Seçilmiş əsərləri

 Aprel, 1983. 

 

 

 

 

---

 

197

BOZLUQ IÇINDƏ IKI NƏFƏR 

 

 Döz, bağrı daş olan könlüm...  

  

 Abbas Tufarqanlı 

 

Yaz çoxdan ötüb-getmişdi və o ötüb-getmiş yazın  ən qüssəli xatirəsi həmin 

yaşıl-sarımtıl seyrək yarpaqlar idi. Hər gün səhər yerindən qalxıb həyətə açılan 

pəncərədən o seyrək yarpaqları görürdü və  hər səhər də o yaşıl-sarımtıl seyrək 

yarpaqlar təkcə ötüb-getmiş yazdan yox, ötüb-getmiş ömürlərdən, dünyanın 

müvəqqətiliyindən xəbər verirdi, illərlə xatırlamadığı və çoxdan bu dünyadan köçüb 

getmiş adamları birdən-birə xatırlayırdı, yaxın, uzaq o simalar, sifətlər bir-bir 

gözlərinin qabağında canlanırdı və o simaların gözləri həmişə də yumulu olurdu, bu 

seyrək yarpaqların yaşıl-sarımtıl solğunluğu bir sarı kölgə kimi o simalara, sifətlərə 

də hopurdu; sonra xəstəxanalar yadına düşürdü, çünki dünyanın  ən qüssəli yeri 

xəstəxanalardı. 

O, pensiyaya çıxmazdan əvvəl də, sonra da xəstəxanalarda yatmışdı, yaxınları, tanış-

bilişləri yoluxmağa da çox getmişdi xəstəxanalara və o adamların da nə qədəri indi 

dünyada yoxdu və indi bu yaşıl-sarımtıl seyrək yarpaqlara baxa-baxa o adamları da 

həmin xəstəxana qəmginliyi və sarılığı içində bir-bir gözlərinin qabağına gətirirdi və 

onların da hamısının gözləri yumulu olurdu, həmin adamların sifətlərinin bütün 

gizgilərini xatırlayırdı, dodaqlarının təbəssümünü xatırlayırdı, amma gözlərinin 

rəngini xatırlaya bilmirdi, çünki yaddaşının indi göstərdiyi o adamların gözləri heç 

cürə açılmırdı, həmişə yumulu olurdu, daha doğrusu, o bilirdi ki, bax, bunun gözləri 

göy idi, bununku isə, deyəsən, qara idi, amma həmin göyü də, həmin qaranı da görə 

bilmirdi, çünki hər şey bir rəngdə idi, çünki hər şey bu yaşıl-sarımtıl seyrək 

yarpaqların qəmgin sarısına boyanmışdı. 

Sulu qar yağırdı və o seyrək yarpaqlar tamam islanırdı, üşüm-üşüm üşüyürdü və bu 

yarpaq üşüməyini o, az qala, öz bədəni ilə hiss edirdi və bu dəm uşaq vaxtı 

ağlamağını yadına gətirirdi, sonra başqa uşaqların ağlamağını yadına gətirirdi, sonra 

böyük adamların ağlamağını yadına gətirirdi – əvvəlcə qızların, arvadların 

ağlamağını, sonra kişilərin ağlamağını; sonra da uzun-uzun illər boyu iştirak etdiyi 

matəm mərasimləri yadına düşürdü, çiyinlərində üzü qəbiristanlığa tərəf gedən üstü 

xalçalı mafələr, tabutlar gözlərinin qabağına gəlirdi, sonra da ömründə ağlamağını 

görmədiyi kişilərin necə ağlamaqlarını, daha doğrusu, necə ağlaya biləcəklərini, 

gözlərinin necə dolacağını, dodaqlarını, çənələrini əsdirəcək təbəssümlərini 

gözlərinin qabağına gətirirdi və ən qəribəsi bu idi ki, yaxşılığından, pisliyindən, 

sərtliyindən, mülayimliyindən, hətta onun şəxsən tanıyıb-tanımamağından, 

vəzifəsindən, şöhrətindən asılı olmayaraq, elə bir adam yox idi ki, indi onun 

təsəvvüründə ağlaya bilməsin, qəzetdə yalnız şəklini gördüyü tanınmaz-bilinməz bir 

