ŞƏKİ FİLİali

Qeyd
. Dilimizdə qeyri-müəyyən miqdar sayı 
adlandırdığımız  az, çox, çoxlu, xeyli, bir az sözləri  əşyaya aid 
olduqda say, hərəkətlə əlaqələndikdə isə zərf olur. 
Kəsr sayları.  Tamın müəyyən hissəsini bildirən 
saylara kəsr sayları deyilir. Başqa sözlə, bu saylar müəyyən 
miqdarın bir hissəsini bildirir. Bunlar da müəyyən miqdar 
saylarından əmələ gəlir. Lakin həm şəkil, həm mənaca onlardan 
fərqli olduqları üçün miqdar sayının ayrıca növü kimi nəzərdən 
keçirilir. Kəsr saylarını əmələ gətirmək üçün bütövü bildirən bir 
sayla hissəni bildirən başqa bir say birlikdə  işlənir. Bütövü 
bildirən say öz şəklini dəyişərək ya -dan, -dən, ya da    -da, -də 
şəkilçiləri ilə, hissə bildirən say isə heç bir dəyişikliyə 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
60
uğramadan, şəkilçisiz işlənir. Bütövü bildirən say əvvəl,  hissə 
bildirən say isə sonra gəlir. Məsələn,  üçdən bir, yaxud üçdə 
bir, beşdən üç, yaxud beşdə üç. 
 Sıra  sayları.  Sıra sayları    müəyyən miqdar saylarının 
sonuna -ıncı
4
, -ncı
4 
şəkilçisini artırmaqla əmələ gəlir. Məsələn, 
birinci, beşinci, altıncı və s. Sıra sayları sifətlərə daha yaxındır. 
Bu yaxınlıq bir tərəfdən sıra saylarının sifətlərə məxsus hansı? 
sualına cavab verə bilməsi, digər tərəfdən özündən sonra gələn 
ismin cəm şəkilçisi qəbul etməsindən aydın görünür. Məsələn, 
3-cü siniflər- hansı siniflər? 
Bu xüsusiyyətləri eynilə sifətlərdə  də görmək 
mümkündür.  
Dilimizdə miqdar saylarına nisbətən sıra sayları daha 
çox isimləşir, müstəqil işlənir və bu zaman onların hallanma, 
cəmlənmə qabiliyyəti müstəqil işlənən miqdar sayından daha 
çox müşahidə edilir. Məsələn, üçüncü, üçüncünün, üçüncüyə, 
üçüncünü, üçüncüdə, üçüncüdən, üçüncülər və s. 
Sıra sayları insan təsəvvürü verdiyi zaman kim? sualına 
da cavab olur. Məsələn, Üçüncü irəlidədir.  Tələb etdikləri 
suallara görə də sıra sayları miqdar saylarından fərqlənir. Belə 
ki, miqdar sayları  necə? nə  qədər? suallarından birinə cavab 
verdiyi halda, sıra sayları neçənci? kim? və hansı? suallarından 
birinə cavab verir.  
Sayın quruluşca növləri. Saylar da digər nitq hissələri 
kimi, quruluşca sadə, düzəltmə və mürəkkəb olur.  Sadə saylar 
yalnız bir kökdən ibarət olan saylardır.  Sadə saylara bir, iki, üç, 
dörd, beş, altı, yeddi, səkkiz, doqquz, on, iyirmi, otuz, qırx, əlli, 
altmış, yetmiş, səksən, doxsan, yüz, min, milyon, milyard, az, 
çox, xeyli  sayları daxildir. Düzəltmə saylara isə sadə quruluşlu 
müəyyən miqdar saylarının sonuna –ıncı
4
,
   
