Sərxan Abdullayev

 

 

 

459

sözlərindən zəif təsir bağışlamır. Bəlkə onlardan da yüksək, mübaliğəli 

ölçü-qavrayış  hədləri kimi dərk olunur. Fidel Kastronun özünə “Rus” 

ləqəbi götürməsi də siyasi mübaliğədən başqa bir şey deyildir. Burada 

“mübaliğə”, “günah” sözləri sinonimləşir, bərabərləşir. Geniş  məkanda, 

distant məsafələrdə belə sözlərin qavranılmasından uğurla koheziya, 

mətnyaratma layihələri kimi istifadə etmək mümkündür. Ümumiyyətlə, 

əlaqəli nitqdə  şiddət sözlərindən, kəmiyyət-nisbət çoxluqlarından, 

bütövlükdə mübaliğə qavrayışından mətndüzəltmə üsulu kimi istifadə 

olunması tekst dilçiliyinin ən maraqlı, perspektivli məsələlərindən biri kimi 

qiymətləndirilə bilər. Siyasi diskursda, siyasi və ədəbi-bədii publisistikada, 

diplomatik ünsiyyətdə mübaliğə vasitələrinin semantik-praqmatik 

yayılanlığı daha bariz şəkildə və rəngarəng çalarlarda özünü təqdim edir.   

Nasional-sosialist mətbuatında “dünyanın  ən yaxşı  əsgərləri” (die 

besten Soldaten der Welt) alman əsgərləri, “dünyanın  ən yaxşı silahları” 

(die besten Waffen der Welt) alman silahları hesab olunurdu. Daha 

doğrusu, belə təqdim olunurdu. Bununla da sərt, amansız həqiqət xalqdan 

gizlədilir, yaxınlaşmaqda olan dəhşətli məğlubiyyət, labüd fəlakət, 

uğursuzluq reallığı  pərdələnirdi, işarədən yayındırılırdı. Bu işlənmələrdə 

“gut” sözü (alman dilində “gut” sözü supletiv formalar alır: gut – besser – 

am besten), “ausgezeichnet” (əla) sözü ilə nəinki bərabərləşir, hətta mütləq 

son həddi də arxada buraxır.   

Ən adi, gündəlik işlərin görülməsi, vaxtı çatmış məişət və təsərrüfat 

məsələlərinin həlli, məsələn, yetişdirilmiş  məhsulun yığılmasaı, soyuqlar 

düşməmiş, yağışlar başlamamış pambığın və ya taxılın itkisiz toplanması – 

bütün bu cari işlər totalitar təbliğat tərəfindən  əsil “cəbhə” – “əmək 

cəbhəsi” elan olunmuşdu.  İnsanların “kütləvi fədəkarlıq” göstərməsi, 

“parlaq  əmək qələbələri”  əldə etməsi, “yüksək zirvələrin fəth olunması” 

sayaq bic referensiyalar “sosializm yarışı” deyilən böyük aldanışın 

milyonların zehninə, düşüncəsinə yeridilmiş söz-yalan uyuşdurucuları idi. 

Real, inandırıcı faktlar, həqiqətlər yox idi və ya az idi, ümid söz 

reallıqlarına, aldanışa qalırdı. Sovet xalqı məhz belə bihuşedici, zorakı, çox 

vaxt davakar, “hərbiləşdirilmiş” təbliğat nəticəsində kütləvi surətdə 

aldadılır, qeyri-insani şəraitdə  işləməyə  məhkum edilir, haqqı cüzi olaraq 

ödənilən və ya heç ödənilməyən qul əməyinə məhkum edilirdi. Quraqlıq və 

 

 

 