nəfərdən tutmuş Əlisəfayacan hamını öz təsəvvüründə ağladırdı və bəzən ona elə 

gəlirdi ki, gözlərinin qabağındakı bu görümlərdə nəsə oğurluğa bənzər bir şey var, 

elə bil xısın-xısın gizlənib qapının açar deşiyindən içəri baxır; amma gözlərini sulu 

qardan islanmış, soyuqdan-sazaqdan üşüm-üşüm üşüyən o yaşıl-sarımtıl seyrək 

yarpaqlardan çəkə bilmirdi, çünki yetmiş üç yaşına baxmayaraq, tamam heyrət 

içində görürdü ki, Yer üzündəki bütün adamlar onun təsəvvüründə eyni cür ağlayır; 

bütün insanların ağlamağı bir-birinin eyni idi, insanlar eyni cür içini çəkirdi, eyni cür 

gözlərinin yaşını axıdırdı, eyni cür də dərindən sarsılırdı, eyni cür kədərlənirdi, 

---

 

198

yanırdı və ən başlıcası isə, həmin insanların belə bir eynilikdən xəbəri yox idi, 

xəbəri yox idi ki, bu dərəcədə bir-birlərinə oxşayırlar, dərdə düşəndə, ağlayanda bir-

birlərinin eyni olurlar. 

Bu yaşıl-sarımtıl seyrək yarpaqlar əslində insan xislətinin eyniliyindən xəbər 

verirdi, birinci insandan tutmuş sonuncu insana kimi, Yer üzündəki bütün 

məxluqatın  əslində eyni ömür – küll, vahid ömür yaşadıqlarından xəbər verirdi və 

həmin böyük, əvvəli-axırı görünməyən ömrün özünün də  əslində bir göz 

qırpımlığından deyirdi. 

...Sulu qar kəsirdi, sonra təzədən başlayırdı; sulu qar ara verirdi və soyuq külək 

mənim yaşıl-sarımtıl seyrək yarpaqlarımı qurudurdu və  həmin soyuq xatirələrdəki 

bütün ilıq hissləri, həyəcanları boyat çörək kimi fal-fal doğrayırdı və həmin bıçağın 

metal soyuğu adamın iliyinəcən işləyirdi, sonra bir neçə gün keçirdi, o seyrək 

yarpaqlar daha da seyrəlirdi, daha bir yarpaq nəm və  çılpaq budaqdan qırılıb 

düşürdü və o dəm mən gözlərimi yaşıl-sarımtıl seyrək yarpaqlardan çəkirdim, çünki 

qırılıb düşmüş o yarpağı son mənzilə aparan yolu görmək istəmirdim... 

...Əlbəttə, bu son payız keçəcəkdi, qışın soyuqları da ötəcəkdi, yenə yaz 

gələcəkdi, yamyaşıl yarpaqlar budaqları bürüyəcəkdi, amma bütün bunlar mənim 

üçün bir təskinlik deyildi: düzdü, yamyaşıl yarpaqlar bu budaqları bürüyəcəkdi, 

amma, bax, bu yaşıl-sarımtıl yarpaqlar daha heç vaxt olmayacaqdı, çürüyəcəkdi, yox 

olacaqdı; qış ötəcəkdi, yaz gələcəkdi və o zaman indi Yer üzündə olan adamların da, 

indi mənim kimi beləcə  pəncərədən baxan, dünyanı beləcə görənlərin də bir çoxu 

olmayacaqdı və bir vaxt mən də olmayacaqdım və bəlkə onda da kim isə o zamanın 

son payızında o zamanın yaşıl-sarımtıl seyrək yarpaqlarına baxıb elə mənim özümü 

xatırlayacaqdı və mən onun təsəvvüründə ağlayacaqdım, ya güləcəkdim, nə fərqi? 

