Sərxan Abdullayev

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

504

VIII FƏSİL 

 

Metafora şəkilləri – obrazli-assosioativ çoxluqlar kimi 

 

Birbaşa, müstəqim adlandırma və  təsviri formalardan fərqli olaraq 

əslində qeyri-müstəqim nitqin geniş yayılmış ifadə  şəkillərindən biri olan 

məcazlarda dil nisbilikləri yeni, daha geniş, bəzən konturları heç də axıra 

qədər görünməyən, aydınlaşmayan, dərk olunmayan bir dairəyə - 

çoxölçülü, çoxçalarlı  və çoxistiqamətli qeyri-adekvatlıq, qeyri-səlislik 

müstəvisinə daxil olur. Linquistik qiymət çoxluqları dilin güc 

mərkəzlərindən biri olan məcazlar sayəsində  məna sıçrayışları  və 

addəyişmə, adköçürmə, məfhum mübadiləsi nəticəsində geniş yaradıcılıq, 

törədicilik perspektivləri açır, yeni hüdudlar, reallıqlar kəsb etməklə 

dərketmə imkanlarını genişləndirir. Bu cəhətdən məcazlara, metaforaya 

spesifik, kifayət qədər geniş  və  əhatəli, daim daha da genişlənə, özünü 

doğura bilən dərketmə mexanizmləri kimi yanaşmaq lazımdır. Məhz 

buradan – köhnədən yeniyə, məlun olandan hələ  məlum olmayana, real 

olandan qeyri-reala, konkret olandan mücərrədliyə  məna sıçrayıçları 

başlayır. Dərketmənin, mental proseslərin gücləndiyi, ruhun maddiləşməyə 

can atdığı kreativ, yaradıcı mikromühitdə metaforada həmişə bir mistik-

irrasioanal başlanğıc, xəyal gücü, gerçəkliyə  fəal emosional müdaxilə  və 

təkid-təhrik elementi olur. Məşhur Volf Şnayder metaforanı “fantaziyanın 

oyunu” (das Spiel der Phantasie) adlandırır (W. Shneider (2), 46). Lorkanın 

“fantaziyanın köhlən atı” metaforası da məcazın bu yaradıcı, dəfolunmaz 

idrakı gücünə, koqnitiv perspektivlərinə  işarə edir. Məcazların, onların 

qavranılmasının arxasında gerçəkliyin predmet, hadisə  və növbənöv 

obyektlərinin zahiri və daxili oxşarlığa, funksiya bənzərliyinə - 

addəyişmələrin,  əvəzlənmə  və alternativlərin müxtəlifliyinə  əsaslanan, 

yaradıcı  şəxsiyyətin daxili konteksti ilə  şərtlənən mürəkkəb məntiqi-

semantik strukturlar, fərqli koqnitiv strateqiyalar, praqmatik məqsədlər 

dayanır. Filoloji ədəbiyyatda belə bir fikir mövcuddur ki, istər metafora 

olsun, istər müqayisə  və ya metanomiya, istərsə  də digər vasitəli ifadə 

forması, qeyri-müstəqim nitq tam mənada, sonadək və bütövlükdə rasional, 

birqiymətli düşünülə bilməz (Bax: E. Riesel, E Sehendels  (2), 216). 

 

 

 

