ŞƏKİ FİLİali

yiyəlik halda dayanmaq əsas söz tərəfindən idarə olunmaq 
demək deyil. Digər tərəfdən,  bu birləşmə növünün tərəfləri 
arasına başqa bir sözün daxil ola bilməməsi də idarə  əlaqəsinin 
olması fikrini şübhə altına alır.  Tərəflər arasına söz daxil ola 
bilməmə tam yanaşma  əlaqəsi üçün xarakterik olduğundan, 
burada yanaşma əlaqəsinin olması daha ağlabatandır. 
İkinci növ təyini söz birləşmələrinin bir sıra məna və 
qrammatik xüsusiyyətləri var. Həmin xüsusiyyətlər bunlardır:  
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
150
1)  Bu    birləşmələr  mənasına  görə ümumilik, 
 
mücərrəddlik bildirir. Buna görə də mürəkkəb idarə adları daha 
çox bu birləşmələrlə ifadə olunur. Məsələn,  icra hakimiyyəti, 
həmkarlar təşkilatı, qadınlar cəmiyyəti və s.  
2) Bu  birləşmələrin tərəflərinin ifadə vasitələri məhdud 
olub,  hər iki tərəfi əsasən isimlərlə  ifadə olunur. Birinci tərəf 
qeyri-müəyyən yiyəlik halda olduğundan ancaq ümumi 
isimlərlə ifadə olunur, şəxs  əvəzlikləri asılı  tərəf ola bilmir, 
buna görə də birləşmənin ikinci tərəfi birinci və ikinci şəxslərə 
məxsus mənsubiyyət  şəkilçiləri qəbul etmir. Nəticədə, ikinci 
növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasında uzlaşma əlaqəsi 
bütün  şəxslər üzrə deyil,  yalnız III şəxsin təki üzrə mövcud 
olur. 
3) Bu birləşmələrdə mürəkkəb  isimlərə    doğru bir 
inkişaf  meyli var. Mürəkkəb isimlərin bir çoxu bu birləşmələr 
formasında olur. Məsələn,  quşəppəyi, kəklikotu, dəvədabanı,  
ayaqqabı və s. 
Hazırda dilimizdə ikinci növ təyini söz birləşmələrinə 
daxil olan bir sıra nümunələr vardır ki, onlar mənşəyinə görə 
həqiqi ikinci növ təyini söz birləşməsi olmayıb, dilin inkişafı 
prosesində deformasiyaya uğramaqla birinci növ təyini söz 
birləşməsindən törəmişdir.  Məsələn,  Nizami müzeyi-Nizami 
adına muzey, Araz çayı-Araz adlanan çay, Xəzər dənizi-Xəzər 
adlanan dəniz  və s. Belə birləşmələrin birinci tərəfi xüsusi 
isimlərlə  də ifadə olunur. Birinci tərəfi xüsusi isimlə ifadə 
olunduqda, tərəflərin  əlaqəsi həqiqi mənadan müəyyən 
dərəcədə ayrılır, mücərrədləşir və birlikdə bir ad, bir məfhum 
bildirməyə meyl göstərir. 
4)  İkinci növ təyini söz birləşmələrinin  tərəfləri eyni 
zamanda cəm şəkilçisi qəbul edə bilmir, bir tərəf cəmlənəndə o 
biri tərəf tək olur. Məsələn,  gözəllər gözəli, dünya gəncləri, 
yollar ayrıcı və s. 
5) Bu birləşmələrin tərəfləri həmişə yanaşı  işlənir və 
onların arasına heç bir söz daxil ola bilmir. 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
151 
7) İkinci növ təyini söz birləşməsinin tərəfləri cümlədə 
bir-birindən ayrılmır və birlikdə cümlənin bir mürəkkəb üzvü 
olur. Məsələn,  Bilirəm,  Alqazax uşağı qan çanağıdır. (İ.Şıxlı) 
və s. 
 Üçüncü  növ təyini söz birləşməsinin   birinci tərəfi 
yiyəlik hal şəkilçisi, ikinci tərəfi mənsubiyyət  şəkilçiləri ilə 
işlənir. Məsələn, dağın başı, evin qapısı, çəmənin ətri və s. 
