Seçilmiş əsərləri

 

 

 

 

---

 

216

BEŞ DƏQIQƏ VƏ ƏBƏDIYYƏT* 

 

7 avqust 1983-cü il.  

Bazar günü. 

 Saat 20.10.  

Havanın temperaturu: +370. 

 Təyyarə limanı. 

 

Həmin bazar günü şüşədən görünən aerodrom meydançası günün altında elə bil 

ki, kimsəsiz, izsiz-ləpirsiz beton səhra parçası idi və  həmin beton səhra parçasına 

nəhəng təyyarə kölgəsi düşmüşdü; elə bil ki, təyyarə özü o beton səhra boşluğunda 

əriyib yox olmuşdu, görünmürdü, təkcə kölgəsi nəhəng bir ləkə olub beton səhraya 

hopmuşdu və Mərdan Dadaşlı nəhayət ki, gözünü həmin təyyarə kölgəsindən, beton 

səhra parçasındakı o nəhəng ləkədən çəkdi. 

Mərdan Dadaşlının qırx yeddi yaşı var idi, elmlər doktoru, akademiyanın 

müxbir üzvü, elmi-tədqiqat institutunun müdiri idi və  Mərdan Dadaşlının özünün 

özü ilə zarafatı var idi: hərdən təsadüfən güzgüdə, yaxud şüşədə öz əksini görəndə 

özü özündən soruşurdu: 

 – Nə var, nə yox? 

Əslində bu sualda cavab da var idi, çünki Mərdan Dadaşlu bu sualı özünə elə 

verirdi ki, tonunda, istehzasında bir arxayınlıq, rahatlıq da var idi, yəni ki, hər şey 

əladır, amma bu dəfə şüşənin şəffaflığında özünü sezəndə həmin sualı verməyə, özü 

ilə zarafat etməyə macal tapmadı, çünki şüşədəki zəif əksi o nəhəng təyyarə kölgəsi 

içində itdi və həmin nəhəng təyyarə kölgəsi Mərdan Dadaşlının ürəyini sıxdı. 

Nə üçün belə oldu? Gərək əksinə olaydı, çünki havanın bu cırhacırında o təyyarə 

kölgəsi, hesabla, sərinlikdən xəbər verməli idi, əlbəttə, belə olmalı idi, amma belə 

olmadı və Mərdan Dadaşlı o nəhəng kölgədə nəsə bir qeyri-təbiilik, sünilik hiss etdi, 

Mərdan Dadaşlıya elə gəldi ki, o kölgədə sərinlik yox, bir buz soyuğu var və bu buz 

soyuğu, dağ soyuğu, yaxud qış soyuğu deyil, meyitxana soyuğudur. 

Mərdan Dadaşlı indicə keçirdiyi bu ət ürpəşdirən hissə heyrət etdi, çünki indiyə 

qədər belə şeylər olmazdı; nədən idi bu, yavaş-yavaş qocalır, nədir? 

Sövq-təbii təyyarənin biletini cibindən çıxarıb baxdı: birinci sıra, birinci yer idi 

və Mərdan Dadaşlının həmişəki ovqatı özünə qayıtdı: «birinci» sözündə xoş bir sehr 

var idi, bir arxayınçılıq, rahatlıq var idi. 

Mərdan Dadaşlı yerə qoyduğu «diplomat» portfelini götürüb qapıya tərəf getdi. 

Təyyarəyə minik başlamışdı. 

Sonra «TU-154» havaya qalxdı. 

Sən birinci sırada, birinci yerdə oturmuşdun, illüminatordan baxırdın və təyyarə 

havaya qalxdıqca, yer səndən uzaqlaşdıqca, maşınlar, binalar kiçildikcə sən 

fikirləşdin ki, əslində bu məsafə sənin həyatının, taleyinin məsafəsidir, çünki cəmi 

iyirmi beş il bundan əvvəl – iyirmi beş il nədir ki? – bax, o aşağıda görünən adamlar 

kimi kiçik idin, universiteti təzəcə bitirmişdin, kimsəsiz və yazıq idin, harada 

işləyəcəyini, nə edəcəyini bilmirdin və bu gün, cəmi iyirmi beş ildən sonra – iyirmi 

beş il nədir ki? – bu təyyarə yüksəkliyindən o kimsəsiz və yazıq cavan oğlana 

baxırsan və gülümsəyirsən, çünki o cavan oğlanın təsəvvürünə belə gətirməyə 

cəsarət etmədiyi bir gələcək sənin üçün artıq keçmişdə qalmışdı və o təcrübəsiz, 

sadəlövh cavandan fərqli olaraq, bu gün sən gələcəyi görürsən, daha doğrusu, 

gələcəyi necə görmək istəyirsənsə, bilirsən ki, elə də olacaq, çünki sənin gücün var, 

---

 

217

sənin ağlın və bacarığın var. Mən bilirəm, sən heç bir iclasda, heç bir məclisdə, 

hətta, evdə, arvadınla söhbətdə belə, özündən deməmisən, özünü tərifləməmisən, 

amma özün həmişə özünlə fəxr etmisən və bunu özündən gizlətməmisən də, çünki 

heç kim bilməsə də, sən özün yaxşı bilirsən ki, bu günə qədər, yəni 1983-cü ilin bu 

isti avqust gününə kimi, həyatda nə əldə etmisənsə, yalnız özün etmisən, heç kim 

sənə kömək etməyib, bütün bu illər ərzində sən həmişə həyatla üzbəüz dayanmısan 

və bu üzbəüz mübarizədə sənin yeganə köməkçin, yeganə məsləhətçin sən özün 

olmusan. 