505

Təsadüfi deyildir ki, bəzi müəlliflər bir qeyri-müstəqim, dolayı nitq növü 

olaraq məcazları “eine falsche, unsinnige Aussage” (qeyri-həqiqi, mənasız 

ifadə) kimi qiymətləndirirlər (Fonằgy, 256). Yoxsa, məsələn, işcilliyə, 

fədakarlığa görə bəzi insanlarla nə qədər yaxın, bənzər olsalar da, o boyda 

insanla, gözəl, nəcib insanla cırcırama və ya qarışqanı necə müqayisə 

etmək, eyniləşdirmək olar? Yaxud, təbiət adlanan ən ulu təbib tərəfindən 

sanki eynək taxmış kimi görünən Eule (bayquş) deyilən bəduğur canlını 

ondan heç də az bəduğur olmayan neçə-neçə böyük-böyük alimlərlə, alimi-

biəməllə necə yanaşı qoymaq olar? (Almanlarda Eule haman bu tanış-

müəmmalı, ağıllı görkəmi ilə müdriklik, intellekt rəmzi kimi 

qiymətləndirilir.)  Əslində biz ən pak, ən müqəddəs,  ən gözəl və  gənirsiz 

qadını  mələklərlə müqayisə etməklə yanlışlığa yol verir, yeni, çox vaxt 

saxta, subyektiv bir reallıq icad etmiş oluruq. Biz həqiqi və imaqinativ 

obrazlar arasında bir nöqtədə oxşarlıq tapsaq da, digər əlamatləri dondursaq 

da, onları tamamilə  və ya qismən neytrallaşdırsaq da, qavrayış prosesində 

çoxlu digər assosiyasiyalar, koqnitiv transformasiyalar da qaçılmazdır. 

Deyilənlərdən bəlli olur ki, ümumən məcazlara, o cümlədən də 

metaforaya sadəcə olaraq bir dil-üslub vasitəsi kimi yanaşmaq özünü 

doğrultmur. Filoloji ədəbiyyatda işlənən Namensübertragung (adköçürmə) 

– Namensersatz (addəyişmə), Bedeutungsübertragung (mənanın 

köçürülməsi), Bezeichnungsübertragung kimi terminlər həmin anlayışların 

strukturunu tam əhatə etmir, yalnız hadisənin linguistik mahiyyətinə uyğun 

dil informasiyalarının xarakterini önə  çəkir.  Əslində isə köçürülən, 

dəyişdirilən və əvəzlənən adlar, adlandırmalar, mənalar deyil, anlayışlardır. 

Bu cəhətdən Begriffsantausch (məfhumdəyişmə, məfhum mübadiləsi) 

termininin yerində olduğunu söyləmək olar.  

Məlumdur ki, müasir elmdə konseptual və ya koqnitiv 

metaforalardan söhbət gedir. Təbiidir ki, insan dərketmə prosesində real 

predmet və hadisələrin özləri ilə deyil, onları adlandıran, təmsil edən dil 

işarələri ilə düşünür və mühakimə yürüdür. İdrak prosesində sanki hər dəfə 

yenidən yaranan və yaşanan dil, dil simvolları öz fəal subyektiv-emosional 

başlanğıcını büruzə verir, yeni, sanki fərqli enerqetik güc nümayiş etdirir, 

təkrar dərketmə aktına çevrilir. Dil ikinci siqnal sistemi olaraq sanki 

substansiyadan,  şeylərin gerçək məntiqindən ayrılaraq müstəqilləşir, 

 

 

 