yuvarlaq sayların 
sonuna  -larla
2
, -larca
2 
şəkilçilərini artırmaqla yaranan saylar 
daxildir:  birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü, beşinci, altıncı, 
yeddinci, səkkizinci, doqquzuncu, onuncu, iyirminci,otuzuncu, 
...yüzüncü, mininci, milyonuncu, onlarla, yüzlərlə,minlərlə və s. 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
61 
Mürəkkəb sayların  əmələ  gəlməsində iki söz iştirak edir. 
Məsələn,   bir az, bir xeyli, çox az,  bir qədər  və s. 
Dilçiliyimizdə    tərkibi say adı ilə qeyd  olunan sayların 
yaranmasında iki, üç, bəzən daha çox müəyyən miqdar sayı 
iştirak edir. Daha doğrusu, bir neçə miqdar sayı yanaşma yolu 
ilə birləşərək bir kəmiyyətin ifadə olunmasına xidmət edir. 
Məsələn, min doqquz yüz  səksən bir və s. Bu cür sayları 
mürəkkəb deyil, tərkibi adlandırmaq ona görə doğrudur ki, artıq 
onlar mürəkkəb söz hüdudundan kənara çıxır. Belə sayların 
yaranmasında da bir qəribəlik var. Azərbaycan dilində təkliklər 
yüzlük, minlik və s.-dən əvvəl gəldikdə onun təyinedicisi kimi 
çıxış edir, onunla yanaşma  əlaqəsinə girir. Məsələn,  beş yüz, 
beş min, beş milyon və s. Onluq, yüzlük, münlik və s.-dən sonra 
gəldikdə isə  sırf ifadə etdiyi kəmiyyəti bildirir və  əvvəlki 
saylarla sanki tabesizlik yolu ilə bağlanır: yüz beş (yüz və beş, 
yüz+beş), min beş yüz beş (min+beş yüz+beş) və s.   
Sayların sintaktik vəzifəsi sifəti xatırladır. Sifətlər kimi, 
saylar da, bir qayda olaraq, cümlədə təyin vəzifəsində dayanır. 
Məsələn,  İkinci bir qadın çığırtısı bu sədaya cavab verər, 
yatmış qonşuları oyadar. (S.S.Axundov) Lakin isimləşdikdə 
cümlənin mübtədası  və tamamlığı da ola bilir. Məsələn, Biz 
ikimiz  də bir-birimizi sevirik. Bayraq alıb hücum çəkir  416.     
Say xəbər olmaq üçün xəbərlik  şəkilçisi qəbul edir, lakin bu 
zaman saylıq xüsusiyyətindən tamamilə uzaqlaşmır.  
Saylar da sifətlər kimi isimləşə bilir. Sayın isimləşməsi 
dedikdə ismə məxsus qrammatik əlamətləri qəbul edərək onun 
suallarına cavab verməsi başa düşülür. 
Sayların orfoqrafiyası.  Sayların yazılışında müxtəlif 
formalardan istifadə edilir. Miqdar sayları  həm hərflərlə, həm 
də rəqəmlə yazılır. Məsələn, 553 - beş yüz əlli üç,  12 - on iki. 
Mürəkkəb  və  tərkibi saylar ayrı yazılır. Məsələn,   bir 
az, bir qədər, yüz otuz doqquz və s.  
Şəkilçilər miqdar saylarının son sözünə artırılır. Miqdar 
sayları rəqəmlə yazıldıqda və ona müəyyən şəkilçi artırıldıqda, 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
62
rəqəmdən sonra defis qoyularaq şəkilçi yazılır. Sıra sayları 
rəqəmlə yazıldıqda defisdən sonra yalnız  -cı, -ci, -cu, -cü 
şəkilçisi yazılır.  Məsələn,  iyiymi altının-26-nın,  on beşinci-  
15-ci və s.  
Saylar dilimizdə iki cür: ərəb və rum rəqəmlərindən 
istifadə etməklə yazılır.  
Ərəb rəqəmləri on saydan ibarətdir: 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9. 
Bu rəqəmlər  ərəblərin adı ilə bağlı olsa da, əslində V əsrdə 
Hindistanda yaradılmışdır.  X-XI əsrlərdə  ərəblər tərəfindən 
Avropaya gətirildiyi üçün onların adı ilə bağlanmışdır.            
(5, səh.131)  
Biz sayları ifadə etmək üçün indi də ərəb rəqəmlərindən 
istifadə edirik. Sayları ifadə etmək üçün rum (Roma) 
rəqəmlərindən də istifadə olunur. Bu rəqəmlər sıra saylarını 
bildirir. Sıra sayı rum rəqəmi ilə ifadə olunduqda heç bir şəkilçi 
işlənmir. Rum rəqəmləri cəmi yeddi işarədən ibarətdir:   
     I –1                      C-100 
     V-5                       D-500 
     X-10                     M-1000 
     L-50 
Bu rəqəmlər müxtəlif  şəkildə birləşməklə ayrı-ayrı 
kəmiyyət ifadə olunur. Əgər kiçik rəqəm böyük rəqəmdən 
sonra gələrsə, onlar toplanır. Məsələn,  
    