Axır vaxtlar hərdənbir öz-özü ilə danışırdı; axır vaxtlar? Bəs,  əvvəllər necə, 

əvvəllər həmsöhbəti kim olub? Gülümsədi və bu təbəssümdə bir istehza, daha 

doğrusu, gizli, lap dərinlərdə gizlənmiş bir intiqam hissi var idi, amma kimə istehza 

edirdi, kimdən intiqam alırdı? Özündən? Arvadından? Bəlkə bu yaşıl-sarımtıl seyrək 

yarpaqlardan, yox, yox, hamıdan və hər şeydən intiqam almaq olar (dünyada kimin 

və  nəyin təqsiri yoxdur?), amma bu yaşıl-sarımtıl seyrək yarpaqlardan intiqam 

almaq mümkün deyil, çünki onlar intiqama davam gətirə bilməz, hətta onun 

sifətindəki belə bir zəif təbəssümün də intiqamına davam gətirə bilməz və bir halda 

ki, beləcə, zəif bir təbəssümün də intiqamına tab etməz, deməli, heç bir günahları 

yoxdu; bəs, onda nə üçün pöhrədən çırtdayıb çıxdılar, böyüdülər, yamyaşıl yarpaq 

oldular və sonra da beləcə seyrəldilər, beləcə sapsarı saraldılar? 

Arvadı  həmişəki kimi, yumşaq, qırmızı kürsüdə oturub nəvələrindən hansı 

üçünsə  əlcək toxuyurdu və  əlcəyin üstündə zanbaq gülündən naxış var idi, amma 

arvadı əlcəyin üstündəki bu zanbaq gülünü elə toxumuşdu ki, zanbaqdan çox gəmi 

lövbərinə oxşayırdı  və bu oxşarlıq da onun ürəyini sıxdı, çünki bir yerdə 

dayanmaqdan, hərəkətsizlikdən, ağırlıqdan xəbər verirdi. 

---

 

199

Qabaqlar arvadı ilə birlikdə teatr tamaşalarına gedərdi, amma bir ildən artıqdı ki, 

daha tamaşalara da getmirdi, çünki səhnəyə baxdıqca darıxırdı, fikirləşirdi ki, 

artistlər eyni tamaşada həmişə eyni sözləri deyirlər, cümə axşamı, ya çərşənbə, ya 

bazar günü, yaz günü, payız axşamı, ya da qışın soyuğu – artistlər üçün fərqi yox idi, 

eyni sözlər deyilməliydi. Külək əsir? Əssin. Qar yağır? Yağsın. Kimsə ölüb? Ölsün. 

Kimsə anadan olub? Olsun. Fərqi yox idi, eyni sözlər deyilməliydi və artistlərin, 

misal üçün, dörd yüz il bundan əvvəl  Şekspirin yazdığı sözlərin qəlibindən çıxa 

bilməməsi onun ürəyini sıxırdı və daha arvadını da yanına salıb axşamlar teatrlara 

getmədi və əlbəttə, arvadı yenə bir şey başa düşmədi, amma həmişə teatra getməyə 

razı olduğu kimi, getməməyimin də fərqinə varmadı. 

...Bu qədər illər yaşadım, xəstələndim, sağaldım, yaxşılıq elədim, amma öz 

aramızda, pislik də  gəldi  əlimdən, incidim, incitdim, nigaran oldum, gözüm yol 

çəkdi, məclislərdə çalıb-oynadım, yas da saxladım, təzəcə anadan olmuş çağa 

gördüm, qoca meyiti də gördüm və bütün bunların hamısı da ona görə ki, günlərin 

bir payız günü məlum olsun ki, ömür gəldi keçdi, bir at mindim, başı yox, bir çay 

keçdim, daşı yox... 

Onun uzun ömründə hər şey olmuşdu, təkcə... təkcə nə olmamışdı?  

Bəsdir. 

Təngnəfəs oldu və yadına düşdü ki, çox-çox illər bundan əvvəl bir xalası var idi, 

tez-tez təngnəfəs olardı, sonra özü öz nəfəsinin ağırlığına lağ edərdi: bir qardaşım 

var, getdi qayıtmadı, nədi bu, o balaca idi, xalasının dediyi tapmacaya çox fikirləşib, 

çox söz deyib cavab tapa bilmirdi, xalası gülürdü: nəfəsdi də, ay dilbilməz, mənim 

bu qaragün nəfəsimdi də gedir, qayıtmır; sonra xalasının o uzaq gülüşü bu seyrək 

yarpaqlar sarısında əvvəlcə dondu, sonra muma döndü, sonra da əridi, sarı içində də 

yox olub getdi. 

