Sərxan Abdullayev
Yüklə 4,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
edir, linquistik qiymətləndirmənin yayılanlığını real olaraq hesablayır, təsvir edir. Yuxarıda göstərilən “hə” ilə “yox”, “doğru” və “yalan”, “1” və “0” arasında gah bu, gah da digər qütbə yönələn alternativlər, məhdudiyyətlər əsil həqiqətdə zahiri gözəlliyi xarakterizə edən müxtəlif dərəcələr, çalarlar misalındadır. Obrazlı-assosiativ çoxluqlar haqqında aralıq nəticə olaraq hələlik bunu yadda saxlayaq ki, həmin ifadə alternativləri linquistik qiymətləndirmənin maksimallığı, radikalizmi ilə diqqəti cəlb edir. Ilkin- nominativ adlandırma və linquistik qiymətlərdən fərqli olaraq obrazlı- assosiativ çoxluqlarda sağa və sola doğru genişlənmə imkanı nisbətən zəifdir, hətta bir sıra hallarda sıfra bərabərdir. Predmet və hadisələrə obrazlı-emosional münasibət mötədilliyi, aralıq zonasındakı verballaşmanı istisna edir. Wüstenschiff (səhra gəmisi), Eisenfaust (dəmir yumruq – boksçu Klicko haqqında), “İch bin das Schwert, ich bin die Flamme”, “Mən bir cəviz ağacıyam Gülhanə parkında”, “Bir yarpağam son baharda” kimi ifadə formaları tam son hədd qavrayıcı olmasa da, onlarda aşırı-mübaliğəli düşüncə və dil praqmatikası hakimdir. Müxtəlifsistemli dillərdə linquistik dəyişənlərin şaxələnmə mənzərəsini, qiymət çoxluqlarının yayılanlığının hüdudlarını, bunun tipologiyasını bir qədər də yaxından izləmək üçün alman dilində eyni linquistik dəyişənin/(“aussere Schönheit”) ətrafında qruplaşan yayılanlıq blokunu nəzərdən keçirək. Zira bu, müxtəlif mədəniyyətlərdə ən intensiv qavrayış sferası olan gözəllik qavrayışının özünəməxsusluğunu, koqnitiv perspektivlərinin zənginliyi və dinamikasını, habelə etnik təfəkkür və psixologiyaları təqib etmək baxımından da aktual maraq kəsb edir.
522 Əvvəlcə “hə” istiqamətində yayılma – birinci sıra çoxluqları: Monika\ sie ist schön, Sie ist sehr schön, Sie ist ein durchaus\ volkommen schönes Madchen, Sie ist auffallig (auffallend) schön, Sie ist unvergleichlich schön (als…), Sie ist makellos schön, Sie ist ausserordentlich\ aussergewöhnlich schön, Sie ist berauschend schön, Sie ist hinreissend schön,\ Sie ist über alle Begriffe schön, Sie ist über die Massen\ über alle Massen schön, Sie ist zum Küssen schön, Sie ist eine Schönheit, Sie war ungewöhnlich schön, Sie ist wunderschön\wundersam, Sie ist eine wunderschöne Frau, Sie ist hübsch, Sie ist ein hübsches Madchen, Sie ist ein niedliches Madchen, Sie ist recht niedlich (geworden), Sie ist attraktiv\ sehr attraktiv\ vollkommen attraktiv, Sie ist eine attraktive\ überaus attraktive, recht attraktive junge Frau, Sie ist ein ausgesprochen attraktives Madchen, Sie hat ein attraktives Ausseres, Sie sieht attraktiv aus, Sie ist ein schmuckes Madchen, Sie ist ein liebliches Madchen, Sie sieht lieblich aus, Sie hat ein liebliches Gesicht, Sie ist ein holdes Madchen, Sie ist ein wunderbares\ ein sehr wunderbares\ überaus wunderbares\ wunderschönes Madchen, Sie ist ein wundervolles\ sehr, überaus, recht wundervolles Madchen, Sie ist ein reizvolles\ sehr, überaus, recht, auffalend, aussergewöhnlich, weizvolles Madchen, Sie ist ein charmantes\ überaus, vollkommen, ganzlich, ausserordentlich, aussergewöhnliches... Madchen, Sie ist ein begehrenswertes\ sehr...begerenswertes Madchen, Sie ist ein faszinierendes\ sehr