 
“Böyük  sürgün”  nəticəsində  İranın  daxili 
rayonlarının  iqtisadiyyatını  inkişaf  etdirməsi 
Azərbaycan  iqtisadiyyatının  zəiflədilməsi  hesabına 
həyata    keçirilmişdir.  Qızılbaş  əmirlərinə  qarşı 
aparılmış  mübarizə  azərbaycanlıların  dövlətdə 
tutduqları  mövqeyə  zərbə  vurmuşdur.  Azərbaycan 
Səfəvilər  dövlətinin  tədricən  formalaşmasının 
təməlini məhz I Şah Abbas qoymuşdur.  
Azərbaycan  tarixinə  I  Şah  Abbas  görkəmli  dövlət 
xadimi,  islahatçı,  istedadlı  sərkərdə,  Azərbaycan 
Səfəvilər  dövlətinin  qüdrətini  pərba  edən  və 
bununla  belə,  onun  formalaşması  üçün    zəmin 
yaradan şəxsiyyət  kimi daxil olmuşdur. 
I Şah Abbas 
(1513-1576) 
 
Azərbaycan  Səfəvilər  dövləti  XVI  əsrin  sonunda  dərin  böhran  keçirirdi. 
Zəif  və  iradəsiz  şah  Məhəmməd  Xudabəndənin  dövründə  feodal  pərakəndəliyi 
güclənmiş,  bundan  istifadə  edən  xarici  dövlətlər  Səfəvi  torpaqlarına  hücumlar 
təşkil  etməyə  başlamışdılar.  Hörmüz  limanında  möhkəmlənən  portuqallar  Səfəvi 
dövlətinin  Qırmızı  dəniz,  Fars  körfəzi  və  Hind  okeanına  birbaşa  çıxışını 
bağlamışdılar.  Özbəklər  daim  Xorasana  hücum  edir,  Səfəvi  torpaqlarının  şərq 
ərazilərini  zəbt  etməyə  çalışırdılar.  Ən  böyük  təhlükəni  isə  osmanlı  orduları 
yaratmışlar. Osmanlı qoşunları və onların müttəfiqi olan Krım xanlığının qoşunları 
faktik  olaraq  Təbriz  də  daxil  olmaqla  Azərbaycanın  əksər  ərazilərini  zəbt 
etmişdilər. Zəbt edilmiş ərazilərdə, ilk növbədə Şimali Azərbaycanda osmanlılar öz 
inzibati-ərazi  və  iqtisadi  sistemlərini  yaradır,  buranı  bütövlüklə  səfəvilərdən 
qoparmaq məqsədi güdürdülər. 
İqtisadi gerilik  nə  müharibə  aparmağa, nə  də  islahatlar keçirməyə  imkan 
vermirdi.  Ayrı-ayrı  qızılbaş  feodal  qruplaşmalarının  bir-biriləri  ilə  toqquşmaları 
onsuz  da  zəif  olan  ordunu  daha  da  zəiflədirdi.  Belə  şəraitdə  1587-ci  ildə  şah 
Məhəmməd  Xudabəndənin  ölüm  xəbəri  yayıldı.  Onun  oğlu,  igid  və  bacarıqlı 
sərkərdə  Həmzə  Mirzə  hələ  atasının  sağlığında  öldüyündən  hakimiyyətə  Səfəvi 
nəslinin  digər  qollarından  olan  nümayəndə  gəlməli  idi.  Belə  namizədlər  çox  idi, 

