ŞƏKİ FİLİali

1.  Əsas tərəf həmcins üzvlərdən ibarət olduqda 
aşağıdakı hallar özünü göstərir: 
a)  Əsas  tərəfdə başqa  şəxslərə aid sözlərlə yanaşı, 
birinci  şəxsə aid əvəzlik (mən  və ya biz) iştirak edirsə, asılı 
tərəf birinci şəxsin cəmində olur. Məsələn,  Fikirdəyik sən də, 
mən də, ağ bulud da, göy çəmən də (S.Vurğun).  
b)  Əgər  əsas tərəfdə olan sözlər arasında ikinci şəxsə 
aid əvəzlik (sən, siz) olarsa,  asılı tərəf  ikinci şəxsin cəmində 
olur. Məsələn,  Sən də, Adil də  məsələnin mahiyyətini 
öyrənməlisiniz.(İ. Əfəndiyev) 
c)  Əsas tərəfdə olan sözlər içərisində birinci və ikinci 
şəxs əvəzlikləri iştirak etməzsə, yəni onlar ancaq üçüncü şəxsə 
aid olarsa, asılı tərəfdə olan söz həmişə üçüncü şəxsdə  olur və 
şəxsə görə uzlaşma  qalır. Kəmiyyətə görə uzlaşma isə  əsas 
tərəfdə olan  sözlərin xarakterindən, düzülüşündən asılı olaraq 
dəyişilir.  Əgər  əsas tərəfdə olan  sözlərin ifadə etdiyi əşyalar, 
şəxslər, eyni zamanda, eyni yerdə  və xüsusən  əlaqəli  şəkildə 
götürülürsə, bu halda asılı söz çox vaxt cəm olur və kəmiyyətə 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
139 
görə əsas sözlə uzlaşır. Məsələn,  Abbas, Həyat və Akif xəritəyə 
baxaraq danışırdılar. (M.İbrahimov).  
Əgər əşya və şəxslər belə əlaqəli şəkildə götürülmürsə, 
ayrı-ayrılıqda götürülürsə, bu halda asılı söz cəmlik  əlaməti 
qəbul etmir və deməli, kəmiyyətə görə uzlaşma pozulmuş olur. 
Məsələn, Yenə işığını səndən alacaq, İnsan da, torpaq da,hava 
da, su da .(S. Vurğun) 
2.  Bəzən asılı  tərəf həmcins olur. Bu zaman iki hal 
özünü göstərir. Birinci halda,  asılı tərəfdə olan sözlərin hamısı  
şəxs və kəmiyyətə görə əsas sözlə uzlaşır.  
 İkinci halda isə  asılı sözlərdən sıra ilə ancaq sonuncu 
əsas sözlə  şəxs və  kəmiyyətə görə uzlaşır, başqaları isə 
uzlaşmır və başqa formalarla əvəz olunur. Belə hallar aşağıdakı 
səbəblərdən irəli gəlir:        
a) asılı sözlərdə uzlaşma əlaməti olan şəxs və kəmiyyət 
şəkilçilərinin ixtisarı  nəticəsində. Məsələn, Biz həm işləyəcək, 
həm də oxuyacağıq. 
 b) asılı sözlərin  -ıb
4
  və  bəzən də  -araq, -ərək  şəkilçili 
feli bağlamalarla  əvəz olunması  nəticəsində. Məsələn,  Dəstə-
dəstə biz də  gərək, sünbül yığıb, meyvə dərək. (S.Vurğun) Mən 
məktəbi buraxaraq, işləməyə başladım.  
c) asılı  tərəfin  deyil, yox sözləri ilə  əvəz olunması 
nəticəsində. Məsələn, Mən səni deyil, Əlini  çağırıram. 
 Dilimizdə predikativ əlaqəli birləşmələrdə  şəxsə görə 
uzlaşma həmişə  özünü  qoruyub saxlayır. Lakin dilimizdə  elə 
predikativ əlaqəli  birləşmələr də vardır ki, bunlarda asılı sözlər 
əsas sözlə deyil, sanki öz-özü ilə uzlaşmalı olur.  Məsələn, 
Danışan mənəm. Danışan sənsən. Danışan odur. Danışan bizik. 