Birinci tərəfi ismin yiyəlik hal, ikinci tərəfi 
mənsubiyyət  şəkilçili təyini söz birləşmələrinə üçüncü növ 
təyini söz birləşmələri deyilir. 
Üçüncü növ təyini söz birləşmələri də qarşılıqlı tabelilik 
əlaqəsi  əsasında  əmələ  gəlib, birinci tərəfi ikinci tərəflə idarə, 
ikinci tərəf isə birinci tərəflə uzlaşma əlaqəsinə girir.  İkinci və 
üçüncü növ təyini söz birləşmələri bir sıra oxşar və  fərqli 
xüsusiyyətlərə malikdir. Oxşar xüsusiyyətləri bunlardır: 
1) Hər ikisi qarşılıqlı tabelilik əlaqəsi əsasında yaranır.  
2) Hər ikisi ismi birləşmə növünə aiddir. 
3) Hər ikisi cümlədə bir mürəkkəb üzv kimi çıxış edir. 
4) Hər ikisinin əsas tərəfinin ifadə vasitəsi eynidir. 
Fərqli cəhətlərə aşağıdakılar daxildir: 
1)  İkinci növdən fərqli olaraq, üçüncü növ təyini söz 
birləşməsinin tərəfləri arasında idarə  və uzlaşma  əlaqəsi 
mövcuddur. 
2) Üçüncü növ təyini söz birləşməsinin mənasında bir 
dəqiqlik, konkretlik, müəyyənlik olur. 
3) Üçüncü növ təyini söz birləşməsinin tərəfləri arasına 
istənilən qədər söz daxil ola bilir. Məsələn,  Dağın havası- 
dağın insana xoş təsir edən təmiz havası və s. 
4) İkinci növ təyini söz birləşmələrində uzlaşma əlaqəsi 
yalnız üçüncü şəxsin təki üzrə olduğu halda, üçüncü növ təyini 
söz birləşmələrində  uzlaşma bütün şəxslər üzrə özünü göstərir. 
Məsələn, mənim evim, sənin evin, onun evi, bizim evimiz, sizin 
eviniz, onların evləri. 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
152
 
5) Üçüncü növ təyini söz birləşməsinin tərəflərinin ifadə 
vasitələri genişdir.  İsimləşə bilən bütün nitq hissələri  əsas və 
asılı tərəf yerində dayana bilir.  
6) Üçüncü növ təyini söz birləşməsinin tərəfləri eyni 
zamanda cəmlənə bilir. Məsələn, şagirdlərin kitabları, onların 
dostları və s. 
Üçüncü növ təyini söz birləşmələri cümlənin bütün 
üzvləri yerində işlənə bilir. Məsələn, Güllücə kəndinə çatanda 
kəndin  əhalisi (mübtəda)   yatmışdı. (S.S.Axundov)  Cəlil ağa 
həyətə girəndə  Şəfiqə  qapının qabağında idi.(xəbər)               
(İ.Məlikzadə) Qırxıncı gün şahın iyirmi yaşlı cəsur oğlu (təyin) 
Məlikşah saraya daxil oldu. Rüstəm bəy nökərləri ilə məsləhət 
gördülər ki, bir qaranlıq geçədə gedib mənim atamın evini 
(tamamlıq) yandırsınlar və çölə  çıxanı gülləbaran eləsinlər.   