506

alternativ bir dünyanı, öz dünyasını yaradır. Öz sistem əlaqələrini 

formalaşdırır. Yoxsa dil, törəyən və törədən, törədilən dil bu qədər yalançı 

həqiqətləri və gerçək yalanları necə yaradıb mühafizə edə bilərdi? Doğruya 

yalan, pisə yaxşı, nahaqqa haqq, əyriyə düz deyə bilərdi? Biz hər dəfə 

dediklərimizlə  bərabər onların adlandırdığı, tanıtdığı referentləri də birər-

birər göstərə bilsəydik, dili bütün yaradıcı, həyatverici qaynaqlarından 

məhrum etmiş olardıq. Ilkin, ibtidai ünsiyyətə qayıtmış olardıq. Bu 

vəziyyət bütün linquistik işarələrin kəmiyyət və keyfiyyət 

münasibətlərində, o cümlədən məcaz çoxluqlarının qiymət və 

qiymətləndirmə  hədlərində özünü göstərir. Birbaşa adlandırmanın qeyri-

adekvatlığı, natamamlıq və  təxminiliyi bir yana dursun, müəyyən bir 

predmeti, hadisəni, prosesi adlandıran, xarakterizə edən dil işarələri, qeyri-

müstəqim dil formaları, dil elementləri də bir-biri ilə  fəal təmaslara keçir, 

ikitərəfli və çoxtərəfli  əlaqələr  şəklində yayılır. Məcaz çoxluqlarının 

yaranma, törənmə texnologiyası belədir ki, müqayisə və əlaqələndirilə bilən 

predmetlər, onların adlandırma və  təsviri versiyaları bir məfhum və söz 

sahəsində birləşir, nitq gerçəkliyində  təkrar-təkrar qaynayıb-qarışır, 

çarpazlaşır. Prosesi ən sadə şəkildə belə təsvir etmək olar ki, dil işarələri ya 

predmet və hadisələrin oxşarlığı  əsasında bir-birinin üzərinə köçürülür, 

dəyişdirilir, ya da real məntiqi  əlaqələr  əsasında birləşir. Sinonim 

çoxluqlardan fərqli olaraq burada sözlər adətən müxtəlif məfhum sahələrinə 

aid olur. I halda metafora, II halda isə metonimiya yaranır. Təsadüfi 

deyildir ki, I halda şeylərin, hadisələrin  əlaqələri daha asan qavranılır. 

Metafora sadəcə olaraq zahiri və ya daxili oxşarlığa və ya funksiya 

eyniliyinə görə adköçürmə, məna inteqrasiyası deyil, iki müxtəlif, fərqli 

məfhum sahələrinə aid olan anlayışların semantik koordinasiyası, 

funksional paralelliyidir. Dil işarəsinin öz hüdudlarını genişləndirmək 

səyidir. Məcazların digər mühüm növü olan metonimiya isə tamamilə 

mextəlif, sadəcə olaraq oxşarlıq, analogiya əsasında müqayisə olunan iki 

müstəqil, tam muxtar məfhumun qarşılaşması yox, bir-biri ilə  əvəz 

olunması, müəyyən predmet əlaqələrinə, yaxınlığa görə daha geniş 

anlayışın daha kiçik, dar bir anlayışa daxil edilməsi  əməliyyatıdır. 

Düşünmək olar ki, həm metafora, həm də metonimiya dərketmədəki, anlam 

aktındakı çatışmazlığı, natamamlıq və ümumiliyi, mücərrədliyi dəf etmək 

 

 

 

507

axtarışlarıdır. Həm də bu axtarışları yeni bilik, həqiqət sərhədlərinə, 

mühakimə  və ehtimallara yönəltmək təşəbbüsləri və ya həmin səylərin 

bitməsi, sona çatmasıdır. Metonimiyanın  əlahiddə bir növü, bəzən isə 

müstəqil məcazlıq,  əvəzetmə fiquru kimi nəzərdən keçirilən sinekdoxa 

fiquru isə eyni bir anlayışın məzmun çərçivələri daxilindəki addəyişmə, 

mübadilə  əsasında meydana gəlir. Deməli, eyni anlayışın məzmun 

sərhədlərini genişləndirməyə xidmət edir.  

Beləliklə, metafora bir predmetin, hadisənin başqa bir predmet və 

hadisə prizmasından, bir məfhum sahəsinin digər məfhum sahəsi vasitəsilə 

dərk olunması  əməliyyatıdır. Metanimiya müxtəlif, lakin qohum, yaxın 

əlaqəli məfhum sahələrinə aid olan anlayışların, predmet və hadisələrin 

tipik detalları, koqnitiv segmentləri, təfərrüatları  əsasında dəyişdirilməsi, 

əvəzlənməsi bünəvrəsində meydana gəlir. Metafora ümumi-müstərək 

əlamətə görə aktual denotatın adının başqa bir denotat üzərinə transfer 

edilməsidirsə, metonimiya predmet əlaqələri bünövrəsində müxtəlif 

məfhum silsiləsinə aid olan adların uyğunlaşdırılması, tənləşdirilməsi, iki 

müxtəlif, lakin bir-biri ilə  əlaqələnən, semantik cəhətdən birləşə bilən 

məfhumların dəyişdirilməsi, müvaziləşdirilməsidir. Bu uyarlıq və fərqi belə 

də ifadə etmək olar ki, metafora müxtəlif tematik qruplara aid olan iki 

fərqli, lakin müqayisə oluna bilən, dərketmə, mühakimə üçün müəyyən 

perspektivlər, koqnitiv imkanlar yaradan adlandırma və ya təsviri 

formaların assosiativ əlaqələrə əsaslanan analogiyası, metonimiya isə yenə 

də  fərqli, lakin sərbəst  əlaqələnə bilən iki müxtəlif məfhumların yaxınlıq, 

birgəlik  əlaqələrinə görə qarşılaşması kimi şərh oluna bilər. Qeyri-səlis 

çoxluqların mühüm qaynaqlarından biri olan məcazların bir çox 

mənbələrdə ümumilikdə  əvəzetmə fiqurları kimi araşdırılması (W. 