Danışan sizsiniz. Danışan onlardır. Uzlaşmanın pozularaq bu 
şəklə düşməsinə  əsas səbəb subyektlə predikatın öz qrammatik 
yerlərini dəyişdirməsi və birləşmənin tərsinə qurulmasıdır. 
Məsələn, müqayisə edək, Danışan mənəm - Mən danışıram. 
Danışan sənsən - Sən danışırsan  və s. 
 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
140
 
 
Qeyri-predikativ birləşmələrdə (söz birləşmələrində) 
uzlaşma. Uzlaşma  əlaqəsi bütün söz birləşmələrində deyil, 
yalnız qarşılıqlı tabelilik əlaqələri ilə qurulan ismi 
birləşmələrdə  olur. Bu ismi birləşmələrin bir qisminin tərəfləri 
arasında yanaşma və uzlaşma (II növ təyini söz birləşmələri), 
bir qisminin (III növ təyini söz birləşmələri)  tərəfləri arasında  
isə idarə və uzlaşma əlaqələri olur. 
II növ təyini söz birləşmələrində uzlaşma məhdud olub, 
yalnız III şəxs üzrədir. Məsələn, iş otağı, dərs kitabı və s. 
III növ təyini söz birləşmələrində isə uzlaşma bütün 
şəxslər üzrə olub, hərtərəfli və tamdır. I tərəf hansı  şəxsdə 
olursa (tək və ya cəmdə), II tərəf də    uyğun mənsubiyyət 
şəkilçisi qəbul edərək  onunla uzlaşır. Məsələn,  mənim kitabım, 
sənin kitabın, onun kitabı və s. 
Azərbaycan dilində  qeyri-predikativ birləşmələrdə 
şəxsə görə uzlaşma həmişə qorunur, kəmiyyətə görə uzlaşmada 
Qeyri-
təyini ismi
birləşmə-
lərdə
Mübtəda 
ilə xəbər
 
arasında 
II, III növ 
təyini söz 
birləşmələ
rində
Uzlaşma 
əlaqəsi
 
olur:
 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
141 
müəyyən pozulmalar özünü göstərir. Məsələn, dərs ləvazimatı- 
dərs ləvazimatları,  kənd adamı - kənd adamları və s. 
 
 
Söz birləşmələri, onların xarakterik  
xüsusiyyətləri, təsnifi 
 
Söz birləşməsi  ən azı iki müstəqil sözün  məna və 
qrammatik cəhətdən birləşməsi əsasında formalaşan sintaktik 
vahiddir. 
Sözlərin sintaktik birləşməsi sözlərarası müəyyən 
leksik-semantik münasibət fonunda mövcud olur. Ayrı-ayrı 
sözlər bir-biri ilə, hər şeydən əvvəl, mənaya görə birləşərək söz 
birləşməsi  əmələ  gətirir. Bu birləşmələr özünəməxsus 
xüsusiyyətlərə malik sintaktik vahid olmaqla yanaşı, bir 
tərəfdən sözlə, digər tərəfdən cümlə ilə bağlıdır. Lakin onlar 
müxtəlif, həm də bir-birinə münasibətdə müstəqil dil vahidləri 
olub, hərəsinin özünəməxsus xüsusiyyətləri,  fəaliyyət dairəsi 
və rolu vardır.  
Söz birləşməsi də söz kimi  nominativlik funksiyasını 
yerinə yetirərək əşyaları, hadisələri, prosesləri və s. bildirir. Bu 
o deməkdir ki, söz birləşmələri sintaktik mövqeyinə, cümlədəki 
roluna və  mənasına görə sözə yaxınlaşır və o da söz kimi 
cümləyə tikinti materialı  kimi daxil olur. Lakin bu oxşarlıq söz 
birləşməsi ilə sözü eyniləşdirməyə  əsas vermir. Hər  şeydən 
əvvəl, söz leksik, söz birləşməsi isə qrammatik kateqoriyadır. 
Söz səslər, söz birləşməsi isə sözlər  əsasında yaranır. 