(N.Vəzirov) Abbasqulu bəylə Xəlil qarın üstündə (yer zərfliyi) 
qoşa uzanmışdı. (F.Kərimzadə)  
Qeyri-təyini ismi birləşmələr. Qeyri-təyini ismi 
birləşmələrin də əsas tərəfi isim və isimləşə bilən nitq hissələri 
ilə ifadə olunur. Lakin formal xüsusiyyətlərinə görə onlar təyini 
söz birləşmələrindən fərqləndiyindən, qeyri-təyini ismi 
birləşmələr adı ilə qeyd olunur. Bu ismi birləşmələr dörd yerə 
ayrılır:  
I. Bu birləşmələrin bir qisminin əmələ  gəlməsində heç 
bir əlavə vasitədən istifadə edilmir. Bunların birinci tərəfi ismin 
adlıq halında olur və həmişə substantiv xüsusiyyət daşıyır. Belə 
birləşmələrin birinci tərəfinin mənsubiyyət  şəkilçili sözlərlə 
ifadəsi daha çox inkişaf etmişdir.  İkinci tərəf  əsasən sifətlə 
ifadə olunur. Burada -lı
4
 şəkilçili düzəltmə sifətlərdən daha tez-
tez istifadə edilir. Məsələn,  gözləri yaşlı,  əlləri qanlı, camalı 
solğun  və s. 
Bu birləşmələrin məzmununu təyinlə  təyin olunan 
arasındakı əlaqə təşkil edir. Bunlar həm forma, həm də mənaca 
birinci növ təyini söz birləşmələrinə yaxınlaşır, lakin onlar eyni 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
153 
deyildir. Bu birləşmələr birinci növ təyini söz birləşmələri ilə 
paralel surətdə işlənməkdədir. Onların iki növü vardır: 
 a)  İkinci tərəf birinci tərəfin  əlamətini bildirir. Bu, 
həmin birləşmələr üçün əsas xüsusiyyətdir. Məsələn, Tribunada 
ağsaçlı bir qadın, sinəsi odlu bir ana... (B.Azəroğlu). 
 b) Bu birləşmələrin az bir hissəsində isə birinci tərəf 
ikinci tərəfi izah edir. Lakin birinci növ təyini söz 
birləşmələrindən fərqli olaraq, bu birləşmələrdə birinci tərəf 
həmişə atributiv deyil, substantiv isimlərlə ifadə olunur. 
Məsələn,  Çox keçmişəm bu dağlardan,  Durna gözlü 
bulaqlardan. (S.Vurğun) 
II Birləşmələrin ikinci qrupu müəyyən şəkli  əlamətlərə 
malik olur. Bunlar da öz növbəsində dörd yerə ayrılır. 
Bunlardan üçündə yalnız birinci tərəflər, dürdüncüsündə isə hər 
iki tərəf hal şəkilçisi qəbul edir. Bunlar aşağıdakılardır: 
1. Birinci tərəfi yönlük haldakı sözlə ifadə olunanlar. 
Məsələn,  İslama hörmət, anaya məhəbbət, gələcəyə inam, 
kiçiyə qayğı, xalqa müraciət, həyata yaraşıq  və s.   Belə 
birləşmələrin tərəfləri arasında obyekt əlaqəsi mühüm yer tutur, 
birinci tərəf ikinci tərəfin obyekti kimi özünü göstərir. 
2. Birinci tərəfi ismin yerlik halındakı sözlə ifadə 
olunanlar. Bu birləşmələrdə birinci tərəf ikinci tərəfi məkanca 
izah edir. Bütövlükdə    isə birləşmələr  cümlədə hal- vəziyyət 
birldirmək məqsədilə  işlədilir. Məsələn,    Səfər  əlində süpürcə 
daxil olur. (C.Cabbarlı).  Gözlərdə intiqam qılınclarda qan. 
Buludlar kişnədi, göylər ağladı. (S.Vurğun). 
3. Birinci tərəfi ismin çıxışlıq halı ilə ifadə olunanlar. 
Bu birləşmələrin birinci tərəfləri,  əsasən isimlərlə, az-az 
hallarda  əvəzliklə  və başqa substantiv sözlərlə, ikinci tərəfləri 
isə sifətlə  və ya isimlə ifadə olunur. Məsələn,  dəmirdən qapı, 
daşdan divar, qəmdən azad, vətəndən uzaq,    Qulu da Həsən 
kişinin yanında özünü aydan arı, sudan duru göstərməyə  səy 
edirdi.  (M.İbrahimov)  və s. Göstərdiyimiz nümunələrin ikinci 
tərəfi sifətlə ifadə olunmuşdur. Bu  birləşmələrin digər bir 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
154
hissəsində  hər iki tərəf isimlə ifadə olunur. Məsələn,  qızıldan 
kəmər, cəbhədən xəbər, dostdan ayrılıq  və s. Birinci tərəfi 
ismin yönlük, yerlik və  çıxışlıq hallarında olan birləşmələrin 
hamısında tərəflər arasında idarə əlaqəsi vardır, birinci tərəflər, 
ikinci tərəflərə tabe olub, onların vasitəsilə idarə olunur. Bunlar 
cümlədə hissələrə parçalanmır, bütövlükdə bir üzv kimi çıxış 
edir. 