Pəncərənin qabağında dayanıb yaşıl-sarımtıl seyrək yarpaqlara baxırdı  və bir 

azdan gəzməyinin vaxtı  gələcəkdi, paltosunu geyib şlyapasını başına qoyacaqdı, 

evdən çıxıb yavaş-yavaş bulvara gedəcəkdi, kiməsə rast gələcəkdi və yaxud heç 

kimə rast gəlməyəcəkdi, sonra yavaş-yavaş da geri qayıdacaqdı, arvadı diyetalı 

axşam yeməyini verəcəkdi, dadsız-duzsuz o yeməyi yeyəcəkdi, sonra bir az 

televizora baxacaqdı, oğlu, ya qızı telefonla zəng edəcəkdi, arvadı danışacaqdı 

uşaqlarla və onun da kefinin yaxşı olduğunu deyəcəkdi, sonra nə olacaqdı? Sonra da 

yatacaqdı, yatacaqdı ki, səhər yenə  də durub bu yaşıl-sarımtıl seyrək yarpaqlara 

baxsın və bu sarı içində xatirələr onu götürüb aparsın. 

Xatirələr də payıza düşür, bu yarpaqlar kimi solur, saralır və bu yarpaqlar kimi, 

bir gün yox olacaq, çürüyəcək, torpağa qarışacaq. 

Payızın qurtarmağına az qalmışdı  və bu seyrək yarpaqların da ömrünə az 

qalmışdı. 

... Dünyada çox adlı-sanlı, ağıl-zəka sahibi kişilər ilin fəsilləri haqqında deyiblər 

ki, üçü bizə yağıdı, üçü cənnət bağıdı, üçü yığar gətirər, üçü vurar dağıdar; vurub 

dağıdan payızın soyuq küləyi, adamın bütün içini dolduran tənhalıq nəfəsi ömrü 

aparmaq üçündür, həyatı vurub-dağıtmaq üçündür; fəsillər haqqında bunu da 

deyiblər ki, bir kişinin dörd evi var, biri yaşıl, biri al, biri sarı, biri də ağ; bəs, bunu 

necə yozursan, əziz dost? Yoz görüm; gözüm üstə: ağ – kəfən rəngi, sarı – ölüm 

rəngi, yəni bu yaşıl-sarımtıl seyrək yarpaqlar, al – qızdırma, yaşıl – nə? Yaşıl nə? 

Yaşıla da bir qara yax, tez elə... 

---

 

200

Amma yaşıla qara yaxa bilmədi, çünki yaşıl birdən-birə gözlərinin qabağında 

rəng verib rəng aldı  və bu gülən, sevinən, günün işığı ilə oynayan yaşılın içində 

sifətinin hamar dərisi, hər bir cizgisi sağlamlıqdan, həvəsdən, gizli ehtirasdan xəbər 

verən o gözəl almayanaq sifəti, yaşıl içində işım-işım işıldayan o qara gözləri gördü 

və  əvvəlcə bu görümü tanımadı, təkcə bir doğmalıq, yaxınlıq,  əzizlik hiss etdi bu 

sifətdə, bu gözlərdə, sonra tanıdı. 

O qızın adı nə idi? Ora hara idi? Deyəsən, atası ilə kəndə getmişdilər və o Yaşıl 

həmin kəndin yaşılı idi, hər halda yadına gəlir ki, atası ilə faytona minmişdilər və 

faytonda gedirdilər və uzun-uzun illərin arxasında qalmış o fayton sevinci ilə həmin 

Yaşıl və həmin alma yanaqlar, qara gözlər bir-birinin davamı idi. 

O qız ondan böyük idi, on üç-on dörd yaşı olardı, onun on, on bir yaşı vardı, qız 

qollu-budaqlı bir qoz ağacına dırmaşmışdı, o da altdan-yuxarı qıza baxırdı və o qızın 

çılpaq baldırları açıq-aşkar görünürdü və o qız gülürdü: məni alarsan böyüyəndə? 

hə; sonra nə eləyərsən? niyə dinmirsən? niyə dinmirsən? nə eləyərsən mənnən? və 

qoz ağacına dırmaşmış o qız gülürdü, qapqara gözləri işım-işım işıldayırdı. 