460

uğursuzluq illərində az qala bütün təbiət və  cəmiyyət “sosizalizm 

quruculuğuna mane olan rəqib” elan edilirdi. Əvəzində  çoxlu “əmək 

qəhrəmanları”, “zərbəçilər”, bir növbədə bir neçə növbənin işini görən 

briqadalar, staxanovçular, çoxlu traktorçu, kombaynçı qadınlar, hər gün 

mavi gəminin bunkerindən yüz tonlarla pambıq boşaldan mexanizatorlar, 

Sərdar  İmrəliyevlər, Sevil Qaziyevalar, Günəşin digər bacı-qardaşları 

yetişirdi. Əmək cəbhəsindəki uğurlar az qala Aleksandr Matrosovun və ya 

Qafur Məmmədovun fədakarlığı səviyyəsinə qaldırılırdı. Sosializm yarışını 

bir də ona görə “böyük aldanış” hesab etmək olardı ki, heç kimə  məxsus 

olmayan, lakin hamının olan mülkiyyətə sahiblənmək uğrunda ölüm-qalım 

savaşı aparılırdı, sosialist yarışı deyilən stimullaşma, həvəsləndirmə 

qaydası mülkiyyət məsələsinin təmamilə aydın və  təbii  şəkildə  həll 

olunduğu sağlam rəqabəti əvəz edə bilmirdi. Və bunu etiraf etmək rejimin 

ölümü idi. Kütləvi düşüncəyə gedib çatsaydı, rejimin ölümü idi. Dil 

işarələrinin bu yayğınlığı, qeyri-adekvatlığı  və aldanışı  təhlükəni dəf 

edəcək yeganə reallıq idi. Təsadüfi deyildir ki, adamların kütləvi  şəkildə 

fədakarlıq göstərməsinə, yorulmadan və əzmlə çalışmasına, gecəni gündüzə 

qatıb işləməsinə baxmayaraq, sosializmin, sosiallığın həqiqətən yırtıcı, 

amansız bir quruluş olan  kapitalizmdən geriliyi get-gedə artırdı. Ən yaxşı  

həkimlərin səyi həyat qüvvətlərini itirmiş  xəstəni xilas etməyə kifayət 

etmədiyi kimi, “yüksək zirvələrə çatmış  fədakar, qəhrəman insanların” 

səyləri, əslində sonda artıq yalandan yorulmuşların cəhdləri  də sosializmi, 

“dünyada ilk və  ən qabaqcıl sosialist dövlətini” xilas etmək üçün yetərli 

olmadı. Partiya qurultaylarında, konfranslarda, saysız-hesabsız təntənəli və 

təntənəsiz iclaslarda, partiya-təssərüfat fəallarının yığıncaqlarında ara 

verməyən gürultulu və sürəkli alqışların, partiya rəhbərlərinin 

ilahiləşdirilməsi, bütləşdirilməsi təşəbbüslərinin yalanı xilas etməyə gücü 

çatmadı. Tarixi və lingvistik təcrübə göstərir ki, mübaliğəli, qeyri-adekvat 

və ifrat səciyyələndirmə kütləvi yalan və aldanışın  ən bariz şəkillərindən 

biri kimi müxtəlif formalarda cəmiyyətin aparıcı qüvvələri tərəfindən 

ortaya atılır və sonda həmin cəmiyyətin  məhvinin başlıca mənbəyinə, 

ələfotuna çevrilir. Cəmiyyət son nəticədə süni, yalançı,  şişirdilmiş 

“qələbələrdən”, “rekord nəticələrdən” yorulur, təbii, real həyata qayıtmaq 

istəyir. Həmişə mütləq “qalib gəlmək”, “rəşadət” və “qəhrəmanlıqlar” 

 

 

 