VI=V+I=6                           LXXX=L+X+X+X=80 
   
VII=V+I+I=7                      CL=C+L=150 
    
VIII=V+I+I+I=8                CLX=C+L+X=160 
   
XV=X+V=15                       DC=D+C=600 
  
XVI=X+V+I=16                 DCCC=D+C+C+C=800 
  
XVII=X+V+I+I=17            MCCC=M+C+C+C=1300 
  
XVIII=X+V+I+I+I=18       MD=M+D=1500 
  
XX=X+X=20                       MDC=M+D+C=1600 
LX=L+X=60                       MDCCC=M+D+C+C+C=1800 
  
LXX=L+X+X=70 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
63 
 Kiçik 
rəqəm böyükdən  əvvəl gəldikdə ondan çıxılır. 
Məsələn,   
 IV=V-I=4 
                
 IX=X-I=9 
                
XL=L-X=40 
                
XC=C-X=90 
                
CD=D-C=400 
                
CM=M-C=900 
     MCMLXXIX=M(1000)+CM(1000-100)+LXX(50+10+10)+ 
     +IX(10-1)=1979 
Kiçik rəqəm böyük rəqəmdən sonra yalnız üç dəfə, 
böyük rəqəmdən əvvəl isə bir dəfə işlənə bilər. 
 Dilimizdə  sıra saylarını ifadə etmək üçün bəzən  ərəb 
rəqəmlərindən də istifadə olunur. Bu zaman durğu işarələrindən 
aşağıdakı qaydada istifadə edilməlidir: 
 -Rəqəmdən sonra nöqtə qoyulur və sıra ilə gələn sözün 
ilk hərfi böyük yazılır: 1.Ramiz Məmmədov. 
                                     2. Fikrət Əliyev. 
 
-Rəqəmdən sonra tire qoyulur və ümumi isim gəldikdə 
kiçik hərflə yazılır. Məsələn, 1 - sadə cümlə 
                                              2 - mürəkkəb cümlə və s.  
 
-Rəqəmdən sonra mötərizə qoyulur və xüsusi isim 
gəlmirsə, kiçik hərflə yazılır: 1) fel 
                                               2)zərf 
 
Qeyd. 
Dilimizdə bir sıra sözlər vardır ki, onların 
məzmununda kəmiyyət anlayışı ifadə olunur. Belə sözlərə  həftə  
(7 gün), ay(30 gün), il (365 gün), qərinə (33 il), əsr   (100 il), şahı  
(5 qəpik), abbası (20 qəpik), ağac (təqribən 6-7 kilometrə  bərabər 
uzunluq ölçüsü), mil (1 kilometr 850 metr), arşın (71 santimetr), 
girvənkə (400 qram), çərək (dörddə bir hissə), batman (8 kiloqram), 
misqal (42 qram), manat və s. misal göstərmək olar. Bu sözlərin bir 
qismi hazırda dilimizdə arxaikləşmişdir (şahı, abbası, ağac, mil, 
arşın, girvənkə  və s.).  Belə sözlərin məzmununda kəmiyyət ölçü, 
miqdar anlayışı olsa da, onlar say deyil, isim hesab olunur. 
 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
64
          