Söz cümlə üçün olduğu kimi, söz birləşməsi üçün də tikinti 
materialıdır. Buna görə  də, söz birləşməsinin xarakteri onu 
əmələ  gətirən sözlərlə çox bağlı olur. Söz birləşməsi sözə 
nisbətən daha çox leksik konkretliyə malikdir. Məsələn, 
müqayisə edək, oxumaq - kitabı oxumaq, saat - qol saatı, 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
142
məktub – bu məktub  və s. Beləliklə, söz birləşməsində sözün 
mənası konkretləşir, dəqiqləşir. 
Söz birləşməsi ən azı iki müstəqil sözün birləşməsindən 
əmələ  gəlir. Onlardan birinin ixtisarı birləşmənin ixtisarı 
deməkdir. Söz isə öz-özlüyündə bir leksik vahiddir. 
Söz birləşməsində köməkçi vasitənin iştirakı nəticəsində 
komponentlərin sayından çox söz iştirak edə bilər. Məsələn,  
savad almaq üçün oxumaq birləşməsində üç komponent, dörd 
söz vardır. Göstərdiyimiz xüsusiyyətlər söz birləşməsini sözdən 
ciddi  şəkildə  fərqləndirir. Lakin dildə iki-üç sözün 
birləşməsindən  əmələ  gəlmiş mürəkkəb sözlər də  fəaliyyət 
göstərir. Mürəkkəb sözlərin zahiri forması və istifadə üsulu söz 
birləşmələri ilə çox yaxınlıq təşkil edir. Bu cəhətdən söz 
birləşmələri ilə mürəkkəb sözlər arasında aşağıdakı ümumi 
cəhətləri qeyd etmək olar:  
1. Həm söz birləşmələri, həm də mürəkkəb sözlər iki 
sözün birləşməsindən əmələ gəlir.  
2. Həm söz birləşmələrinin, həm də mürəkkəb sözlərin 
komponentləri eyni nitq hissəsinə aiddir və eyni qrammatik 
formadadır. Məsələn,  su qabı, ayaqqabı, pəncərə  şüşəsi, 
boyunbağı və s.  
3.  Həm söz birləşməsinin, həm də mürəkkəb sözlərin 
komponentləri bir-birinə uyğun  şəkildə  sıralanır. Məsələn,  ağ 
kağız, ağsaqqal,  göy çəmən, göygöz və s. 
 4.  Həm söz birləşməsinin, həm də mürəkkəb sözlərin 
komponentləri eyni qrammatik əlaqə ilə birləşir. Məsələn,  evə 
baxan, günəbaxan, suya girən, qulağagirən və s. 
 Bunlara baxmayaraq, söz birləşmələri ilə mürəkkəb 
sözlər bir sıra cəhətlərə görə bir-birindən fərqlənir. Həmin 
fərqlər bunlardır:  
1. Söz birləşməsini əmələ gətirən sözlər leksik-semantik 
müstəqilliyini tamamilə saxlayır, ayrılıqda olduğu kimi, 
birləşmə daxilində    də ayrı-ayrı  məfhumlarla bağlı olur. 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
143 
Mürəkkəb sözləri təşkil edən sözlərdə isə bu müstəqillik, 
adətən, qalmır.  
2.  Söz birləşmələrinin hər komponentinə ayrılıqda sual 
vermək olur. Məsələn, kitab (nə?)- almaq (nə etmək). Mürəkkəb 
söz isə bütöblükdə bir suala cavab verir: günəbaxan (nə?) 
Xanəli (kim?) və s.  
3. Söz birləşmələrinin tərəfləri arasındakı sintaktik 
əlaqələr  təsiredici vəziyyətdə olur, özünü açıq  şəkildə hiss 
etdirir. Mürəkkəb sözlərdə bu əlaqələr hiss edilmir, nəzərə 
çarpmır, təhlil zamanı onlar nəzərə alınmır, mürəkkəb sözlərin 
əmələ gəlməsində iştirak edən qrammatik ünsürlər daşlaşır.  
4. Söz birləşmələrinin hər komponentinin özünəməxsus 
müstəqil vurğusu olur. Mürəkkəb sözlərin komponentləri isə bir 
vurğu altında deyilir. 