Fleiseher, G. Michel, 153) heç də təsadüfi deyildir. Əvvəlcədən deyək ki, 

elmi-nəzəri  ədəbiyyatda mürəkkəb semantik-koqnitiv hadisə olan 

məcazların sərhədlərini həm genişləndirmək, həm də daraltmaq, 

məhdudlaşdırmaq təşəbbüsləri diqqəti cəlb edir. Bəzi mənbələrdə  məcaz 

şəkilləri qeyd-şərtsiz leksik perifrazların bir növü kimi şərh olunursa, digər 

mənbələrdə,  əksinə, bütün perifraz formaları  məcazlar adı altında  şərh və 

izah olunur. (Riesel / Schendels, 231; Fleischer / Michel, 205, 231) Hansı 

termin altında nəzərdə tutulmasından və ya hansı terminlə 

 

 

 

508

sərhədləndirmələrindən, hüdudlanmalarından asılı olmayaraq məcaz və 

perifrazlar, sonra görəcəyimiz kimi, bir çox ümumi və  fərqləndirici 

semantik-funksional xüsusiyyətlərlə  səciyyələnir, qeyri-müstəqim nitqin 

(uneigentliche Rede) təzahürləri kimi linquistik qiymət çoxluqlarının 

zənginləşməsi və difersesiallaşmasında  əhəmiyyətli rol oynayır. Ümumi 

olan odur ki, hər iki qeyri-müstəqim nitq davranışında doğruluğun 

qiymətləri, maksimal dərəcədə sıxılsa, konkretləşsə də, dərketmənin ümumi 

axarında daha artıq qeyri-dəqiq və daha artıq yayılan, məsafələşmiş olur. 

Yalnız qeyri-səlis çoxluqlar və qeyri-səlis məntiq və təxmini mühakimələr 

nəzəriyyəsi qeyri-müstəqim nitq vasitələri sistemində  məcaz çoxluqlarının 

yerinin müəyyənləşməsinə, aydınlaşmasına imkan yaradır. Və onların 

koqnitiv perspektivlərinin müəyyənləşməsi üçün geniş imkanlar açır. 

Qeyd etdiyimiz kimi, bir çox mənbələrdə  məcazlar  əvəzetmə 

fiqurları (Figurationen des Ersatzes) adı altında birləşdirilir ki, bu da qeyri-

səlis çoxluqlar, müvazilik və alternativlik ideyası ilə üzvi surətdə qovuşur. 

Biz gözəl qızı “ceyran” deyə  vəsf ediriksə  və ya Bütün şəhər ayağa 

qalxmışdı – cümlə-mətnində  “əhali”, “insan” anlayışını  məkan adı ilə 

dəyişdiririksə, fikrimizi birbaşa deyil, vasitəli, dolayı yolla ifadə etmiş 

oluruq. Daha artıq, daha səmərəli praqmatik effektə nail olmaq üçün 

əvəzetmə, dəyişdirilmə fiqurlarını  işə salmış oluruq. Əslində normadan 

kənara çıxmaqla könüllü olaraq, lakin konkret müəyyənləşmiş praqmatik 

məqsədə uyğun olaraq birbaşa-rasional ifadə formasından uzaqlaşmış, optik 

işarələrin xidmətindən sərf-nəzər etmiş oluruq. 

Canlı maraq doğuran məsələlərdən biri də müqayisə olunan və ya 

əlaqəlndirilən sözlərin sinonim olub-olmaması, çoxluqlar sırasında necə yer 

alması, təmsil olunması  məsələsidir. Antik ritorikada məcazlar məhz 

sinonimlərdən, müvazi nitq vahidlərindən fərqləndirilmək, ayrılmaq üçün 

xüsusi termin altında birləşdirilmişdir. Leksik sinonimlərdən və 

sinonimliyin davamı, uzantısı olan perifrazlardan fərqli olaraq məcazlar 

eyni məfhum sahəsinə deyil, müxtəlif məfhum sahələrinə aid olduqlarından 

onları sinonimlər adlandırmaq olmaz. Biz sinonimləri “eyni şeyləri 

müxtəlif cür adlandırma çoxluqları” kimi şərh etmişdik. Heç şübhəsiz ki, 

“qız” və ”ceyran” sözləri, yaxud “şəhər” və “sakin”, ”əhali” sözləri sinonim 

vahidlər hesab oluna bilməz və sinonim vahidlər də deyil. Lakin bu da 

 