 Əvəzlik əsas nitq hissəsi kimi 
 
 
İsim, sifət, say və başqa nitq hissələrinin yerində 
işlənərək onların qrammatik əlamətlərini qəbul edən əsas nitq 
hissəsi əvəzlik adlanır. 
 Əsas nitq hissələri içərisində əvəzlik ümumi, mücərrəd 
məzmuna malik olması ilə  fərqlənir.  Əvəzliyin konkret lüğəvi 
mənası yoxdur. O, hansı nitq hissəsini əvəz edirsə, həmin nitq 
hissəsinin məzmununa və qrammatik mənasına uyğunlaşır. 
Buna görə  də  əvəzliyin mənası ancaq cümlə, mətn  daxilində 
məlum olur. Əvəzlik üçün səciyyəvi olan cəhətlərdən biri də 
onun məzmununda  şərtiliyin olmasıdır. Məsələn,  o  əvəzliyini 
bütün III şəxsdə olan əşyalara,  necə əvəzliyini bütün sifətlərə 
aid etmək olar. Bu sözlərin konkret hansı  sözə aid edilməsi isə 
yalnız cümlə  və  mətn daxilində aydınlaşır.  Əvəzliklərin 
özünəməxsus morfoloji əlaməti də yoxdur. Əvəzlik hansı nitq 
hissəsini əvəz edirsə, onun morfoloji əlamətlərini də qəbul edir. 
Məsələn, ismi əvəz etdikdə isim kimi hallanır, cümlədə 
mübtəda və tamamlıq olur, xəbərlik  şəkilçisi qəbul edərək 
cümlədə ismi xəbər olur, ismin sualına cavab verir, sifəti əvəz 
etdikdə onun sualına cavab verir, əşya məzmunlu sözdən əvvəl 
gələrək, onunla yanaşma  əlaqəsinə girir, cümlədə  təyin  olur     
və s.   
Qeyd etmək lazımdır ki əvəzliklər daha çox adlarla 
bağlı bir nitq hisəsidir. 
 Hansı nitq hissəsini  əvəz edə bilməsindən asılı olaraq, 
əvəzliyin fərqli məna növləri formalaşır.  
 Müasir 
Azərbaycan dilində  əvəzliklərin aşağıdakı 
növləri vardır: 1. Şəxs  əvəzliyi. 2. İşarə  əvəzliyi. 3. Sual 
əvəzliyi. 4. Qeyri-müəyyən  əvəzlik. 5. Təyini  əvəzliklər.          
6. İnkar əvəzliyi. 7. Nisbi əvəzliklər. 
 
Şəxs  əvəzlikləri.  Şəxs  əvəzlikləri  şəxs anlayışını heç 
bir konkretlik bildirmədən, ümumi şəkildə ifadə edən  
əvəzliklərdir. 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
65 
 Dilçilik 
kitablarında  şəxs  əvəzliklərinin məzmunu və 
forması  əsas götürülməklə  onları  şərti olaraq üç yerə 
ayırmışlar: müəyyən  şəxs  əvəzliyi, yiyəlik  şəxs  əvəzliyi və 
qayıdış şəxs əvəzliyi. (2, səh. 98; 4, səh. 140) 
 Müəyyən  şəxs  əvəzlikləri hər üç şəxsin tək və  cəmini 
ümumi  şəkildə bildirən  mən, biz, sən, siz, o, onlar 
əvəzliklərindən ibarət müstəqil sözlərdir. Bunlardan mən           
I  şəxsin təkini,  biz I şəxsin cəmini,  sən  II  şəxsin təkini,  siz         
II  şəxsin cəmini,  o  III  şəxsin təkini,  onlar  III  şəxsin cəmini 
bildirir. I şəxs danışanı, II şəxs dinləyəni, III şəxs isə haqqında 
danışılanı idadə edir. Ona görə də I və II  şəxs bir qayda olaraq, 
canlı insan məzmunu ifadə edir, III şəxs isə həm canlı, həm də 
cansız varlıqları bildirə bilər. Lakin digər əvəzliklər kimi, şəxs 
əvəzliklərinin məzmununda da bir mücərrədlik, ümumilik var. 
Hər bir danışan şəxs mən deyərək özünü, sən deyərək dinləyəni 
ifadə edə bilər. Deməli,  mən, sən, biz, siz  əvəzlikləri bütün 
insanlara aid edilə bilər.  Qeyd etmək lazımdır ki, biz və siz 
sözləri cəm  şəkilçiləri ilə  də  işlənir:  bizlər, sizlər.  Bu zaman 
əvəzliyin ifadə etdiyi mənada bir qədər konkretləşmə müşahidə 
edilir. Məsələn,  Bir qonaq gəl bizlərə. 
 Müəyyən  şəxs  əvəzlikləri ismi əvəz etdiyindən, ona 
məxsus olan bir sıra xüsusiyyətləri qəbul edir, yəni isim kimi 
hallanır, məhdud da olsa, xəbərlik, kəmiyyət  şəkilçisi qəbul 
edir, cümlədə ismin sintaktik vəzifələrini daşıyaraq mübtəda, 
tamamlıq, ismi xəbər olur. 
            Müəyyən  şəxs  əvəzlikləri hallanarkən I şəxsin tək və 
cəmi yiyəlik halda -in  əvəzinə  -im  şəkilçisi qəbul edir. Qalan 
hallarda heç bir fərq müşahidə edilmir: 
Adlıq h.  
 mən         sən        o        biz        siz         onlar 
Yiyəlik h. 
 mənim     sənin      onun     bizim     sizin      onların 
Yönlük h. 
 mənə       sənə       ona       bizə       sizə        onlara  
Təsirlik h. 
məni        səni        onu       bizi        sizi         onları 
Yerlik h. 
məndə      səndə    onda     bizdə      sizdə      onlarda    
Çıxışlıq h 
məndən    səndən  ondan   bizdən    sizdən    onlardan 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
66
  