5. Söz birləşməsinin tərəfləri mütəhərrik olur, onlar hər 
təsadüfdə yeni sözlərlə birləşərək, başqa birləşmələrin 
komponentləri ola bilir. Məsələn, kitabı oxumaq- həmin kitabı 
oxumaq, məktəb direktoru- məkrəb direktorunun qardaşı  və s. 
Mürəkkəb sözlərin komponentləri isə belə xüsusiyyətə malik 
olmur. 
Mürəkkəb sözlərdə heç vaxt bir komponent həmin 
vəziyyətdə başqa bir sözlə  əlaqələnərək yeni birləşmə  və ya 
mürəkkəb söz təşkil edə bilmir. 
Söz birləşməsində komponentlərdən biri əsas, digəri 
asılı  tərəf adlanır.  Əsas tərəfə müstəqil, tabe edən tərəf, asılı 
tərəfə qeyri-müstəqil, tabe olan tərəf də deyilir. Məsələn, gümüş 
qaşıq, kitabı oxumaq, dağdan uca  və s. kimi birləşmələrdə 
birinci tərəf asılı, ikinci tərəf əsas tərəfdir. 
Söz birləşmələri əsasən üç prinsipə görə təsnif olunur.  
1.
  Tərəflərinin (komponentlərinin) leksik - semantik 
xüsusiyyətlərinə görə. 
2.
  Quruluşuna görə. 
3.
  Əsas tərəfin nitq hissələri ilə ifadəsinə görə. 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
144
Tərəflərinin ifadə etdiyi  leksik-semantik mənaya 
əsasən, söz birləşmələrinin  iki növü qeyd edilir: sərbəst söz 
birləşmələri, sabit söz birləşmələri. Sintaksisin əsas tədqiqat 
obyektlərindən biri sərbəst söz birləşmələridir. Bu birləşmələri 
əmələ gətirən sözlər öz əsl mənalarından uzaqlaşmır, öz leksik 
müstəqilliyini saxlayır və birləşmənin leksik-semantik deyil, 
leksik-qarmmatik ünsürləri olur. 
Belə birləşmələri hissələrinə ayırmaq, təhlil etmək olur 
və bu təhlil birləşmənin  əsas mənasına təsir etmir. Məsələn,  
maraqlı  mənzərə, taxıl tarlası, musiqi dinləyəndə    və s. belə 
birləşmələrdəndir. 
Sabit birləşmələr belə  sərbəstliyə malik olmur, dildə 
onlardan hazır  şəkildə istifadə olunur. Bu birləşmələr dilin 
tarixi inkişafı prosesində yaranır və sabitləşir. Belə birləşmələri 
əmələ  gətirən sözlərdən  ən azı biri öz həqiqi mənasından 
uzaqlaşıb məcazi məna ifadə edir və beləliklə, bu sözlər 
birləşmənin leksik-semantik ünsürünə çevrilmiş olur, birləşmə 
daxilində ümumi bir məna, bir məfhum ifadə olunur. Məsələn,  
baş  sındırmaq, bel bağlamaq,  ələ salmaq, ağzına su alıb 
oturmaq, saman altdan su yeritmək və  s. Bu  birləşmələr  dilin 
tarixi inkişafı prosesində  sərbəst birləşmələrdən  əmələ  gəlir. 
Sabit birləşmələr bir sözün ifadə etdiyi mənanı ifadə edir, sözün 
ekvivalenti olub,  dilin lüğət tərkibində  xüsusi bir qatı  təşkil 
edir. Buna görə  də onlar söz birləşmələri haqqında sintaktik 
təlimə daxil edilmir. Sintaksisdə söz birləşmələrindən bəhs 
edərkən yalnız sərbəst birləşmələr nəzərdə tutulur. 
Sabit birləşmələr dilin tarixi inkişafı prosesində sərbəst 
birləşmələrdən  əmələ  gəlmişdir. Hazırda dilimizdə elə 
birləşmələr vardır ki, keçid prosesində olub, hər iki məqamda-
həm sərbəst, həm də sabit birləşmə  məqamında işlənir. 
Məsələn,    əldən düşmək, yoldan çıxmaq, yolunu azmaq, başa 
salmaq və s. 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
145 
Quluşuna görə söz birləşmələri sadə və mürəkkəb olur. 