461

göstərmək, birinci olmaq psixologiyası  nəhayət insanı bezdirir, dinclik 

bilmədən, yorulmadan fəaliyyət göstərmək, həmişə ayaqda olmaq 

bərpaedilməz yorğunluq, üzgünlük yaradır, yalan dumanları  çəkildikcə, 

reallıq dil təxribatlarından təmizləndikcə  əsil gerçəklər daha aydın 

görünməyə başlayır. Bu dəhşətli həqiqətlərdən keçən insanlar, yəqin yaxşı 

xatırlayırlar ki, həm faşist Almaniyasında, həm də totalitar Sovetlər 

İttifaqında ötən hər gün bir qəhrəmanlıq, rəşadət tarixi kimi bayram 

edilirdi.  Şüur, düşüncə tarıma çəkilmişdi. Bütün hadisələr hökmən 

“əlamətdar” bir günə  təsadüf edirdi. Və  həmin gün mütləq möhtəşəm 

qələbələr haqqında məlumatlar, peportajlar verilməli idi, hər  şeydə bir 

vüsət,  əzəmət, Lenin maksimalizmi, dinamika, hərəkət var idi. Mübarizə, 

qələbə görüntüsü, yalançı  rəqib axtarışı baş alıb gedirdi. “Təşkil etmək”, 

“nail olmaq”, “təqdim etmək”, “möhkəmləndirmək”, “sürətləndirmək”, 

“genişləndirmək”, “artmaq”, “ruhlanmaq”, “ötüb-keçmək”, “silahlanmaq” 

(ən yeni ideyalarla silahlanmaq), “səfərbər etmək”, “çoxaltmaq”, “müzəffər 

yürüş”, “əzmkar”, “daha da möhkəmlətmək”, “alovlu”, “qızğın”, “intizam”, 

“əzm”, “dönüş”, “etibarlı”, “təşəbbüskarlıq”, “layiqincə”, “yüksəliş” (əsaslı 

yüksəliş), “hetrətamiz”, “həlledici”, “objektiv”, “həqiqətən”, “barışmaz”, 

“durmadan”, “mətin”, “mübariz”, “hökmən” və s. kimi çox hallarda, qeyri-

dəqiq, mücərrəd, qeyri-dialektik sözlər totalitar leksikanın leytmotivlərinə, 

əsas cizgilərinə çevrilmişdi. Bu müntəzəm, dönməz linqvistik-psixoloji 

substrat təhlil, araşdırma, təsbit və  təsdiqə yer qoymur, dərketməni 

avtomatlaşdırır, sonda iflic edir. İnsanların aldadılmasına, yalnış deformativ 

dərketməyə hesablanmış bu aqressiv, içi boşaldılmış, ruhsuzlaşdırılmış bu 

gəvəzə leksikon indi də bir çox tarixdənkənar xalaqlarda və dillərdə, habelə 

müstəqil postsovet respublikalarında yaşayan xalqların dillərində öz 

təhlükəli mövcudluğunu davam etdirir, qeyri-demokratik prosesləri, 

avtoretarizmi müşayiət və hifz edir. Funksional naqislik, natamamlıq və 

birtərəflilik dünyanın ən qüdrətli dillərindən olan alman və rus dillərini bir 

məhbəs, ən yaxşı vəziyyətdə tarla və iclas, plenum-qurultay dilinə çevirmiş, 

onları yarımcan, ölü bir vəziyyətə  gətirmiş, canlı, dinamik nitq-ünsiyyət 

həyatanı qapalı, kəsif bir mühit içərisinə soxmuşdu. III reyxin dilini təhlil 

edən Klemperer deyir ki, insanlar bu dildə daha danışmırdılar, qışqırırdılar, 

bir-birini günahlandırırdılar, üzə dururdular, bir-birini satırdılar, casusluq 

 

 

 

462

edirdilər, tərif yağdırırdılar, ya da qorxudan, vahimədən lap yavaşdan, 

pıçıltı ilə danışırdılar, səslərini içəri salırdılar (Klemperer, 36). Bu, dilin öz 

təbii ahəng və ritmini itirdiyi məqamdır, dilin maşınlaşması, 

avtomatlaşması situasiyasıdır. 