Şəxs  əvəzlikləri ismə  məxsus xəbərlik  şəkilçilərini 
məhdud  şəkildə  qəbul edir. Hər  şəxs  əvəzliyi yalnız həmin 
şəxsə  mənsub xəbərlik  şəkilçisi ilə  işlənə bilir: mən-əm, sən-
sən, o-dur, biz-ik, siz-siniz, onlar-dırlar. Hallandıqda digər 
şəxslərə uyğun xəbərlik şəkilçisini də qəbul edir: El bilir ki, sən 
mənimsən.(S.Vurğun) Kitab mənimdir. Məktub sənədir.               
Biz də sizdənik və s.  
 
Müəyyən şəxs əvəzlikləri  isim kimi cümlədə mübtəda, 
tamamlıq, ismi xəbər olur. Məsələn, Mən də ocaq qalayacam. 
(İ.Şıxlı)  Mən onun haqqında çox eşitmişəm. (İ.Şıxlı)  Mən sizi 
yaxşı başa düşürəm. (İ.Şıxlı)Nahaq yerə elə bilirik ki,  bizdən 
əvvəl yaşayanlar axmaq olublar, ağıllı elə bir bizik.               
(M.İbrahimov) və s.  
 Müəyyən  şəxs  əvəzlikləri isimlərdən  fərqli olaraq, 
cümlə daxilində özündən  əvvəl təyin qəbul etmir və cümlənin 
təyinedici üzvü də ola bilmir. Çox az hallarda bu şəxs 
əvəzlikləri  təyin kimi işlənə bilir, daha dəqiq desək, yiyəlik 
halda olan bizim, sizin  əvəzlikləri isimlə  işlənərkən 
mənsubiyyət şəkilçisi ixtisar edildikdə həmin ismin təyini kimi 
götürülür və    hansı? sualına cavab olur. Birləşmənin ikinci 
tərəfi isə əşya məzmunlu uyğun cümlə üzvü olur: Vurğunu da 
salar yada, düz ilqarlı bizim dağlar. (S.Vurğun) Sizin kənd çox 
gözəldir. 
 
Yiyəlik  şəxs  əvəzliyi.  Şəxs  əvəzliklərinin bu növü 
yiyəlik halda olan şəxs əvəzliklərinə -kı,-ki,-ku, -kü şəkilçilərini 
artırmaqla yaranır:  mənimki, səninki, onunku... Bu əvəzliklər 
mənsub  əşya anlayışını ifadə etməklə  bərabər,  əşyanın hansı 
şəxsə aidliyini də  nəzərə çatdırır. Bu əvəzliklərin qəbul  etdiyi   
-kı
4
  şəkilçisi sanki əvvəldən məlum olan əşyanı ifadə edir və 
bəzən cümlənin məzmununa  əsasən  əşyanı müəyyənləşdirmək 
olur: Bizimki belə gətirdi. - Bizim taleyimiz belə gətirdi. 
 Yiyəlik  şəxs  əvəzlikləri də    hallanır, cəmlənir və 
cümlədə  əşya məzmunlu üzv olur. Belə  əvəzliklər öz 
məzmununda subyektin malik olduğu obyekti də ümumi 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
67 
şəkildə ifadə edir. Məsələn, Bizimkilər düşmənə qalib gəldilər.
 Qeyd 
etmək lazımdır ki,  -kı, -ki, -ku, -kü    şəkilçisi 
yiyəlik halda ola bilən hər bir sözə artırılmaqla, həm subyekt, 
həm də qeyri-müəyyən bir obyekt məzmunu bildirir.  
 