95 
 
lakin sonda ustaclı və şamlı tayfa əmirlərinin dəstəyinə arxalanan və 1587-ci ilədək 
Xorasanda yaşayan 16 yaşlı şahzadə Abbas şah elan edildi. 
Qızılbaş  əyanları  ilə  keçirilmiş  ilk  müşavirə  göstərdi  ki,  ölkəni  məhv 
olmaq təhlükəsindən qurtarmaq üçün güclü ordu yaradılmalı, ölkədə sabitlik bərpa 
edilməlidir.  Bunlara  nail  olmaq  üçün  islahatlar  keçirilməli,  iqtisadiyyatın 
tərəqqisinə xüsusi diqqət verilməli idi. Bunun üçün isə feodal pərakəndəliyinə son 
qoyulmalı idi. Daxili problemləri həll etmək üçün vaxt qazanılmalı idi və bu vaxtı 
qazanmaqçün  şah  osmanlılarla  danışıqlara  başladı.  1590-cı  ildə  tərəflər  arasında 
imzalanan  İstanbul  sülhü  çox  ağır  oldu:  Cənubi  Azərbaycanın  Ərdəbil  şəhəri 
ətrafında  olan  bir  neçə  vilayəti  istisna  olmaqla  digər  Azərbaycan    torpaqları,  
həmçinin    əvvəllər  bütünlüklə  Səfəvilərə  məxsus  Gürcüstan  və  Ermənistan  (Van 
gölü ətrafında olan torpaqlar nəzərdə tutulur) osmanlılara verilirdi. 
Dövlətin  baş  vəziri  Hatəm  bəy  Ordubadi  ilə  birlikdə  islahatlar  planı 
hazırlayan şah onları həyata keçirməyə başladı. Səvəfı əmirlərindən ibarət qoşunlar 
düşmənlə  müharibədə  igidliklər  göstərsələr  də,  ayrı-ayrı  feodallara  qarşı 
mübarizədə  zəif  iştirak  edirdilər,  çünki  onların  bir-birlərinə  qohumluqları  çatırdı. 
Mərkəzi  hakimiyyəti  gücləndirmək  üçün  isə  itaət  göstərməyən  feodalların 
müqaviməti mütləq qırılmalı idi. Odur ki şahın  əmri ilə 15 min nəfərlik qulamlar 
korpusu  təşkil  edildi.  Atabəylər  dövlətində  məmlüklər  korpusunun  formalaşma 
prinsipini  əsas  götürən  şah  qızılbaş  tayfalarına  heç  bir  aidiyyəti  olmayan  oğlan 
uşaqlarını  toplamaq  və  şaha  sədaqət  ruhunda  tərbiyələndirmək  əmri  verdi. 
Qulamlar şahın qvardiya qoşunu rolunu oynayırdı. 
Müasir  müharibədə  odlu silahların  əhəmiyyətini  yaxşı dərk edən şah top 
hissələri  yaratmağa  başlayır.  Ölkə  daxilindəki  ustalarını  səfərbər  edən,  Avropa 
dövlətləri və Rusiyadan əlavə mütəxəssislər dəvət edən və avadanlıq alan şah qısa 
müddət  ərzində  500  topu  olan  güclü  topçu  hissələri  yaratmağa  müvəffəq  olur. 
Bundan  başqa,  ölkənin  əhalisi  siyahıya  alınır,  xüsusi  siyahılara  əsasən 
vilayətlərdən  müəyyən  sayda  döyüşçülər  toplanmağa  başlanır.  Onlar  şahın 
hesabına  təmin  və  təchiz  edilir,  tüfənglərlə  silahlandırılır.  12  minlik  tüfəngçi 
korpusuna  şahın  əmri  ilə  qızılbaş  tayfalarının  döyüşçüləri  götürülmürdü  ki, 
tüfəngçiləri  də  pərakəndəlik  yaradan  feodallara  qarşı  mübarizədə  istifadə  etmək 
mümkün olsun. 
Bu  tədbirlərdən  sonra  qızılbaş  əmirlərinə  qarşı  amansız  mübarizəyə 
başlayan  şah  mərkəzi  hakimiyyətə  tabe  olmayanları  məhv  edirdi.  Beləliklə, 
tədricən  ikitirəlik,  pərakəndəlik  yaradan  əmirlər  aradan  götürüldü,  onların  təmsil 
etdiyi  tayfalar  zəiflədildi.  Bundan  sonra  qızılbaş  süvari  hissələrində  islahatlar 
keçirildi. 116 minlik güclü süvari qoşunu yaradıldı, onlardan 44 mini daimi qoşun 
siyahılarına  salındı.  Daimi  qoşunların  yaradılması  o  dövr  üçün  mütərəqqi  addım 
idi. 