Cəmiyyətin qanunlarla deyil, qaydalarla, bir adamın iradəsi ilə idarə 

olunduğu dönəmlərdə dil az qala texniki bir şeyə çevrilir, nitq öz fərdiliyini, 

unikallığını itirib başqalaşır, radikallaşır. Dil dərketmə  və ifadə 

funksiyalarından süni olaraq uzaqlaşdırılır, formativ və məna, referent, fikir 

obyekti ilə  işarə arasındakı uçurum daha da dərinləşir. “Hə” və “yox”, 

“həqiqət” və “yalan” arasındakı linqvistik məsafə genişlənmək, böyümək 

əvəzinə getdikcə daha artıq daralır, bəzən maksimal dərəcədə sonuncu 

qütblərə  tərəf sıxışdırılır, sıxılır, qeyri-səlis çoxluqlar məntiqi səlis yalan 

imperativləri ilə əvəz olunur.  

Zaman və  məkanın arasıkəsilməzliyi, vəhdəti və sonsuzluğu 

materiyanın bu mühüm mövcudluq formalarına çoxluğun, topluluq, cəmlik 

düşüncəsinin, ümumən kəmiyyət münasibətlərinin vəhdəti kimi yanaşmaq 

üçün tam əsas verir. Həmin qavrayış  və düşüncə zaman və  məkanın  ən 

müxtəlif dil miqyaslarının, mübaliğə  və kiçiltmə  hədlərinin yaranmasını 

şərtləndirir. “Bu keçən qırx ildə səni bir an da unutmadım” sevgi isharında 

şübhəsiz ki, zaman, məkan qavrayışı baxımından həm də bir yayılanlıq, 

qeyri-dəqiqlik və aldanış yaşayır. Şair “Min dəfə, milyon dəfə doğulsaydım 

yenidən / Şer, sənət yolunu götürərdim yenə  mən” deyirsə, “ideyanın” 

qeyri-mümkünlüyü, zaman qavrayışının mütləqə, sonsuza varan qeyri-

müəyyənliyi və yayğınlığı, qeyri-səlisliyi mübaliğə yaradıcılığı ilə ifrat 

genişlənməyə, intensivləşdirməyə varmış olur. Şərt və qeyri-reallıq 

qavrayışında həmişə bir boşluq, natamamlıq və  ramedilməz yayılanlıq 

olur. Burada iki cəhəti qeyd etmək olar: bu ölçülər ya gerçəklik dəyərlərini, 

obyektiv ölçü və miqyasları ötür, ya da onlardan geri qalır. Mübaliğənin 

ifadə gücü, koqnitiv sehri məhz deyilən linqvistik paradokslardan doğur. 

Paradoksların başlanması ilə dilin fikir limiti başa çatdığı kimi, ifrat 

mübaliğələrin, şişirtmələin başlanması ilə yalan-aldanış limiti də zorlanmış 

olur. Yuxarıdakı fikir yayılanlığını “Yüz ildən sonra doğulsaydım, yenə 

sənət yolunu seçərdim”, “Min ildən sonra bir də yaşayası olsaydım, yenə 

sənət yolunu seçərdim”, yaxud sadəcə olaraq “Həyata bir də gəlsəydim / nə 

 

 

 

463

vaxt gəlsəydim,  şer sənət yolunu seçərdim” kimi ifadə etmək olar. Fərqi 

yoxdur, bütün ifadə şəkillərində qeyri-mümkünlük, zamansızlık, linqvistik 

absurd və xaos ifadə olunur. Əslində zaman və  məkan qavrayışı tamamilə 

neytrallaşır, yoxa çıxır. Dilin gücü bundadir ki, o mümkün, keçərli, məqbul, 

qeyri-həqiqi olanlara da sanki real məzmun verir, ən müxtəlif, çox vaxt 

yanlış, qeyri-gerçək variantları özündə hifz edib saxlayır, iç-içə  yığır. Öz 

substansional reallıqlarını yaratmaqla gerçək reallığın sərhədlərini, idrak 

imkanlarını əsaslı surətdə genişləndirir. Qavrayış və dərketmənin çevrəsi də 

həmin nisbətdə böyüyüb genişlənir. 