Arvadı diqqətlə toxuduğu əlcəyə baxdı, əli ilə əlcəyin naxışlarına sığal verdi, öz 

işi özünün xoşuna gəldi və özü də öz işinə gülümsədi, yəqin ki, nəvələrini yadına 

saldı  və yenə  də gülümsədi, başını buladı, sonra ona baxdı  və gülümsəyən 

gözlərindən bir nigarançılıq keçdi. 

O, arvadının gözlərindəki həmin ani nigarançılığı hiss etdi və bu hiss yaşıl-

sarımtıl seyrək yarpaqların sırasını daha da artırdı, elə bil bu son payız çağında o 

çılpaq budaqda da hamısı xəzəl sarısına büründü. 

Arvadı tamam qocalmışdı. 

Təqvim özü də son payız çağında üşüm-üşüm üşüyən ağacdır, gündə bir sarı 

yarpaq salır. 

Qoz ağacının yoğun budağı üstündə dayanıb yuxarıdan aşağı baxa-baxa gülən o 

qız indi nə edir? indi, bu qədər il keçəndən sonra? indi də gülə bilirmi? yox, gülə 

bilmir, çünki ölüb. O həmin qızın kim olduğunu yadından çıxartmışdı, sonrasından, 

taleyindən xəbəri yox idi, həmin qızı daha görməmişdi, amma indi bütün varlığı ilə 

hiss etdi ki, o qız ölüb və gözlərinin qabağına tabut içində qocalıb əldən düşmüş bir 

qarı gəldi və qarının sifəti həmin qıza oxşayırdı, amma gülüşündən əsər-əlamət yox 

idi; sonra ölümün soyuğu bu yaşıl-sarımtıl seyrək yarpaqların sırasına qarışdı  və 

soyuq həmin sarı  rəngi bircə anın içində dondurub şəffaf sarı buz kimi sürüşkən 

elədi. 

O, ölümdən qorxmurdu, bəlkə də, əksinə, ürəyinin hansı bir dərinliyində isə elə 

ölümün özü üçün darıxırdı, çünki onsuz da öləcəkdisə – əlbəttə, öləcəkdi – onda bu 

qədər yaşamağın nə  mənası vardı? amma bu sualın özündə  də bir yalan var idi, 

riyakarlıq var idi, çünki ürəyinin elə həmin dərinliyində bir yoxluq xofu var idi və 

əslində bu payız sarısı da hərdənbir o xofu oyadırdı, o xofu dindirirdi. 

Birinci dəfə infarkt olanda hələ işləyirdi, ikinci dəfə pensiyaya çıxandan sonra 

infarkt oldu, bəs, üçüncü infarkt nə vaxt olacaqdı? – indi də ola bilərdi, sabah da, bir 

ildən sonra da, amma yaxşısı bu olardı ki, gecə olaydı və hər şey sakit, səssiz olaydı, 

çünki tamam əmin idi ki, tamam dəqiq bilirdi ki, üçüncü infarktı axırıncı infarktı 

olacaqdı. 

---

 

201

Televizorda nəsə danışırdılar, amma ona elə gəldi ki, bu danışıqları haçansa bir 

dəfə  eşidib, pəncərənin qabağından ayrılıb televizora yaxınlaşdı, dalğasını  dəyişdi, 

arvadından soruşdu ki, bu gün cümə axşamıdı? arvadı dedi ki, yox, deyəsən 

cümədir, sonra yadına saldı ki, sabah Ərəstun gəlib onlarda qalacaq, hə, dedi, 

cümədir, sabah şənbədir,  Ərəstun gəlib bazarı bizdə qalacaq, sonra da arvadı 

nəvəsini yadına salıb yenə gülümsədi. 