Insanlar gözdən itdi, sonra maşınlar görünmədi, sonra binalar yox oldu, torpaq 

yox oldu, sonra hər tərəfi süd ağlığında buludlar bürüdü, sonra o ağappaq buludlar 

da topa-topa aşağıda qaldı və sən yenə gülümsədin, çünki o ağappaq buludlar içində 

yenə  həmin kimsəsiz cavan oğlanı gördün və evsiz-eşiksiz, işsiz, ailəsiz o oğlanın 

ürəyindəki nigarançılıq uzaq və xoş bir xatirə kimi sənin bütün sinirlərinə yayıldı. 

Xatirələr yalnız hadisələrlə, yalnız insanlarla bağlı olmur, hisslərin də xatirəsi 

yadigar qalır və sən indi o uzaq və yaxın keçmişi yadına sala-sala həmin 

xatirələrdən, bəlkə də, ən əzizini, ən istisini yaşayırdın, elə bil ki, qışdır, qışın lap 

oğlan çağıdır, amma yaxşıca kürkün var, üşümürsən, hətta istidir sənə, ürəyin də 

rahatdır, amma birdən-birə yazın sonları yadına düşür və bütün içini bir yaz hərarəti 

bürüyür – o kimsəsiz cavanın gələcəklə bağlı və ümumiyyətlə, həyatla bağlı, ürəyini 

yeyən nigarançılıq hisslərini bu gün sən, bax, eləcə xatırlayırdın və xatırladığın o 

hisslər indi eləcə bir yaz hərarəti, yaz ətri gətirirdi sənə. Əslində, sən bu gün, göyün 

yeddinci qatında təyyarə ilə uçduğun bu dəqiqələrdə o uzaq və yaxın keçmişdə 

qalmış həmin cavan oğlanı öz oğlun kimi sevirdin və onu gözlərinin qabağına gətirə-

gətirə onun qarşısında bir ata kimi öyünürdün, qürur hissi keçirirdin. Əslində, həmin 

bu dəqiqələrdə sənin üç oğlun var idi, ikisi indicə səni təyyarə limanında yola 

salmışdı, ataları ilə fəxr edən, hamının barmaqla gös-tərdiyi bu güclü, yaraşıqlı və 

istedadlı oğlanlar, bir də ki, onların yaşıdı olan, amma həmişəlik keçmişdə – uzaq və 

yaxın keçmişdə qalmış o sadəlövh cavan oğlan, yəni iyirmi beş il bundan əvvəlki 

sən. Sən yetim idin, atan müharibədə həlak olmuşdu, anan onun-bunun pal-paltarını, 

qab-qaşığını yuya-yuya səni bir qarnı ac, bir qarnı tox böyütmüşdü, rayondan gəlib 

Bakıda ancaq təqaüdlə dolana-dolana universiteti bitirmişdin və əlbəttə, sən o vaxt 

necə ağlına gətirə bilərdin ki, illər keçəcək, məşhur alim olacaqsan, kitabların 

dillərdən-dillərə tərcümə olunacaq, evin-eşiyin, gözəl arvadın, gözəl və ağıllı 

oğlanların olacaq və sənin tanımadığın adamlar küçədə səninlə salamlaşıb arxanca 

bir-birilərinə: « – Bu filankəsdir!» – deyəcəklər. 

O süd kimi ağ topa-topa buludlar da aşağıda qaldı və görünməz oldu, 

illüminatorun şüşəsi əvvəli-axırı görünməyən mavi bir boşluğa büründü, 

sərnişinlərdən kimisi mürgülədi, kimisi kitab, qəzet-jurnal oxumağa başladı, kimisi 

söhbət etdi, amma, sən həmin mavi boşluq içində, illüminatorun şüşəsində öz şəffaf 

əksini gördün və yenə də özün özünlə zarafat etdin: «– Nə var, nə yox?» Sən yenə 

də gülümsədin, sonra gözlərini o əvvəlsiz-axırsız mavi boşluqdan çəkib başını 

arxaya çevirdin və kresloların arasından sərnişinlərə ötəri bir nəzər saldın, həmişəki 

kimi, bir-iki tanış sifət gördün, salamlarını aldın, amma kim olduqlarını bilmədin, 

sonra gözün anasının yanında oturmuş beş-altı yaşlı bir qız uşağına sataşdı və sən o 

uşağın da üzünə gülümsədin. Təyyarədə balaca uşaqlar görmək həmişə səni 

sevindirirdi, çünki təyyarədə ki, beləcə balaca, məsum uşaqlar var idi, deməli, uçuş 

uğurlu olacaqdı, necə ki, rahat havaya qalxmışdınız, eləcə də rahat yerə enəcəkdiniz. 