96 
 
Daxili sabitliyin yaranması sosial-iqtisadi və inzibati islahatlar keçirməyə 
imkan  verdi.  Keçirilmiş  maliyyə  tədbirləri  dövlətin  xəzinəsini  zənginləşdirdi, 
məhsuldar  qüvvələr  canlandı.  I  Şah  Abbasın  rəhbərliyi  ilə  Səfəvi  dövləti  tədricən 
dirçəldi. 
Fəal xarici siyasət yürüdən şah Avropa və Rusiya ilə ticarət əlaqələrindən 
başqa, hərbi-siyasi danışıqlar da aparırdı. Almaniya  və İspaniya osmanlılara qarşı 
başlanacaq müharibədə səfəviləri dəstəkləyəcəklərini vəd etdilər. 
1597-ci ildə şah dövlətin paytaxtını cəbhə bölgəsinə yaxın olan Qəzvindən 
İsfahana köçürür. Bu isə İranın mərkəzi vilayətlərinin inkişafı üçün zəmin yaradır. 
İslahatları  keçirəndən  sonra  1599-cu  ildə  I  Şah  Abbas  Şərqə  yürüş  edir. 
Özbək  Şeybani  dövləti  ilk  döyüşlərdəcə  məğlub  edilir,  Xorasan  və  ətraf  ərazilər 
yenidən  Səfəvi  torpaqlarına  qatılır,  Orta  Asiya  və  Əfqanıstanın  bir  çox  əraziləri 
şahın təsiri altına keçir. 
1601-1602-ci  illərdə  şah  portuqallara  qarşı  əməliyyatlara  başlayır. 
İngilislərlə  danışıqlar  apararaq  onlardan  hərbi  gəmilər  almış  şah  həm  dənizdən, 
həm  də  qurudan  portuqalların  əlində  olan  və  Fars  körfəzinə  çıxışları  bağlayan 
limanlara  hücum  edir.  Portuqalların  burada  möhtəşəm  istehkam  yaratmalarına 
baxmayaraq,  onların  qalaları  tutulur,  özləri  isə  bu  ərazilərdən  qovulurlar.  Şah  bir 
sıra Bəhreyn adalarını da tutmağa müvəffəq olur. 
1603-cü  ildə  I  Şah  Abbas  çoxdan  bəri  hazırlaşdığı  müharibəyə  -  osmanlı 
qoşunlarına  qarşı  müharibəyə  başlayır.  1603  -  1607-ci  illər  əməliyyatlarında 
Azərbaycan  bütünlüklə  osmanlı  qoşunlarından  azad  edilir.  Doğrudur,  ölkəyə  bu 
çox  baha  başa  gəlir.  Bir  çox  şəhərlər  viran  olur,  əkin  sahələri,  bağlar,  suvarma 
kanalları  məhv  edilir.  Üstəlik,  "yandırılmış  torpaq"  taktikasından  geniş  istifadə 
edən  şah  düşmən  hərəkət  edən  ərazilərdə  bütün  maddi  varlıqları  məhv  edir,  su 
hövzələrini  zəhərləndirir,  əhalini  isə  ölkənin  dərinliklərinə,  İsfahan  ətrafına 
köçürür.  Köçürmə  elə  böyük  miqyasda  aparılır  ki,  hətta  əhali  arasında  "Böyük 
sürgün"  adını  alır.  Osmanlılar  bir  neçə  dəfə  itirilmiş  torpaqları  qaytarmağa  cəhd 
etsələr də, yenə də məğlub edilir, Səfəvi qoşunları Kərbəla, Nəcəf, Mosul, Kərkük, 
Bağdaddan tutmuş Qara dəniz sahillərinə qədər olan əraziləri tuturlar. 1621-ci ildə 
Qəndəhara yürüş edən 1 Şah Abbas Əfqanıstanı tutmaqla öz dövlətinin sərhədlərini 
Hindistan hüdudlarına çatdırır. 
Xalqın  yaddaşında  keçirdiyi  islahatları,  uğurlu  hərbi  əməliyyatları, 
köçürmə  siyasəti  ilə  bərabər,  I  Şah  Abbas  apardığı  geniş  quruculuq  işləri  ilə  də 
qalmışdır.  Onun  dövründə  müharibədən  əziyyət  çəkmiş  bölgələrin  iqtisadiyyatı 
qısa müddət ərzində bərpa edilmiş, minlərlə yeni-yeni bina inşa olunmuşdur. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  I  Şah  Abbasın  fəaliyyətinin  müsbət  tərəfləri  ilə 
bərabər,  mənfi  tərəfləri  də  var  idi.  Belə  ki,  "Böyük  sürgün"  nəticəsində 
Azərbaycandan  İsfahana  köçürülmüş  minlərlə  usta  və  sənətkar  ailəsinə  müharibə 

97 
 
qurtarandan  sonra  vətənlərinə  qayıtmaq  icazəsi  verilməmişdi.  İranın  daxili 
rayonlarının  iqtisadiyyatının  inkişaf  etdirilməsi  Azərbaycan  iqtisadiyyatının 
zəiflədilməsi  hesabına  həyata  keçirilmişdi.  Üstəlik,  qızılbaş  əmirlərinə  qarşı 
aparılmış mübarizə dövlətçilik baxımından labüd addım olsa da, azərbaycanlıların 
dövlətdə  tutduqları  mövqeyə  zərbə  vurulmuşdu.  Məlum  olduğu  kimi,  qızılbaş 
əmirlərinin əksəriyyətini məhz azərbaycanlılar təşkil edirdi. Yeni qoşun növlərində 
azərbaycanlıların  sayının  az  olması,  vəzifələrə  məhz  qızılbaşlara  heç  bir  aidiyyəti 
olmayan  şəxslərin  təyin  edilməsi  son  nəticədə  dövlətin  farslaşmasına  gətirib 
çıxarmışdı. I Şah Abbas 1629-cu ildə vəfat etmişdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

98 
 
Məhəmməd  Füzuli  Azərbaycan  ədəbiyyatının  ən 
nəhəng  simalarından  biridir.  Füzuli  şeiri  dünya  
poeziyasının  nadir    incilərindəndir.  Məhəmməd 
Füzuli  sənəti  əlçatmaq  zirvədir.  Onun  yaradıcılığı 
yalnız  Azərbaycan    ədəbiyyatının  deyil,  ümumən 
Azərbaycan  incəsənitinin  inkişafına  güclü  təsir 
göstərmişdir.  Füzuli  Azərbaycan  bədii-ədəbi  dilinin 
yaradıcılarındandır.  O,  Nəsimidən  sonra  ana    dilində 
yaranmış şeirin ən gözəl nümunələri olan  əsərləri ilə 
Azərbaycan  bədii  dilini  yeni  yüksək  səviyyəyə 
qaldırmış,  türdilli xalqlar  poeziyasına  qüvvətli təsir 
göstərmiş, ədəbi məktəb yaratmışlar. 
Məhəmməd Füzuli Azərbaycan tarixinə görkəmli şair, 
mütəfəkkir, tərcüməçi, Azərbaycan ədəbi-bədii dilinin 
yaradıcılarından  biri kimi ədəbi həkk olunmuşdur.