Televizorda gömgöy paltar geymiş bir qız nəsə deyirdi və bu deyilənlərin hamısı 

yenə də ona tanış gəlirdi, elə bil ki, bütün bunların hamısını eşidib, indicə söylənən 

hava haqqında məlumata da dünən, ya srağagün qulaq asıb, bu konserti də çoxdan 

görüb və bu saat arvadı da ona nəsə deyəcək, amma arvadından soruşacağı o 

«nəsəni» də çoxdan eşidib; arvadı doğrudan da, ona baxdı və soruşdu ki, çoxdandı 

Əlisəfagildən bir xəbər yoxdur, görəsən, necədirlər və doğrudan da, ona elə gəldi ki, 

arvadı bu sualı ikinci dəfə verir, köhnə dostlarının əhvalını ikinci dəfə xəbər alır və o 

da ikinci dəfə cavab verir ki, Əlisəfanın oğlu Isgəndəri srağagün bulvarda gördüm, 

deyir ki, Əlisəfa qrip olub. 

Rəng necə  dəyişərmiş? Sarı da beləcə gülərmiş, beləcə parıldayarmış, beləcə 

sevinərmiş  və o həmin sevinən sarı içində artırmaya qalxdı, nənəsinin tüpürcəklə 

ucunu yaş eləyib quru və  xınalı barmaqları ilə  sıxdığı sapı bir göz qırpımında 

iynənin gözündən keçirib yenə  həyətə qaçdı, nənəsi tikiş tikə-tikə öz-özünə  nəsə 

deyirdi; nə deyirdi? Bircə bunun toyunu görsəydim, day dünyada dərdim olmazdı... 

Onun toyunda nənəsi sağ idi? – dəqiq yadına gəlmirdi, deyəsən, ölmüşdü... 

yoxsa sağ idi?... istədi arvadından soruşsun, amma heç nə soruşmadı  və o sarının 

parıltısı yavaş-yavaş söndü, o sarı sevinci yavaş-yavaş yox olub getdi və bu yaşıl-

sarımtıl seyrək yarpaqların sarısı yenə  də  hər tərəfi bürüdü, amma bu dəfə o sarı 

içində nəsə bir doğmalıq, bir həzinlik var idi, güclə sezilən narın xətlər var idi, bir 

baxış, təbəssüm var idi və o başa düşdü ki, bu – nənəsinin sifətinin cizgiləri, 

qırışlarıdı, nənəsinin baxışı, təbəssümüdü və bu həzinlik də uzun-uzun illər 

məsafəsidi. 

Sonra Əlisəfanın yerinə də ürəyi darıxdı, çünki Əlisəfa, yaşına baxmayaraq, civə 

kimi bir adam idi, həmişə hərəkətdə idi və indi Əlisəfanı yəqin bezdirib, evdən eşiyə 

çıxa bilmir, dükandan kefir almır, səhər sübh tezdən növbəyə durub köşkdən qəzet 

almır, bulvarda pensiyaçılarla oturub domino oynamır... bəs, nə edir?... dərman atır 

ki, qrip tez keçsin, Gülsüm də pürrəng çay dəmləyib zoğal mürəbbəsiylə birlikdə 

gətirib qoyur Əlisəfanın qabağına, Gülsüm əlli il idi ki, Əlisəfanın arvadı idi və əlli 

il idi ki, Əlisəfanın hikkəsinə, hər şeyə qəmiş qoymağına, kin-küdurətinə dözürdü və 

Əlisəfa özü də bunu bilirdi: mənim tarpıma dözmək də bir hünərdi ha!... ikisi də 

gülürdü – Əlisəfa da, Gülsüm də. 

Qabaqlar hərdənbir məclislər olardı  və  həmin məclislərdə çox zaman Əlisəfa 

durub onun və arvadının sağlığına badə qaldırardı: bir dəfə görmədik ki, eşitmədik 

ki, sən arvadına güldən ağır bir söz deyəsən, həmişə can deyib, can eşitmisiz, bizim 

içimizdə kim qırx beş-əlli ildi ki, arvadını təkcə adıyla çağırmır, mütləq «xanım»ını 

da deyir? bizim içimizdə kim arvadına «zəhmət olmasa, xahiş edirəm mənə çay ver» 

deyir? heç kim, təkcə sən... 