Qayıdış  şəxs  əvəzliyi.  Diilmizdə qayıdış şəxs əvəzliyi 
öz  təyin  əvəzliyinə bütün şəxslər üzrə  mənsubiyyət  şəkilçiləri 
artırmaqla düzəlir. Belə ki, öz  sözünə müvafiq olaraq  -üm,        
-ümüz, -ün, -ünüz, -ü, -ləri mənsubiyyət şəkilçilərini artırmaqla 
I, II, III şəxsin tək və  cəmini bildirən qayıdış  şəxs  əvəzlikləri 
əmələ  gəlir:  özüm, özümüz, özün, özünüz, özü, özləri. Qayıdış 
şəxs  əvəzlikləri də  şəxs məzmunu ifadə edərək, ismin bir sıra 
xüsusiyyətlərini qazanmışdır. Daşıdıqları  vəzifə  və ifadə 
etdikləri məzmuna görə bu sözlərdən dilimizdə çox geniş 
şəkildə istifadə edilir. Bu əvəzliklər də isim kimi hallanır: 
 
 
Özüm  
özün  
özü  
özümüz  
özünüz 
özləri  
özümün    
özünün       
özünün     
özümüzün  
özünüzün   
özlərinin 
özümə      
özünə        
özünə       
özümüzə   
özünüzə    
özlərinə 
özümü      
özünü        
özünü       
özümüzü  
özünüzü    
özlərini 
özümdə    
özündə       
özündə     
özümüzdə  
özünüzdə   
özlərində 
özümdən  
özündən    
özündən    
özümüzdən  
özünüzdən   
özlərindən 
 
Göründüyü kimi, II və III şəxsin təkini bildirən özüm və 
özü  əvəzlikləri hallanarkən eyni fonetik tərkibə malik olur. 
Onları    fərqləndirmək üçün əvvəlinə yiyəlik halda olan 
müəyyən şəxs əvəzliyi artırmaq lazımdır.   Özünü görməliyəm -
Sənin özünü görməliyəm və ya Onun özünü görməliyəm. 
Bu  əvəzliklər adlıq halda işlənərkən subyekti bildirib 
mübtəda olur. Yönlük, təsirlik, yerlik, çıxışlıq hallarında 
işləndiyi zaman tamamlıq, xəbər  şəkilçisi qəbul etdikdə  xəbər 
vəzifəsi daşıyır. Məsələn, Atları açın, dincəlsinlər, özümüz də 
nəfəsimizi dərək. (İ.Şıxlı)  İndi ki belə oldu, özünü  gözlə.          
(İ.Şıxlı)  Əşrəf  əli ilə tüstünü özündən uzaqlaşdırdı. (İ.Şıxlı) 
Günahkar özüməm. (İ.Şıxlı) 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
68
 Qayıdış şəxs əvəzlikləri subyektlə birlikdə işlənərək onu 
daha da konkretləşdirir və onunla birlikdə cümlənin mürəkkəb 
üzvü olur. Məsələn,  Mən özüm onun cəzasını verərəm. 
Tapşırığı sən özün yazmamısan və s.  
 