4. Qeyri-təyini  ismi birləşmələrin bir qismi hər iki tərəf 
şəkilçi qəbul etməklə formalaşır. Bu birləşmələrin birinci tərəfi 
ismin çıxışlıq, ikinci tərəfi isə  yönlük halında olur və  hər iki 
tərəf substantiv xüsusiyyət daşıyır, bəzən eyni, bəzən də 
müxtəlif leksik vahidlərdən yaranır.  Məsələn,  Başdan 
ayağadək geymiş  qırmızı, Oxurdu türkülər o gürcü qızı 
(S.Vurğun). Ürəyimdə bir dünyanın gücü var kimi, Dənizlərdən 
dənizlərə üzüb keçirəm (S.Vurğun). 
I.
  İsmi birləşmələrin üçüncü qrupu qoşmaların iştirakı 
ilə əmələ gəlir. Bu birləşmələrin birinci tərəfi həmişə substantiv 
sözlərdən, əsasən isimlərdən, ikinci tərəfi isə ya isimdən, ya da 
sifətdən ibarət olur. Məsələn, Əli kimi həkim, qar kimi ağ, quş 
kimi yüngül və s. 
 Qoşmaların iştirak etdiyi birləşmələrdə  bəzən birinci 
tərəf müəyyən hal şəkilçiləri də  qəbul etmiş olur. Məsələn, 
sərhəddə doğru yürüş, uşaqdan ötrü dərman və s. 
 Prof. 
Q. 
Ş. Kazımov “Müasir Azərbaycan dili” adlı 
dərslikdə    ismi  birləşmələrin bu ənənəvi bölgüdən fərqli, yeni 
əsasda təsnifini vermiş, tərəflər arasındakı sintaktik əlaqəni, 
əsas tərəfin ifadə vasitəsini  əsas götürməklə qruplaşdırmışdır. 
Müəllif əsas tərəfin hansı nitq hissəsi ilə ifadə olunmasına görə 
ismi birləşmələrin iki növünün olduğunu göstərərək yazır: 
 “ 
İsmi birləşmələrin bir qismi substantiv, bir qismi 
atributiv model əsasında qurulur. Ona görə də ismi birləşmələri 
iki qrupa ayırmaq olar: 
a) ismi birləşmələrin  əksər modellərində  əsas tərəf 
isimlərdən və isimləşmiş nirq hissələrindən ibarət olur; məs.: 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
155 
daş divar, şüşə qab,  yaşıl çəmən, xeyli adam, çiçəyin ətri, axan 
su, çağlayan  bulaq,  almanın  qırmızısı,    meyvənin  yetişmişi, 
uşaqların bir neçəsi, cərgələrdən ikincisi və s. 
Əsas tərəfi isimlər və ya isimləşmiş nitq hissələri ilə 
ifadə olunan bu cür birləşmələr s u b s t a n t i v birləşmələr 
adlanır.  
Substantiv birləşmələrin asılı  tərəfi isim, sifət, say, 
əvəzlik, feli sifət və zərflə ifadə olunur.  
b)ismi birləşmə modellərinin bir qismində  əsas tərəf   
sifətlərlə (sadə  və ya –lı, -li, -lu, -lü; -ıq, -ik, -uq, ük və s. 