 

 

509

şübhəsizdir ki, alternativ vahidlər, mətn daxilində situativ olaraq tənləşən, 

müvaziləşən paralel funksional vahidlər kimi işlənməkdədir. Onlar eyni 

denotatın variativ ifadə formalarından başqa bir şey deyildir. Əsas və 

köçürmə adlandırmalara mətni və ya kontekstual sinonimlər kimi 

yanaşanlar da var. Məcazlar məhz ifadə variativliyinin xüsusi bir forması 

kimi dərk olunur. Konkret mətn daxilində aktual denotat – referensiya 

fərqli qavrayış bucağından 

əlamətləndirilərək konket ünsiyyət 

intensiyasının təsiri və  təzyiqi altında ümumi dominant linquistik dəyişən 

üzərinə yönəlir. Bu müxtəliflikləri, uyğunluq və uyğunsuzluqları, paradoks 

və uyarlıqları qeyri-səlis çoxluqlar və qeyri-səlis məntiqin anlayışlarından 

istifadə etməklə aradan qaldırmaq olar. Qeyri-səlis dilçilik terminləri 

ümumən sinonimlik, alternativlik, çoxmənalılıq, omonimlik problemlərinə 

həmin dil hadisələrinin semantik-praqmatik və koqnitiv funksiyalarını daha 

geniş  nəzərlərlə yanaşmağa imkan verir. Yuxarıda göstərilən və heç 

şübhəsiz ki, mütəqil leksik vahid olmayan sözləri qeyri-səlis linquistik 

çoxluqlar sisteminə daxil etmək olar.  

Qeyri-müstəqim nitqin formaları olan məcazlar (metafora-

şəxsləndirmə/ təcəssüm, rəmz, alleqoriya, sinestesiya) və perifraz 

texnologiyası(litota, mübaliğə, evfemizm, kinayə) başqa cür demək, başqa 

cür ifadə etmək alternativləri kimi daha yüksək dərketmə  səviyyəsində 

onsuz da qeyri-dəqiq, subyektiv olan insan nitqinin variativ ifadəsinə 

istiqamətlənir. Şaxələnmiş variativ adlandırma və təsvirlərin ümumi cəhəti 

heç də sadəcə olaraq, oxşarlıq, bənzərlik, yaxud məfhumi yaxınlıq, şəffaflıq 

deyil, həm də linquistik dəyişənin qiymətləri, təzahürləri kimi 

reallaşmasındadır. Biz kiminsə həddindən artıq fəndgar, hiyləgər olduğunu 

ifadə etmək üçün inamla Er ist ein alter Fuchs, Qoca tülkü deyirik. 

“”Hiyləgər” və “tülkü”, “listig”, “abgefeimt”, “Fuchs” sözlərini bir araya 

gətiririk, onları vahid semantik-koqnitiv sahədə birləşdiririk. Es ist nicht 

einfach, diesen Menschen zu durchschauen, Er ist ein alter Fuchs; Bizim 

sədri tanımaq sən deyən qədər də asan deyil, o qoca tülküdür / tülkünün 

biridir söyləmlərinda “adam”, yaxud “sədr” və “tülkü” sözləri semantik-

kommunikativ baxımdan bərabərləşir.  

 

 

 

 

 

510

Yenə “ceyran” prototipinə qayıdaq. 

Şərq mədəniyyət kontekstində gözəllik simvolu olan “ceyran” fauna 

sahəsinə, onunla müqayisə olunan “qız” isə şəxs – antroponimika sahəsinə 

aiddir. Məlumdur ki, biz hər hansı gözəl bir qız haqqında da, ondan da 

gözəl başqa bir qız haqqında da eyni heyranlıqla “Elə bil ceyrandır/ Ceyran 

kimi gözəldir, ceyrandır, Ceyran balasıdır” deyirik. Su sonasıdır deyirik. 

“Ceyran balasıdır” deməklə incə bir qavrayış, sevdalı bir yaşantı ilə 

gəncliyə, gənc orqanizmin ayrıca gözəllik və təravətinə işarə etmiş oluruq. 