Əlbəttə, sən bilirdin ki, bu sevinc hissində bir sadəlövhlük var, tale amansızdır və 

---

 

218

uşağa, cavana, qocaya baxmır, amma, hər halda, bu amansızlıq içində uşaq 

məsumluğu, uşaq təmizliyi görmək həmişə sənin üçün xoş idi, səni sevindirirdi. 

Düzdür, bu uşaq təmizliyi, məsumluğu hərdən sənin ürəyinə bir qüssə, 

qəmginlik də gətirirdi, amma bu qüssə, qəmginlik çox yüngül olurdu, uçub gedirdi, 

elə bil ki, göyə çərpələng uçurmusan, birdən sap qırıldı, çərpələng də uçub getdi, 

gözdən itdi; o sapın qırılmasına, əlbəttə, heyfsilənirdin, amma sonra azadlığa çıxmış 

o çərpələngin idarə olunmayan, sərbəst uçuşu həmin təəssüfü yaddan çıxarırdı, daha 

doğrusu, həmin təəssüfə bir ilıqlıq, səmimilik gətirirdi. Sən bəzən özün üçün də 

aydın olmayan həsrətəbənzər bir hiss keçirirdin, qucağında uşaq oynatmaq 

istəyirdin, evdə də hər gün balaca uşaq görmək istəyirdin. Bəzən evdə, iş otağında 

qapını bağlayıb yazı mizinin arxasına keçirdin, işləməyə başlayırdın, amma birdən-

birə əlində tutduğun qələm dayanırdı və sən, az qala, cismani surətdə hiss edirdin ki, 

bir uşaq təbəssümü görmək istəyirsən, o uşaq təbəssümündə qızınmaq istəyirsən, 

hətta, bəzən təəccüb səni bürüyürdü, çünki sənə elə gəlirdi ki, əslində o uşaq 

təbəssümündə gizlənmək istəyirsən. 

Sən başını anasının qoluna söykəmiş o beş-altı yaşlı  qız uşağına baxa-baxa 

fikirləşdin ki, eybi yox, bir iki ildən sonra baba olacaqsan, nəvələr gələcək dünyaya 

və həmin nəvələrin təbəssümü sənin başının üstündən əskik olmayacaq. Əlbəttə, sən 

başa düşürdün ki, fikirlərini, hisslərini bir az ucuzlaşdırırsan, söhbət yalnız həqiqi 

mənada uşaqdan getmir, söhbət uşaq təbəssümünün təmizliyindən, saflığından, 

şəffaflığından gedir, amma sən bu cür, necə deyərlər, dərinə getməyi xoşlamırdın və 

getmirdin də. 

Sən illüminatorun şüşəsinə boylanıb hər tərəfi bürümüş boşluğa baxdın və bu 

mavilik də yavaş-yavaş itirdi, boşluq tutqunlaşırdı, qaralırdı, gecə düşürdü və  sən 

«diplomat»ı açdın, bugünkü qəzetləri çıxarıb təyyarənin işığında oxumağa başladın: 

Yuxarı Voltada dövlət çevrilişi olmuşdu, kapitan Tomas Sankaranın başçılıq etdiyi 

«Milli Inqilab Şurası» hakimiyyəti ələ almışdı; F.Həbibin yerinə ABŞ prezidentinin 

Yaxın Şərqdə xüsusi nümayəndəsi vəzifəsinə təyin olunmuş R.Makfarleyn Beyrutda 

danışıqlar aparmağa başlamışdı; Lerik rayonunun Şəhərətuk adlı ərazisində on min 

ton həcmində üzüm qəbul edəcək yeni şərab zavodunun tikintisinə başlanmışdı. Sən 

hərdənbir gözlərini qəzetdən ayırıb illüminatorun şüşəsindən göyə baxırdın, hava 

tamam qaralmışdı, heç nə görünmürdü və sən yenidən qəzetləri oxuyurdun. Birdən, 

qəflətən, tamam gözlənilmədən hər  şey dəyişdi. Birdən təyyarəyə zülmət qaranlıq 

çökdü. Sən əvvəlcə heç nə başa düşmədin. Sən əvvəlcə bilmədin ki, nə olub. Sonra 

sərnişinlərin küyünü eşitdin və  sən başa düşdün ki, təyyarənin işıqları sönüb. Sən 

başa düşdün ki, nəsə olub, təyyarədə qəza var və sənin bütün tüklərin qabardı.