şəkilçili düzəltmə sifətlərlə) ifadə olunur. Yuxarıdakı 
birləşmələrdən fərqli olaraq, bu cür birləşmələr a t r i b u t i v 
birləşmələr adlandırılır. Məsələn,  durna  gözlü, gözləri  bağlı, 
qapısı  örtülü,    ağzı  açıq, qolları  kəsik, hamıya  məlum, 
dağlardan  uca  və  s.    Bu  cür  birləşmələr cümlə daxilində 
adverbiallaşa da bilir”.  (4, səh. 42) 
Müəllif  ismi birləşmələri tərəflər arasında sintaktik 
əlaqənin növünə görə aşağıdakı növlərə bölmüşdür: 
1.Yanaşma əlaqəli ismi birləşmələr.  Yanaşma əlaqəli 
birrləşmələrə  taxta qapı, rəngli şüşə,  döyüşən igid,  sabir kimi 
şair,  Əhməd kimi müəllim, durna gözlü,  yaşıl yarpaqlı tipli 
birləşmələri daxil etmişdir. 
2.Uzlaşma  əlaqəli ismi birləşmələr.    Bu  birləşmə 
növünə qeyri-təyini söz birləşmələrindən olub, birinci tərəfi 
mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etmiş birləşmələr daxil edilmişdir. 
Məsələn, ağzı bağlı,  gözləri yaşlı, üstü örtülü,  qapısı açıq, çibi 
boş və s.   
  3.İdarə əlaqəli ismi birləşmələr. Bu növə daxil edilən 
birləşmələr  əsas tərəfi isim, sifət, saylarla ifadə olunub, asılı 
tərəfi ismin üç halında-yönlük, yerlik, çıxışlıq hallarında tələb 
edən birləşmələr daxil edilmişdir. Məsələn,  vətənə  məhəbbət, 
insana hörmət, gözlərdə    yaş,  keçmişdən xatirə, hamıdan 
gözəl, dağlardan uca və s.  
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
156
 4.Qarşılıqlı tabelilik əlaqəsində olan ismi 
birləşmələr. Tərəflər arasında olan tabelilik üsullarına görə 
bunlar da iki tipə ayrılmışdır: 
a)I tip:  yanaşma və uzlaşma  əlaqəli ismi birləşmələr. 
Bu tipə II növ təyini söz birləşmələri daxil edilmişdir. Məsələn, 
dağ çiçəyi, bulaq suyu, tut yarpağı, qapı çəftəsi və s.  
 b)II tip: idarə və uzlaşma əlaqəli ismi birləşmələr. Bu 
tipə III növ təyini söz birləmələri daxil edilmişdir. Məsələn, 
göyün ulduzu, almanın qırmızısı, uşaqların üçü, natiqin 
danışmağı  və s.  
 
Feli birləşmələr. Əsas tərəfi - tabeedici sözü fellərdən  
ibarət olan birləşmələrə feli birləşmələr deyilir.  Məsələn,  
kitaba baxmaq, onları çağırmaq, evə gedəndə, orada görünən 
və s. Feli birləşmələrdə  hərəkətlə ona aid olan  müxtəlif 
anlayışlar arasındakı  əlaqələr  əks olunduğundan bu 
birləşmələrin məzmununu proseslə onun aydınlaşdırıcıları 
arasındakı  əlaqələr təşkil edir. Bu əlaqələri aşağıdakı kimi 
qruplaşdırmaq olar:
 
1.Proseslə onun subyekti  arasındakı  əlaqə kimi. 
Məsələn,  payız gələndə, uşaq ağladıqca, müəllim danışarkən  
və s. 
2.Proseslə onun obyekti  arasındakı  əlaqə kimi. 
Məsələn,  stəkanı sındırmaq, yazını yazan,  evi təmizləmək və s. 
3.Proseslə onun zamanı arasındakı  əlaqə kimi. 
Məsələn, axşam gəlmək, gələndə görmək, qışda getmək və s. 
4.Proseslə onun məkanı arasındakı  əlaqə kimi. 
Məsələn, içəriyə keçmək,  şəhərə gedəndə, kənddən qayıdanda  
və s. 
5. Proseslə onun tərzi arasındakı  əlaqə kimi. Məsələn,  
tez-tez yerimək, ucadan oxumaq, sürətlə getmək və s. 
6.Proseslə onun kəmiyyəti arasındakı  əlaqə kimi. 