überaus... faszinierendes Madchen, Sie ist ein verführerisch schnones, ungewöhnliches Madchen, Sie ist ein herrliches\ sehr herrliches Madchen, Sie ist ein sagenhaftes, sehr sagenhaftes... Madchen, Sie ist ein traumhaftes Madchen, Sie ist ein vollkommenes\ sehr... Madchen, Sie ist schön wie eine\ die Blume, Monika ist so schön, als ware sie\ als ob sie eine Blume, ware, Sie sieht wie eine Blume aus, Monika ist einer Blume\ einem Blümchen ahnlich, Sie ahnelt sich einer Blume, Sie ist eben (so) schön wie die Rose\ eine Rose, Sie ist so schön, als ware sie eine Rose\ als ob sie eine Rose ware, Sie sieht aus wie eine Rose, Sie duftet wie eine Rose, Sie ist einer (wahren) Rose ahnlich\ ahnelt sich einer echten Rose, Sie ist eine Rose, Sie ist schön wie Venus, Sie ist schön\ herrlich, wunderschön, glanzvoll, faszinierend wie der Venus , Sie ist
523 (selbst) der Venus, Sie ist genau (so) schön wie Kleopatra\ Nefertiti, Merlin Manro, Marlen Diedrich usw. “Yox” istiqamətində yayılma - ikinci sıra çoxluqları: Monika/sie ist nicht\ gar nicht, durchaus nicht unschön, Sie ist alles andere als unschön, Sie ist alles andere als schön\ hübsch, wunderbar, attraktiv, niedlich, Sie ist gar kein attraktives Madchen, Sie ist gar nicht\ ganz und gar nicht ohne Schönheit, Sie ist gar kein unschönes, nicht attraktives, sondern durchaus hasslich\ nicht akzeptabel, Sie ist ein wenig unschön, Sie ist durchaus kein unschönes\ hassliches Madchen, Sie ist nicht\ gar nicht besonders makellos, Sie ist gar kein makelloses Madchen, Sie ist alles andere als charmant, Sie ist durchaus nicht charmant, Sie ist kein\ gar kein vollkommenes Madchen, Sie ist kein sehr schlechtes Madchen, Sie ist nicht so schlecht (als gedacht), Sie ist kein\ gar kein schlimmes Madchen, Sie ist nicht nur nicht (sehr) schlimm, sondern überaus\ vollkommen, ausserordentlich, unvergleichlich schön\ attraktiv, Sie ist gar nicht widerlich, Sie ist kein\ gar kein widerliches Madchen, Sie ist alles andere als widerlich, Sie ist weder schön, noch unschön, Sie ist weder hasslich, noch schön, Sie ist schön und auch hasslich, Sie ist ein ein wenig\ ein bisschen schön\ hasslich, Sie ist gar nicht inakzeptabel, Sie ist gar keine Vogelscheuche (wie sie es denken), Sie ist alles andere als eine Vogelscheuche usw. Əlbəttə, əyani şəkildə dərk və təsəvvür oluna bilən digər linquistik dəyişənlərdən də istənilən qədər belə obrazlı-assosiativ çoxluq sıraları qurmaq olar. Gözəllik dəyişəninin sadalanan qiymət çoxluqlarının yəqin ki, heç də tam olmayan siyahısından da göründüyü kimi, obrazlı-assosiativ alternativlər təyinedici linquistik qiymətlər sisteminə daxil olur və gözəllik qavrayışının hüdudlarını nəzərə çarpacaq dərəcədə genişləndirir. Obrazlı- assosiativ çoxluqlar - əslində bu görümlü, daha konkret və nisbətən aydın konturlarda qavranılan koqnitiv-emosional variantlar ilkin termlər arasındakı linquistik məsafəni dah sürətlə keçir, qiymət-dərəcələnmə qayçısını sonadək açır, yayılanlığın, qeyri-səlisliyin mümkün hüdudlarına qədər gedib çıxır. Biz filan qız ceyran kimidir/ceyrandır, yaxud “Sie ist selbst die Kleopatra” deməklə öz təsəvvürümüzdə gözəllik qavrayışının pik