Əslində başqa bir estetik obyekt yaratmış oluruq. Fərqinə varmırıq ki, hər 

vəziyyətdə, hər bir qavrayış aktında dil müasir qadını - hər gün, hər saat 

yeni gözəllik cilvələrində, rəng və boyalarda görünən, vahid, konstant 

estetik obyekt olmaqdan çoxdan çıxmış müasir qadını ceyrana bənzətməklə 

riskə yol veririk. Daha doğrusu, birtərəfliyə,  ədalətsizliyə, yanlışlığa yol 

veririk. Ceyran da, maral da, sona da, lap sular sonası da yalnız bircə 

əlamətə görə - gözlərin gözəlliyinə, hürkəklik və  təbiiliyinə görə qadınla 

müqayisə oluna bilər. Bunlar artıq çoxdandır ki, əsl gözəl qadını 

xarakterizə edən  əlamətlər deyil. Biz burada yenə  də sözün, təəssüratın 

gerçək reallıqdan irəli keçməsi və ya ondan geridə qalması faktı ilə 

rastlaşırıq. Amma bir məsələ də var ki, dil bir əşyalar, obyektlər, hadisələr 

toplusu deyil, məhz işarələr, simvollar sistemi olaraq daim öz qüsurunu 

unutdurmaq, öz ifadə sərhədlərini aşmaq gücündə olur. İş burasındadır ki, 

yalnız “ceyran” və “qadın” bütöv, tam obyektlər kimi müqayisə olunmur, 

biz onları konkret bir əlamətə, zahiri gözəlliyə, daha dəqiq desək, bunun 

yalnız bir segmentinə görə yaxınlaşdırır və birləşdiririk. Və konkret nitq 

aktı başa çatınca yenə də anlayışları ilkin vəziyyətinə, ilkin təyinatına, start 

sabitliyinə qaytarırıq. Bu vəziyyət addəyişmənin, sözün deyil, məhz 

məfhum transferinin həlledici, tamamlayıcı, təyinedici olduğunu bir daha 

təsdiq edir. Həmin müqayisə ilə biz əslində ceyran deyilən, həqiqətən 

gözəl, yaraşıqlı xilqəti bütün qüsurlarından, qadın deyilən gözəllik ilahəsini 

isə  dərketmə prosesində neytrallaşdırılmış, dondurulmuş bütün əlavə 

üstünlüklərindən məhrum etmiş oluruq. Əgər biz hətta layiq olub-

olmamasından asılı olmayaraq məşhur müğənniyə Fernsehstar – teleulduz 

deyiriksə, virtuoz təyyarəçilərimizi “səma 

şahinləri”, “qartal” 

adlandırırıqsa, heç də “müğənni” və “star” – ulduz sözlərindən, yaxud 

 

 

 

511

“təyyarəçi” və  “şahin”, “qartal” sözlərindən tam bərabərhüquqlu, 

bərabəryüklü və bərabərqiymətli ifadə vahidləri kimi istifadə etmirik. Onlar 

arasında situativ-kontekstual, mətni bərabərləşmə, tənləşmə baş verir. Əgər 

Azərbaycan  şairi sevgilisinə “Sərvim”, “sənubərim” deyə xitab edirsə, 

yaxud alman şairi Göte “İm Schatten sah ich ein Blümchen stehen”deyərək 

heyrətini gizlədə bilmirsə, funksional müqabillik, alternativlik qavrayışı 

idarə edir. “Yarın sinəsin, sinəsi üstündəki xalı gördüm” / “Hacer bu imiş, 

ellər niyə Hacə getmiş” deyə soruşan, ilk növbədə öz-özündən soruşan, 

vəcdə gələn başqa bir şair heç də “xal” və “Həcər daşı” adlandırmasını tam 

eyni keyfiyyətin müxtəlif ifadə  şəkilləri kimi nəzərdə tutmur. “Xal” və 

“Hacər daşı” dil formaları bir-birini təqib edə-edə əlvan çalarlar alır. Aşıq 

Ələsgər “Mərmərdən bəyaz sinə”, “Savalanın qarı gözəl” deyərkən “sinə” 