Məsələn, çox işləmək, az oxumaq, xeyli çalışmaq və s. 
7.Proseslə onun səbəbi arasındakı əlaqə kimi. Məsələn, 
istidən tərləmək, soyuqdan donmaq, qorxudan titrəmək və s.  

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
157 
8.Proseslə onun məqsədi arasındakı  əlaqə kimi. 
Məsələn, oxumaq üçün çalışmaq,  işləməyə hazırlaşmaq, 
öyrənməyə səy göstərmək  və s. 
     Azərbaycan dilində feli birləşmələr felin üç 
təsriflənməyən formasının: feli  bağlama, feli sifət və məsdərin 
ətrafına söz toplaması yolu ilə yaranır. Bu birləşmələrin asılı 
tərəfləri müxtəlif nitq hissələri ilə ifadə oluna bilər. Birinci, 
yəni asılı    tərəfin ifadəsinə görə feli birləşmələrin üç növü 
vardır:  
1.
 
Ad + fel formalı feli birləşmələr. Bu birləşmələrin 
birinci tərəfləri adlarla ifadə olunur. Məsələn,    dərs oxumaq, 
bunu götürmək, ona inanmaq, birinciləri salamlamaq,  həyətə 
baxmaq, ev tikmək və s. 
2.
 
Fel + fel formalı feli birləşmələr. Məsələn, susub 
durmaq, gələndə görmək, oxuya-oxuya gəzmək, yeyərkən 
danışmaq və s. 
3.
 
Zərf + fel formalı feli birləşmələr. Məsələn, tez-tez 
getmək, sevinclə danışmaq, geriyə  çəkilmək, irəliyə hücum 
etmək  və s. 
Söz birləşmələri içərisində adlarla fellərin 
birləşməsindən  əmələ  gələnlər həm forma variantlarının, həm 
də  məna növlərinin çoxluğuna görə feli birləşmələr arasında 
çoxluq təşkil edir. Buna görə  də feli birləşmələr bu əsasda 
öyrənilir. Bu qrupdan olan birləşmələrin birinci tərəfi  əsasən 
isim,  əvəzlik, substantivləşmiş sifət, substantivləşmiş sayla 
ifadə olunur, ikinci tərəflərində isə felin təsriflənməyən 
formalarından biri  durur. Məsələn, evdən gəlmək, bizə baxan, 
qocalara hörmət etmək, birincilərlə tanış olmaq  və s. 
Adlarla fellərdən əmələ gələn feli birləşmələri aşağıdakı 
növlərə ayırmaq olar: 
1.
  Adlıq hallı feli birləşmələr. Məsələn, payız gələndə, sən 
danışanda və s. 
2. Təsirlik hallı feli birləşmələr. Məsələn, hədiyyə alanda, 
yazını yazmaq  və s. 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
158
3. Yönlük hallı feli birləşmələr. Məsələn,  şəhərə 
gələndə, filmə baxanda və s. 
4.  Yerlik  hallı feli birləşmələr.  Məsələn,  şəhərdə 
yaşamaq, divanda uzanmaq və s. 
5.  Çıxışlıq hallı feli birləşmələr. Məsələn, dərsdən 
gələndə, işdən qayıdanda və s. 
Adlıq hallı feli  birləşmələrin ikinci tərəfi daha çox feli 
bağlamalardan ibarət olur. Məsələn, sən danışanda, o gələrkən, 
Əli oxuduqca və  s.  Lakin feli bağlamaların hamısı adlıq halla 
əlaqələnərək birləşmə yarada bilmir. Bu baxımdan feli 
bağlamaları iki qrupa bölmək olar:  
1.
  Adlıq hallı feli birləşmə yarada bilən feli 
bağlamalar. Bu feli bağlamalar -andə (-əndə), -dıqda
4
, -dıqca
4
,         
-ınca
4
, -arkən
2
, -ar- maz
2
, -madən
2
, a–a
2
,  və s. şəkilçiləri ilə 
əmələ  gəlir və adlıq hallı feli birləşmələrin yaranmasında 
mühüm rol oynayır. Məsələn, Arif gələndə, uşaq ağladıqca, yaz 
gəlincə, müəllim danışarkən, qonaq gəlməmiş, yaz gələr-
gəlməz, səhər açılmadan  və s. 