Ümumiyyətlə, söz birləşmələrinin  əsas və asılı  tərəfinin ifadə 
vasitəsini nəzərə almaqla, onu aşağıdakı qruplara ayırmaq olar: 
1.Həm əsas, həm də asılı tərəfi bir sözlə ifadə olunanlar. 
Məsələn,  maraqlı kitab, kəndin mənzərəsi, dağdakı hadisə                  
və s. 
2.Əsas tərəfi söz, asılı  tərəfi söz birləşməsi ilə ifadə 
olunanlar. Məsələn, məktəb direktorunun çıxışı, kənd həyatının 
çətinlikləri və s.  
3.  Əvvəlkinin  əksinə olaraq, əsas tərəfi söz birləşməsi, 
asılı tərəfi sözlə ifadə olunanlar. Məsələn,  müəllimin iş otağı, 
şagirdin yazı yazmağı və s. 
4. Həm əsas, həm də asılı tərəfi söz birləşməsi ilə  ifadə 
olunanlar. Məsələn, Sinif rəhbərinin iş otağı,  yaşayış evinin 
giriş qapısı və s. 
Qeyd olunan birləşmələrdən birinci qrupa daxil olanlar 
quruluşca sadə,  ikinci, üçüncü, dördüncü qrupa daxil olanlar 
isə mürəkkəb  birləşmələr hesab edilir. Bundan başqa, 
dilimizdə elə birləşmələr də vardır ki, asılı  tərəfi bir neçə 
sözdən ibarət olub, həmin sözlərin hər biri özlüyündə birbaşa 
əsas tərəflə  əlaqələnir. Məsələn, dağdakı  həmin üç maraqlı 
hadisə, səhər avtobusla işə gedəndə və s. Bu cür birləşmələr də 
quruluşca mürəkkəb birləşmələr hesab edilir. 
Beləliklə,  iki sözdən  əmələ  gələn  birləşmələr sadə, 
ikidən artıq müstəqil sözdən əmələ gələn birləşmələr mürəkkəb 
birləşmələr hesab olunur. Mürəkkəb birləşmələr  sadə 
birləşmələrin bu və ya başqa  şəkildə genişlənməsi nəticəsində 
əmələ  gəlir və onlar da sadə birləşmələrdə istifadə olunan 
qrammatik formalara əsaslanır. Mürəkkəb birləşmələr söz 
çoxluğu və məzmun genişliyi ilə sadə birləşmələrdən fərqlənir.  
 
 
 
 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
146
Əsas tərəfin ifadə vasitəsinə görə 
 söz birləşmələrinin növləri 
 
Tabe edən tərəfin, yəni  əsas tərəfin nitq hissələri ilə 
ifadəsinə görə söz birləşmələri 3 cür olur: ismi birləşmələr, feli 
birləşmələr və zərf birləşmələri. 
İsmi birləşmələr. Təyini söz birləşmələri. 
İsmi birləşmələr dedikdə əsas tərəfi adlarla, yəni isim və 
ya isimləşmiş sözlər və birləşmələrlə ifadə olunan birləşmələr 
nəzərdə tutulur. Bu birləşmələrin  ən çox yayılmış formaları 
bunlardır: 
1. İsim+ isim modeli əsasında düzələnlər. Məsələn, daş 
hasar,  məktəb illəri, dağın havası. 
2. Sifət + isim modeli  əsasında düzələnlər.  Məsələn, 
dadlı meyvə, gözəl  şəhər, geniş küçə, ağsaqqal nəsihəti, 
qocanın öyüdü və s. 
3. Say + isim modeli əsasında düzələnlər. Məsələn, beş 
kitab, xeyli adam, beşinci sinif və s. 
4. Əvəzlik + isim modeli əsasında düzələnlər. Məsələn, 
həmin yer, sənin kitabın, bu dağlar və s. 
5. Feli sifət +isim modeli əsasında düzələnlər. Məsələn, 
gələn adam, oxunmuş kitab, yazılacaq məktub və s. 
İsmi birləşmələrin nisbətən az yayılmış  və az işlənən 
formaları da vardır. Bunlar aşağıdakılardır: 
1.İsim+say  modeli  əsasında düzələnlər. Məsələn, 
tələbələrdən biri, uşaqlardan üçü. 