İnsan zaman və  məkanı nisbətən aydın, görümlü, müəyyənləşmiş 

konturlarda qavramaq, real surətdə hiss etmək üçün onları kiçik ölçülərə, 

təfərrüat və detallara, sərhədlərə ayırmaqla üzvləndirməyə, 

seqmentləşdirməyə çalışır. Bəzən isə əksinə, əslində olmayan iri konturlarla 

təqdim edir: saniyə, an, dəqiqə, saat, gün, həftə, ay, il, qərinə, əsr, minillik, 

əbədiyyət, sonsuzluq və s. kimi vaxtilə böyük kəşflər olan bu bölgülər, 

sərhədləndirmələr məhz həmin ehtiyacdan yaranmışdır. Lakin dil 

nisbilikləri, fərdi-praqmatik şüur bu fərqləri qüvvədən salmaq gücündədir. 

Yadımdadır ki, SSRİ-nin yaradılmasının 70 illiyi münasibətilə, görünür, 

həqiqəti gizlətməyin mənasız və ya qeyri-mümkün olduğunu hiss edən 

kommunist rəhbərlərdən biri hesabat məruzəsində dedi: “70 лет – это миг 

в  истории  человечества”. Kommunist lazım olduqda hər günü bir tarix, 

bütöv bir tarixi “an” eləmək iqtidarındadır. Həmin nisbi zaman ölçülərini, 

dil nişanlarını  kəmiyyət sözləri-say və  rəqəmlərlə birləşdirməklə zamanın 

və kəmiyyətin təsəvvür olunan və təsəvvürolunmaz, qavranılmaz sonsuzluq 

transformasiyalarına gedib çıxmaq olar. Məkanın sərhəd münasibətləri, 

intensivlik, genişlik hədləri də kifayət qədər müxtəlif və  rəngarəng forma 

və şəkillərdə özünü təqdim edir: kənd, şəhər, göl, dəniz, vətən, yer kürəsi, 

göy, səma, kainat, səyyarələr, kosmos və s. Əslində güclü idrak vasitəsi 

olan romantik  ədəbiyyatın  ən böyük xidməti zaman və  məkan 

münasibətlərinin geniş verbal mənzərəsini yaratmaq, dəyişən parametrlərdə 

təqdim etmək, kəmiyyət transformasiyalarının real və virtual 

projeksiyalarını  şərti-nisbi mənada konkretləşdirmək, canlandırmaqla 

qavrayışın imkanlarını genişləndirməsindədir. Romantizm dünyanın 

parametrlərini dəyişir, yeni zaman-məkan, kəmiyyət-ölçü münasibətləri 

 

 

 

464

təqdim edir, sanki yerin cazibəsini dəf edir. Dil romantikası da beləcə 

varlığın, substansiyanın  ətalətini dəf edir. Təsadüfi deyildir ki, alman 

romantizmi ilə alman idealizmi, irrasionalizm və nisbilik nəzəriyyəsi 

arasında birbaşa əlaqə və varislik axtaranlar var. Yuxarıya və aşağıya doğru 

genişlənən mübaliğə, kiçiltmə  və maksimallaşdırma ölçüləri insanın idrak 

axtarışlarını ifadə edir.  