2.
  -ıb
4
, -araq
2
  şəkilçiləri ilə  əmələ  gələn feli 
bağlamalar və  -mış
4
  şəkilçisinin  keçmək, qalmaq, ötmək 
sözlərinə  qoşulması ilə əmələ gələn feli bağlamalar adlıq hallı 
feli birləşmə yarada bilmir.            
Adlıq hallı feli birləşmələrin əmələ gəlməsində -an
2
 və bir sıra 
hallarda  -dığı
4
  və  -mış
4
  şəkilçili feli sifətlər də müəyyən rol 
oynayır. Məsələn,  mən oxuyan (kitab),sən soruşduğun (sual), 
usta tikmiş (ev)  
Qeyd: 
Adlıq hallı feli birləşmə əmələ gətirən feli bağlama 
şəkilçisi olan -mış, -miş inkarlıq  əlaməti olan  -ma
2
 şəkilçisindən 
sonra artırılır. Məsələn, mən gəlməmiş, sən yazmamış. 
Təsirlik hallı feli birləşmələr.  Bu birləşmələrin birinci 
tərəfi ismin təsirlik halında olan hər hansı bir sözlə ifadə 
olunub, təsriflənməyən fel formasında nəzərdə tutulan hərəkətin 
təsir göstərdiyi müstəqil obyekti ifadə edir. Məsələn,    həyəti 
süpürmək, yazı yazmaq, mahnı bəstələmək, ağacları suvarmaq, 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
159 
kitab oxumaq və  s.  Təsirlik halın iki növü olduğu kimi, bu 
qəbildən olan  feli birləşmələr də  iki yerə bölünür: asılı tərəfi  
müəyyən təsirlik halda olanlar, asılı  tərəfi qeyri-müəyyən 
təsirlik halda olanlar.  Məsələn, kitabı oxuyan, məsələni həll 
etmək; kitab oxuyan, məsələ həll etmək və s. 
Yönlük hallı feli birləşmələr.  Bu birləşmələr yönlük 
hallı söz + təsriflənməyən fel  qaydasında qurulur. Bu cür 
birləşmələrin mənasını  hərəkətlə onun istiqaməti arasındakı 
əlaqə  təşkil edir. Birləşmələrin birinci tərəfləri hərəkətin 
istiqamətini bildirir. Məsələn,  şəhərə getmək,  dənizə baxmaq, 
ağaca çıxan, dağa qalxanda və s.Yönlük hallı feli birləşmələrin 
tərəfləri arasında  əsasən obyekt əlaqəsi olur. Azərbaycan 
dilində bəzi fellər eyni məna əlaqəsi ilə həm təsirlik halı, həm 
də yönlük halı  tələb edə bilir. Məsələn,    atı minmək – ata 
minmək, dağı qalxmaq – dağa qalxmaq, işi başlamaq – işə 
başlamaq və s. 
Yerlik hallı feli birləşmələr.  Bu birləşmələrin asılı 
tərəfi (tabe sözü) ismin yerlik halında olur. Məsələn,  şəhərdə 
yaşayan,  kitabda yazılan,  yazda cücərən və s.  
Bu birləşmələrin ikinci tərəfi  leksik mənasından asılı 
olmayaraq, bütün fellərlə ifadə oluna bilir. Yerlik hallı feli 
birləşmələrin  tərəfləri arasında aşağıdakı məna əlaqələri  özünü 
göstərir: 
1. Obyekt əlaqəsi. Yerlik hallı feli birləşmələrin birinci 
tərəfin ifadə etdiyi məkan sahəsi kiçildikcə, onun əhatəsi 
daraldıqca, məkan mənasından obyektə doğru meyl əmələ gəlir 
və bu, məkan çalarlığına malik olan obyektə çevrilir. Məsələn, 
kitabda yazılan,  filmdə gördüyüm, əlində tutduğu  və s.