  
2.Əvəzlik + say modeli  əsasında düzələnlər.  Məsələn, 
bizim birimiz, onların ikisi.  
3.İsim + sifət  modeli  əsasında düzələnlər.  Məsələn, 
uşaqların ən kiçiyi, kitabın qalını. 
            4.Əvəzlik + sifət  modeli əsasında düzələnlər. Məsələn, 
bizim böyüyümüz, onların qorxağı.  

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
147 
5.Sifət + sifət  modeli  əsasında düzələnlər.  Məsələn, 
gözəllər gözəli, yaxşılar yaxşısı.  
6. Məsdər + isim modeli əsasında düzələnlər. Məsələn, 
oxumaq həvəsi, işləmək arzusu  və s. yaxud isim + məsdər 
formasında düzələnlər. Məsələn,  quşun oxumağı, natiqin 
danışmağı. 
Təsadüfi hallarda işlənən  bizim oxuyanımız, onların 
oxumuşu  və yaxud beşdən biri, (beşin ücü)  və s. kimi 
birləşmələr də ismi birləşmə hesab olunur.  
İsmi birləşmələr iki yolla əmələ  gəlir: 1.Analitik yolla. 
2.Sintetik yolla. Analitik yolla əmələ gələn ismi birləşmələrdə 
xüsusi  şəkilçidən istifadə olunmur. Belə birləşmələrin  əmələ 
gəlməsində söz sırası və intonasiya əsas rol oynayır. Məsələn, 
gözəl həyat, uca dağ, üç dost, belə bağ və s. Analitik yolla ismi 
birləşmələrin əmələ gəlməsində bəzən köməkçi sözlərdən, daha 
doğrusu, qoşmalardan istifadə olunur. Məsələn, Əli kimi adam, 
iş üçün alət və s. Sintetik yolla əmələ gələn ismi birləşmələrdə 
şəkilçilər  əsas vasitə hesab olunur. İsmi birləşmələrin çox 
hissəsi bu yolla əmələ  gəlir. Məsələn,    evin qapısı, dağın 
zirvəsi, bizim arzumuz, məktəb direktoru və s. 
İsmi birləşmələr iki böyük qrupa bölünür:  
1.Təyini söz birləşmələri.  
2.Qeyri-təyini ismi birləşmələr. Bəzi dilçilik 
kitablarında ikinci qrup, təyini söz birləşmələrinə daxil 
olmayan ismi birləşmələr də adlandırılır. 
Təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasında atributiv  
əlaqə özünü göstərir, yəni bu birləşmələrdə  təyinlə  təyin 
olunanın münasibəti formalaşır. Formal xüsusiyyətlərinə, 
yaranma yollarına görə  təyini söz birləşmələrinin də dilimzdə 
üç növü qeyd olunur: birinci növ təyini söz birləşmələri, ikinci 
növ təyini söz birləşmələri, üçüncü növ təyini söz birləşmələri. 
Birinci növ təyini söz birləşmələrinin  əmələ 
gəlməsində heç bir qrammatik- morfoloji əlamətdən istifadə 
edilmir. Belə birləşmələr sözlərin yanaşmasından  əmələ  gəlir, 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
148
birinci tərəf atributiv, ikinci tərəf isə  həmişə substantiv 
xüsusiyyət daşıyır.  
Heç bir morfoloji əlamət olmadan əsas sözün asılı sözə 
yanaşması  nəticəsində  əmələ  gələn təyini söz birləşmələri 
birinci növ təyini söz birləşmələri adlanır. 
Birinci növ təyini söz birləşmələri yaranma tarixinə 
görə digər növlərlə müqayisədə daha qədimdir. 
Birinci növ təyini söz birləşmələrinə  yaxşı kitab, 
maraqlı dərs, gözəl vətən, oxuyan tələbə və s. misal göstərmək 
olar. 
Bu birləşmələrin tərəfləri arasında məna  əlaqələrindən 
atributiv, sintaktik əlaqələrdən yanaşma əlaqəsi özünü göstərir. 