---

 

202

Birdən, elə bil, bu seyrək yarpaqların sarısı ona dedi ki, qrip bəhanədi, Əlisəfa 

bir də heç vaxt yataqdan qalxmayacaq, sonuncu xəstəliyidi  Əlisəfanın, yaxın, lap 

yaxın günlərdə  Əlisəfa öləcək, heç bu yaşıl-sarımtıl seyrək yarpaqlar da tamam 

tökülməyə macal tapmayacaq və birdən-birə ürəyinə daman bu hiss onu sarsıtdı, bu 

fikri başından çıxarmaq istədi, bu hissi ürəyindən qovmaq istədi, amma olmadı və 

yazıq  Əlisəfanın sifəti də bu seyrək yarpaqların sarısını aldı, gözləri yumuldu; nə 

qədər etdisə də, bu görüm gözlərinin qabağından çəkilmədi və o başa düşdü ki, bu, 

həqiqətdi, doğrudan da, belə olacaq. Əlisəfa, doğrudan da, yaxın günlərdə öləcək. 

Bulvarda gəzməyə getmək vaxtına hələ bir saatdan artıq qalmışdı, amma daha 

bu yaşıl-sarımtıl seyrək yarpaqlarla üzbəüz dayanmaq istəmədi, o biri otağa keçib 

kostyumunu geydi, həmişəki kimi, qalstukunu da taxdı  və arvadı onu beləcə 

geyinmiş görəndə toxuduğu balaca əlcəkləri yumşaq kürsüdə qoyub ayağa qalxdı ki, 

onun paltosunu tutsun, şlyapasını versin, qapıdan gəzməyə yola salsın. 

Arvadı ilə üzbəüz dayandı  və birdən-birə onun bütün sinirlərindən bir intiqam 

hissi baş qaldırdı; kimdən intiqam alırdı? Özündən, bəlkə arvadından? bəlkə o yaşıl-

sarımtıl seyrək yarpaqlardan? bəlkə ildən-ilə yaşanmış davasız-şavasız günlərindən? 

O, arvadının yavaş-yavaş rəngini itirən sulu gözlərinin içinə baxa-baxa dedi: 

 – Sən həmişə mənim üçün yad olmusan. 

Ağzından çıxan bu sözlərə özünün də matı qurudu. 

Sonra dedi: 

 – Mən də həmişə sənin üçün yad olmuşam. 

Yenə ağzından çıxan bu sözlərə matı qurudu. 

Sonra bu sözləri dilinə gətirməyinə görə xəcalət çəkdi. 

Arvadı bu sözlərə heyrət etdi, yoxsa narahat oldu? 

Yoxsa, bu sözlərdə arvadı üçün təzə bir şey yox idi və  qırx beşəlli il idi ki, 

arvadı onun indicə dediyi bu sözləri bilirdi? 

Bəlkə arvadı bunu elə indicə kəşf etdi? 

Bəlkə adam qocalanda, doğrudan da, səfehləyir və arvadı da bunu fikirləşib 

beləcə gülümsəyir? 

Sonra aralığa çıxıb sarı rəngli paltosunu geydi, şərfini boynuna saldı, şlyapasını 

başına qoydu və arvadı da ona yaxınlaşıb  şərfini düzəltdi, sarı  rəngli paltosunun 

yaxasını səliqəyə saldı, «–Heç məndən olsa, bu havada gəzməyə getməzsən» – dedi, 

« – Soyuq dəyər sənə», – dedi, sonra « – Yox». – dedi, « – Yıxılıb eləyərsən birdən, 

mən də  sənnən gedirəm», – dedi və tez-tələsik geyindi, onun qoluna girdi və bir 

yerdə evdən çıxdılar. 

Həmin son payız günü hər tərəfi bir boşluq bürümüşdü və hər tərəfi bürümüş bu 

boşluq içində onlar yavaş-yavaş gözdən itdilər, təkcə o sarı palto yaşıl-sarımtıl 

seyrək yarpaqların sarısı ilə bozluq içində bir ləkə kimi görünürdü, sonra o seyrək 

yarpaqların rəngi də həmin son payız bozluğu içində əriyib yox oldu.