Bəzən  öz sözü mənsubiyyət  şəkilçisi ilə  işlənməsinə 
baxmayaraq,  də bağlayıcısı ilə birlikdə  özü də  şəklində 
mürəkkəb bağlayıcı əmələ gətirir. Belə halda özü də sözü şəxs 
bildirmir,    həm də bağlayıcısının məzmununu ifadə edir, 
qoşulma  əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin komponentlərini 
əlaqələndirməkdə mühüm rol oynayır. Məsələn, Onun çoxlu 
kitabları vardı, özü də çox qiymətli və nadir kitabları.  
İşarə  əvəzlikləri  əşyaya ümumi şəkildə  işarə edən 
əvəzliklərdir. Mənşə etibarilə  şəxs  əvəzliklərindən daha 
qədimdir.  Ədəbi dilimizdə  ən çox işlədilən işarə  əvəzlikləri 
bunlardır: bu, o, belə, elə, həmin, həmən. Bu əvəzliklərdən bu, 
belə, həmin sözləri nisbətən yaxını,  o, elə, həmən sözləri isə 
nisbətən uzağı ifadə edir. Dilimizdə  işarə  əvəzlikləri isimlərin 
əvvəlinə  əlavə edilməklə  həmin ismi müəyyən edir, lakin onu 
sifət kimi əlamət və keyfiyyət cəhətindən deyil, başqa cəhətdən 
– aydınlaşdırmaq, seçmək və müəyyənləşdirmək cəhətindən 
izah edir. Buna görə  də  işarə  əvəzlikləri  əksər halda bu və ya 
digər bir sözün təyinedicisi vəzifəsini daşıyır. Məsələn, Bizə bu 
nazlı aləm görünərdi qaranlıq, Gözəl çalışmasaydıq, gözəl 
yaşamasaydıq. (M. Müşfiq) 
O, bu  işarə  əvəzlikləri isimləşərək hallanır və cümlədə 
əşya məzmunlu üzv yerində  işlənir. Məsələn,  O dedi, bu 
dinlədi, bu dedi, o təsdiqlədi.  
İsimləşərək adlıq halda dayanan o, bu işarə  əvəzlikləri 
cümlədə mübtəda vəzifəsini yerinə yetirir. Bu zaman onun 
təyin olmadığını  nəzərə çatdırmaq üçün vergüldən istifadə 
olunur.  O, kitabı götürdü.-cümləsində vergül  o  əvəzliyinin 
mübtəda olduğunu nəzərə çatdırır.  Əgər vergülü qoymasaq, 
cümlənin məzmunu, o əvəzliyinin sintaktik vəzifəsi tam dəyişər 
və təyin olar. O kitabı götürdü.-hansı kitabı-o kitabı.   

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
69 
İsimləşərək mübtəda vəzifəsini icra edən  o, bu işarə 
əvəzliklərindən sonra fel və köməkçi nitq hissələri gəldikdə 
vergül qoyulmur. 
Sual  əvəzlikləri sual məqsədi ilə  işlədilən sözlərdir. 
Bütün nitq hissələrinin sualları sual əvəzliklərinə daxildir. Sual 
əvəzliyi hansı nitq hissəsinə  mənsubdursa, həmin nitq 
hissəsinin  əlamətlərini daşıyır, cümlədə onun vəzifəsini icra 
edir, cümlə daxilində müəyyən bir şəxsi, predmeti, əlamət və 
kəmiyyəti sual tərzində yenə  də ümumi halda bildirir. Bu 
əvəzliklər eyni cümlə daxilində heç bir nitq hissəsini tamamilə 
əvəz edə bilmir. Onların işləndiyi cümlədən sonra ikinci bir 
cümlənin, cavab cümləsinin gəlməsi tələb olunur. Həmin cavab 
cümləsində sual əvəzliyinin yerini tuta bilən bir söz olmalıdır.   
Azərbaycan dilində  işlənən  əsas sual əvəzlikləri 
bunlardır: kim, nə, hara, hansı, haçan, neçə, necə, nə cür və s. 
Bunlardan başqa, nə sözü vasitəsilə nə vaxt, nə zaman, nə cür, 
nə üçün, nə qədər, nə səbəbə və s. mürəkkəb sual əvəzlikləri də 
əmələ gəlir.  Məsələn, Mən hara  getməliyəm, cənab müəllim? 
(İ.Şıxlı)  Nə üçün  məktubla maraqlanmırsınız? (İ.Şıxlı)  Niyə 
susursunuz? (İ.Şıxlı) Onu kim bu hala salmışdı? (İ.Şıxlı) Mənə 
nə xeyir verə bilərsən, kişi? (İ.  Şıxlı) Bax gör necə keçədir?     
(İ.Şıxlı) və s. 
Kim, nə, hara,  hansı,  neçənci  sual əvəzlikləri cəmlənir 
və hallanır:  kimlər, kimlərin, kimlərə, kimləri, kimlərdə, 
kimlərdən, nələr, nələrin, nələrə, nələri, nələrdə, nələrdən, 
haralar, haraların, haralara, haraları, haralarda, haralardan, 
hansılar, hansıların, hansılara, hansıları, hansılarda, 
hansılardan, neçəncilər, neçəncilərin, neşəncilərə, neçənciləri, 
neçəncilərdə, neçəncilərdən.   
Sual əvəzlikləri sual cümlələrinin yaranmasında mühüm 
rol oynayır.