Zaman və  məkana görə ümumiləşdirmə  və detallaşdırmada, 

genişləndirmə  və  məhdudlaşdırmalarda bir qayda olaraq aldanış  və 

manipulyasiya imkanları gizlənir. Sovet təbliğatı uzun müddət təkidlə 

inandırmağa çalışırdı ki, “Konqoda heç vaxt sovet hərbi ekspertləri və hərbi 

kontingenti olmayıb”. Lakin heç 5-6 il keçməmiş yalançı və unutqan sovet 

mətbuatı ordu hissələrinin həmin ölkədən çıxarılması haqqında məlumatlar 

yaymağa başladı. Kuba ərazisində, onun “heç bir nöqtəsində” sovet hərbi 

bazalarının yerləşdirilməməsi haqqındakı xəbərlərin tamamilə və büsbütün 

yalan və dezinformasiya olduğu aşkara çıxdı. Tezliklə  məlum oldu ki, 

nəinki Kubanın quru ərazisində bazalar yerləşdirilmişdi, sovet hərbi 

mütəxəssisləri və əsgərləri gecə-gündüz intensiv hazırlıq işi aparırdı. Yalan 

bir də burda ifadə olunurdu ki, əsas zərbə qüvvəsi, öldürücü, məhvedici 

nüvə başlıqları  həqiqətən quru ərazisində deyil, Kuba sahillərində, sualtı 

qayıqlarda yerləşdirilmişdi. Suda isə heç bir “nöqtə”, “quru” ərazi olmur. 

Sovet təbliğatının “Biz heç bir zaman dünyanın heç bir ölkəsinə inqilab 

ixrac etmirik” kimi bəyanatları da ağ yalanlardan, riyakarlıqdan başqa bir 

şey deyildi. Ən azı ona görə ki, sosializm cəbhəsini genişləndirmək, “bütün 

dünyada sosializmin qələbəsini təmin etmək” kommunist partiyasının 

proqramına daxil edilmişdi və bu məqsədlə son nəticədə Sovet İttifaqının, 

bütün sosialist cəbhəsinin məhvinə  gətirib çıxaran milyonlarla pullar 

xərclənir, “təmənnasız yardımlar” edilirdi. Dünyada heç vaxt geniş planda 

tam təmənnasız yardım olmur, hər bir yardımda mütləq bir təmənna, bir 

məqsəd, gözləyiş motivi gizlənir. Qeyri-təbii, süni mövqe, gerçəklikdən 

ifrat uzaqlaşma öz ifşaedici xislətini göstərir. Tədricən sovet rəhbərləri 

yalan aldanış  ətaləti ilə dünyanı elə  təqdim olunduğu  şəkildə  də, bu 

miqyaslarda qavramağa başladılar və o vaxtlar ən yalançı dil olan rus dili 

ilə hamının adından elə bu şəkildə  də  təqdim etdilər, daha doğrusu, dillə 

yaranan xəyali reallığın əsarətinə və zülmətinə düşdülər.  

 

 

 

465

İndi artan yayılanlığın digər aspektlərini nəzərdən keçirək. 

Linqvistik qiymət və qiymətləndirmələrin nisbiliyi fərdi 

mübaliğələrdə özünün ən yüksək yayılanlıq həddinə çatır.  Ən təhlükəli 

cəhət isə burasındadır ki, totalitar və avtoritar sistemlərdə tezliklə 

sosiallaşaraq kollektiv şüura da təsir göstərir, bir klişe halına gəlir. Sosial 

və siyasi diskursda klişelər insan şüuru üzərində hökmranlıq etməyə, onu 

yönəltməyə başlayır. Kəmiyyətə keçmiş təkrar və təkrarlıq, təkid qavrayışı 

yalanı  həqiqətə çevirmək, mübaliğəni normativləşdirmək gücü kəsb edir. 

Cəmiyyəti irəli aparan azad, analitik düşüncə taxtdan salınır.  