(bəyaz sinə) və “qar” (“Savalanın qarı”) sözlərini sinonim sözlər, ifadələr 

kimi işlətmir. Dilbilməz dilçilərin uydurduğu bu qəlp anlayışın 

metafizikasına uymur. Leksik sinonimlər eyni denotata aid olduğu halda, 

məcaz çoxluqları, metaforalar və onların isnad verildiyi əsas adlar ayrı-ayrı 

məfhum sahələrinin elementləri kimi təzahür tapır. “Müğənni”, ustad, 

tanınmış müğənni və “ulduz”, “mərmər” və “sinə”, xüsusilə  də “qara” və 

“Hacər daşı” müxtəlif məfhum sahələrinə, anlayış sferasına daxil olan canlı 

sözlər, ifadələr kimi sayrışır, alternativ sıralar  əmələ  gətirir. Bu cəhətdən 

məcaz  şəkillərini  əsas adlara əlavə olunan, onlara nəzərən kontekstual 

sinonim hesab edən müəlliflərə haqqa qazandırmaq olar. “Əllər  şişə, 

barmaq qələm” misralarında sözün yaratdığı  təəssürat real denotatı, 

adlandırılanı kölgədə  buraxır. “Sən mənim yarıma bax / Gör nə məlal ilən 

gəlir / Özü ceyran balası, bir cüt maral ilən gəlir” misraları  şair 

təqdimatında gerçək situasiyadan daha parlaq, təkrarsız bir reallıq 

modelləşdirir. Bunların hər biri “gözəllik” linquistik dəyişəninin son, 

mütləq həddi olmasa da, konkret situasiyada mütləq keçilməz hədd, hüdud 

kimi qavranılır. Ifadə alternativləri sonda müvafiq linquistik dəyişənin 

yalnız nisbi-subyektiv qiymətləri şəklində gəlişir.   

Məfhum transferi, semantik-assosiativ zənginlik məcaz çoxluqlarının 

əmələ  gəlməsi üçün yaradıcı, törədici amil rolunu oynayır. Bu ilkin 

koqnitiv  əsas, təməl o qədər güclüdür ki, bir evristik-iradi, obrazlı-

emosional başlanğıc, çoxtərəfli linquistik qiymət səviyyələrindən danışmaq 

 

 

 

512

olar. Həmin uyarlığı  nəzərə alaraq mən bunlari “obrazlı-assosiativ 

çoxluqlar” adlandırdım.  

Predmet və hadisələrin daxili və zahiri bənzərliyinə, məntiqi-

semantik əlaqələrinə əsaslanan əvəzetmə fiqurlarının yalnız xalis linquistik 

substrat, söz-məna konfiqurasiyaları kimi, təkrar, yenidən adlandırma və ya 

təsvir kimi deyil, bir koqnitiv paradiqma olaraq nəzərdən keçirilməsi, heç 

şübhəsiz, konseptual metafora nəzəriyyəsinin təməlinda dayanır. Bu 

cəhətin, bu elmi həqiqətin etirafı yalnız bədii təfəkkür sisteminin 

öyrənilməsi üçün önəm daşımır, bütövlükdə sosial-linquistik paradiqmalar, 

yarımsistemlər əmələ  gətirən digər funksional üslublar, funksional janrlar, 

ələlxüsus da elmi və siyasi diskursların formalaşması  və  dərk olunması 

baxımından olduqca cazbedici görünür. Müqayisə olunan və əlaqələndirilə 

bilən  əşya və hadisələrin qavranılmasında, birləşdirilməsi və 

bütövləşdirilməsində  nəsə irsi-genetik bir harmoniyanın, ontoloji 

başlanğıcın, mən deyərdim ki, ilkin-təbii bir refleksin, motivin olduğunu 

düşünmək də maraqlıdır.  

Paul metaforanı “dilin çiçəkləri” (Sprachblumen) adlandırır. Nəzərə 

almaq lazımdır ki, bu çiçəklər onun düşündüyü, fəhm etdiyi kimi yalnız 

dilin bədii düşüncə tarlasında bitmir, “varlığın evi” kimi dil gülzarının 

bütün  ərazilərində bitib cücərir, boy göstərir. Sadəcə olaraq ətir saçmır, 

gözləri, könülləri oxşamır, həm də, bəlkə daha çox dərketmənin istinad