Birinci  növ təyini söz birləşmələrinin  tərəflərinin ifadə 
vasitələri müxtəlif və  rəngarəngdir. Birləşmənin ikinci  tərəfi 
bir qayda olaraq isim və ya substantivləşmiş hər hansı bir sözlə, 
birinci tərəfi isə əsasən atributiv mənalı nitq hissələri ilə, yəni, 
sifət, say, feli sifət, işarə və təyini əvəzliklərlə ifadə olunur.  
a) Birinci tərəf sifətlə ifadə olunur. Məsələn,  böyük 
şəhər, hündür bina, sərin su, çətin tapşırıq və s.  
b) Birinci tərəf sayla ifadə olunur. Məsələn, çox adam, 
beş kitab, iyirminci əsr, xeyli dəftər və s.  
c) Birinci tərəf  əvəzliklə ifadə olunur. Məsələn,  həmin 
hadisə, bu vətən, bütün insanlar və s.   
ç) Birinci tərəf feli sifətlə ifadə olunur. Məsələn,  axan 
su, oxuyan uşaq, gələcək gün, deyilməli söz və s.  Bəzən isimlər 
də atributivləşərək birinci növ təyini söz birləşmələrinin asılı 
tərəfi kimi çıxış edə bilir.  Məsələn, gümüş qaşıq, dəmir qapı, 
yun parça və s. 
Birinci növ təyini söz birləşmələrinin ikinci tərəfi 
cümlədəki vəzifəsindən asılı olaraq, müxtəlif  şəkilçilər qəbul 
edərək dəyişə bilir: hallanır, kəmiyyət, mənsubiyyət, xəbərlik 
şəkilçiləri qəbul edə bilir. Lakin birinci tərəf bir qayda olaraq 
sabit qalır, dəyişmir. Bu birləşmə növünün tərəfləri ayrı-ayrı 
cümlə üzvləri rolunda çıxış edir, birinci tərəf həmişə  təyin, 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
149 
ikinci tərəf isə mübtəda, xəbər, tamamlıq, zərflik rolunda olur. 
Məsələn,  Qoca münəccimbaşı  bərkdən gülüb, birdən ayağa 
qalxdı, gözdən itib getdi. (Azərbaycan nağılları) Aşağıda İran 
şəhərlərinə xas olan bağçalı  həyətlər və evlər gözə çarpır.    
(M. İbrahimov) və s. 
Əgər birinci növ təyini söz birləşməsinin birinci tərəfi 
məntiqi vurğu altına düşərsə, onda hər iki tərəf birlikdə 
cümlənin bir mürəkkəb üzvü kimi çıxış edir. Məsələn, Əli yaxşı 
adamdır.  Cümləsində  yaxşı adam birləşməsi birlikdə ismi 
xəbər vəzifəsini icra edir. 
İkinci növ təyini söz birləşməsi.  Birinci  tərəfi qeyri-
müəyyən yiyəlik halda, ikinci tərəfi mənsubiyyət  şəkilçili 
təyini söz birləşmələri ikinci növ təyini söz birləşmələri 
adlanır.  Tərifdən də göründüyü kimi, bu birləşmələrin birinci 
tərəfi  heç bir qrammatik-morfoloji əlamət qəbul etmir, ikinci 
tərəfi isə mənsubiyyət şəkilçisi ilə işlənir. Məsələn, ana qucağı, 
dəniz suyu, yaşayış yeri, alma ağacı və s. İkinci növ təyini söz 
birləşmələrinin tərəfləri arasında yanaşma və uzlaşma  əlaqəsi 
mövcuddur. 
Qeyd. 
İkinci növ təyini söz birləşməsinin tərəfləri 
arasında uzlaşma  əlaqəsinin olduğu bütün dilçilər tərəfindən 
qeyd edilir. Lakin birinci tərəfin ikinci tərəflə hansı  əlaqəyə 
girməsi məsələsində fikir müxtəlifliyi özünü göstərir. Bəzi dilçilər 
bu məqamda idarə  əlaqəsinin olduğunu söyləyirlər. Əsas olaraq 
asılı sözün qeyri-müəyyən yiyəlik halda olmasını, deməli, əsas söz 
tərəfindən idarə olunmasını göstərirlər. Lakin qeyri-müəyyən