Üzləşdikləri sərt gerçəkliklə barışmaq istəməyən, situasiyanı mütləq 

öz xeyrinə dəyişməyin zəruri olduğunu dərk edən sərvaxt mədhiyyəçilərin 

əndazəsiz, kobud mübaliğələri sırf fərdi-utilitar baxımdan nə  qədər başa 

düşülən, anlaşılan olsa da, həmin naqis və qeyri-əxlaqi, qeyri-etik dil 

hərəkətlərinin cövhərindəki hiyləgərliyi, saxtakarlıq və qeyri-səmimiliyi 

sezmək o qədər də  çətin olmur. Belələrini ifrat yalançı  tərif təxribatları 

müqabilində, xalqın, cəmiyyətin  şüur səviyyəsinin, idrak mədəniyyətinin 

inkişafına ziyan vuruqlarına görə  barındırmaq, mükafatlandırmaq yox, 

əksinə, müqabil tərəfin  şərəf və  ləyaqətini təhrif etdiklərinə, hörmətdən 

saldıqlarına görə  cəzalandırmaq lazımdır. Psixoloji baxımdan yaltaqları 

həmin maddəyə görə sorğu-suala çəkmək, günahlarını sübuta yetirmək 

asanlıqla mümkündür. Hər bir qeyri-səmimi nitq aktı, yerinə oturmayan, 

geçəkliklə  əlaqəsini itirmiş mübaliğə  və ya metafora ifşaedici gücə 

malikdir. Heç nə idraka, koqnisiyaya tərif və  mədhiyyəçilik qədər mane 

olmur. Belə  məqsədli dil hərəkətlərini yalan və aldanışın, kələk və 

hiyləgərliyin müjdəçiləri, çox hallarda gerçək vəziyyətin təhrifi kimi 

dəyərləndirmək lazımdır.  

“Bəlkə min il sonra doğulacaqdın / Vaxt atdı milyon il qabağa 

səni!” kimi bədii cəhətdən zəif misralar qeyri-dialektik, qeyri-səmimi 

dərketmə modeli heç şübhəsiz ki, müəlliflərin konkret şəxslərə 

münasibətindən çox məqsədli, hiyləgər dil və  əməl davranışlarını, 

gözləntilərini ortaya qoyur. “Həyat sübut edir ki, tanrının sayəsi daim 

Türkmənbaşının üzərindədir, Allah-təala onu həmişə qoruyub, qoruyur və 

qoruyacaqdır. O, Allahın sevimli, seçilmiş  bəndəsidir, tanrı  həmişə onun 

 

 

 

466

səsini eşidir” kimi dil hədyanları, XX əsrin dünyagörüşünə, 

dünyaduyumuna  və qavrayış  tərzinə uyuşmayan sayıqlamalar aşkar bir 

xəstəlik simptomu, mənəviyyat patalogiyası, psixi qeyri-sabitlik kimi 

qiymətləndirilə bilər. Söz təbii və saf, səmimi olmayanda həqiqət dəyəri 

qazana bilmir, buna görə də ürəyə yol tapmır, hədəfdən yan keçir. Belə dil-

davranış  əxlaqı, daha doğrusu,  əxlaqsızlığı yaranmışların  əşrəfi 

adlandırdığımız insanı birhücüyrəlilər də daxil olmaqla bütün bioloji 

varlıqların, hətta cansız əşyaların ən dəyərsizinə və primitivinə çevirir. Dil 

fəzilət olmaqdan çıxır, qüsura çevrilir. Koqnitiv paradiqmanın yerinə 

behavioristik paradiqma keçir.  

Fövqəlsəciyyələndirmə dil işarəsinin, onun üzə  çıxarmaq, 

sərhədləndirmək istədiyi biliyin, həqiqətin ölümü deməkdir. 20 ildən sonra 

bir daha təkrar etmək istəyirəm ki, həqiqətən aktual, böyük, azman mövzu 

daha böyük sənətkarlıq və məsuliyyət tələb edir. O, asan çap olunmaq üçün 

göstərilən qırmızı vəsiqə ola bilməz! Söz təbii, səmimi, yerində olmayanda 

dərketməni, düşüncəni zorlayır, reallığa toxunmadan, referensiyaya 

hopmadan onların üzərindən, ya da yanından ötüb keçir. Gerçəklik 

dəyərləri ilə  əlaqəsini itirmiş söz və ifadələr, onlarla formalaşan, 

formalaşdırılan fikirlər nəinki mənəvi məsuliyyət, həm də  cəmiyyətin 

sahmanını, sosial tarazlığı pozduğu üçün maddi-hüquqi məsuliyyət yaradır.  

Xüsusilə diktatorların, avtoritar rejim liderlərinin sayıqlığnı, reallıq, 

realizm, gerçəkçilik duyğusunu əlindən alır, yalançı, etibarsız bələdçilik və 

bələdçi funksiyasını yerinə yetirir. Nəticədə bütünlüklə ölkə  çərçivəsində 

ayrı-ayrı yerlərdə hər növ böyük-kiçik padşahlar baş qaldırır, dövləti, insan 

talelərini, kollektiv iradəni əks etdirən qanunlarla, Allah kitabı ilə deyil, öz 

fərdi iradə  və ehtirasları ilə idarə edən,  əməlindən çox sözündən qorxan 

“azad” qullar əməl gəlir. Belə  məqamlarda düşünmək, qərar qəbul etmək 

bir çox hallarda heç lazım gəlmir,  şəxsi sədaqət, tamahını deyil, dilini 

saxlamaq daha artıq kara gəlir. Yalançı, texniki tərif, boşboğazlıq, 

mədhiyyəçilik insanları ayaqlarının altındakı  təməldən o qədər qoparır, 

ilkin-bəşəri dayaqları o qədər laxladır ki, dini idrakla elmi idrak arasındakı 

fərqlər az qala silinib gedir, böhran həddinə çatır. Diktatura və diktatorun 

ilahiləşdirilməsində, ideallaşdırılmasında, fetişləşdirilməsində insan, 

 

 

 

467

cəmiyyət özü də bilmədən, bəzən də bilə-bilə asan mövcudluq vəd edən 

bütpərəstliyə qayıdır.  İlahi güc və iradəyə xitab edən “O” əvəzliyi böyük 

hərflə yazılır. Siyasi diskursa yol alır. Bəşər aləmi ilahi aləmə, Allah 

dünyasına transformasiya edilir və  dərhal rasional idrakla dərk olunmaq 

imkanından məhrum olur. Sözsüz  itaət və etiqad məntiqi sağlam, sərbəst 

düşüncəni, təfəkkür məntiqini sıxışdırb aradan çıxardır.  Diktaturanın hər 

iki ifrat formasında – sovet və faşist diktaturasında və müasir kiçik, 

yarımçıq diktatura formalarında da vəziyyət belə olmuşdur. Və indi də 

belədir. Təsvir olunan sosial-siyasi situasiyada yalnız məntiqi və etik 

paradokslar yox, nəhəng substansional uçurum üzərində  qərarlaşan 

linqvistik paradokslar da güclənir. Nəinki güclənir, həm də getdikcə daha 

artıq dərəcədə dərinləşir, məsafələşir. Cəsarətlə demək olar ki, dil işarəsinin 

qeyri-səlisliyi, təxmini mühakimələrin yayğınlığı və qeyri-müəyyənliyi heç 

bir üslub fiqurunda mübaliğədə olduğu qədər özünün son həddinə, pik 

nöqtəsinə çatmır. Nəzərə almaq lazımdır ki, mübaliğələrdə mütləq sözün, 

dərketmənin tədriciliyi, ahəngdarlığı pozulur.   

Cəmiyyət təkcə dövlət rəhbərlərini deyil, seçilmişləri, görkəmli 

filosof, elm və incəsənət xadimlərini də yersiz, ucuz, ucuzlaşdırılmış sözün 

şərəf- və  ləyaqətsizliyindən qorumağa borcludur. Xalqın söz və  təfəkkür 

mədəniyyətinin inkişafı bunu tələb edir. Əslində dövlət başçılarını saxta, 

bihuşedici təriflərdən, cəmiyyətin mənafeyini deyil, öz xeyrini güdən 

böyük-kiçik adamların  şərindən qorumaq bir milli təhlükəsizlik 

məsələsidir.  

Müasir təsəvvür və  təxəyyül hədlərində, dərketmə hüdudlarında 

zamana və  məkana görə mütləq ümumiləşdirməyə  əsaslanan “bütün 

dövrlərin, zamanların, ölkələrin, planetlərin prezidenti” kimi gerçəklik