524 nöqtəsinə, gözəllik terminalının sonuna, sərhəddinə can atırıq. Birləşdirici və ayırıcı bağlayıcılar (və, və ya, həm-həm də, sowohl als auch, und, oder), xüsusilə rəngarəng inkarlıq daşıyıcıları fərqli linquistik qiymətləri bir- birinə yaxınlaşdırmağa, saysız-hesabsız keçid və aralıq pillələrini fərqləndirməyə, müxtəlif çalarları, həddləri ayırmağa, dərəcələməyə hesablanır. Onlar bu dərəcələri fərqləndirmək, diferensiallaşdırmaq üçün dilin, dil sisteminin təqdim etdiyi variantlardır. Obrazlı-assosiativ çoxluqların araşdırılan bu çevik variativ, törəyən, artan sistemdə yerini müəyyənləşdirməyə gəldikdə isə demək lazımdır ki, ritorik fiqurasiyalar linquistik qiymətləri yalnız üstün-aşırı həddə qarşılaşdırmaq, şərti-nisbi mənada mütləq əlahiddə alternativlərin yaradılması işini görmür, həm də həmin hədlərin, qiymət ölçülərinin tədriciliyini, qavrayışın bütövlüyünü təmin etmək funksiyasını yerinə yetirir. Əgər biz “Dogrudur, Xalidə/Monika gözəl qızdır, amma daha ona ceyran da\ ceyran balası da demək olmaz, Kleopatra, Marlen Didrix də, daha ceyran\ ceyran balası da deyil”/ Kleopatra da, Marlen Didrix də, Merlin Monro da deyil deyiriksə, həmin qiymət, qiymətləndirmə həddini sistemin fövqünə, superlativ ölçülərə yüksəltmiş oluruq. Inkarlıq müdaxiləsi mənfini müsbətə, doğrunu yalana, “hə”ni “yox”a, ceyranı onun əks-assosiativ qavrayış zonasına düşən bütün mümkün mənfi obrazlara çevirmək gücü və xisləti kəsb edir. “O, meymun kimi də deyil, daha meymun da demək olmaz” söyləmində ifrat mənfi xarakteristika az qala “yaxşı”, “məqbul” qəbulolunan versiyalarına qədər positivləşmə, mülayimləşmə perspektivi kəsb edir. “Pis deyil”, “nə pisdir, nə də yaxşı”, “həm pisdir, həm də yaxşı”, “tam\ tamamilə yaraşıqsız deyil\ olmaz”/ demək olmaz” qiymət dərəcələri ilə bərabərləşir. Tam bərabərləşməsə də, bərabərləşə bilməsə də, onlara xeyli dərəcədə yaxınlaşır. Biz hər hansı bir şəxsə ikrahla, dil-işarə radikalizmi ilə “çirkin” ya “eybəcər” deməklə linquistik qiymətləri koqnitiv-praqmatik baxımdan düzgün müəyyənləşdirə bilmədiyimizi nümayiş etdiririk. Çirkin, idbar, eybəcər, iyrənc, lap “gözəl olmayan qadın” deməklə dünyanın, təbiətin nizamına qarşı gedirik. Dilin sanksiyasına boyun əyirik. Dil, dil işarələri təbiətin sonadək yarada bilmədiklərini yenidən yaratmağa, yeni reallıqlar, materiyalar doğurmağa da qadirdir. Təkcə xəlq olunan deyil, həm də xaliqdirMübaligəsiz demək olar ki, dil “gözəllik” duyğusunu
525 reallaşdırarkən təbiətdə olmayan bir genişlik, rəngarənglik və vüsət kəsb edir, öz gözəllik ölçülərini yaradır və qəbul etdirir. Imitasiya ilə, canlı insan səsi ilə, mətn semantikası ilə daha da zənginləşən, çoxalan linquistik qiymətlər “gözəllik” linquistik dəyişəninin deyil, digər blokların da linquistik qiymətlərində incə münasibətlər yaradır, bəzən hətta sonadək dərk olunmayan ştrixlər, çalarlar doğurur. Linquistik qiymətlər insandan insana, zövqdən zövqə, dövrdən dövrə, situasiyadan situasiyaya dəyişir. Beləliklə, dil işarələrinin qeyri-adekvatlığı getdikcə daha da güclənir, daha artıq yayılanlıq, genişlik kəsb edir. Çox vaxt substansional sədləri adlayıb keçir. Dil sadələşmək, aydınlaşmaq, durulmaq əvəzinə həm də dərketmənin ziddiyyətləri hesabına daim tərkibcə mürəkkəbləşir. Daha doğrusu, bir tərəfdən aydınlaşma, saflaşma prosesi keçirir, digər tərəfdən isə bulanır, kəsifləşir, daha az anlaşılan, bəzən də tamamilə idarəolunmaz, durdurulmaz hala gəlir. Məcaz çoxluqları hətta ən konkret və aydın, görümlü olduqları vəziyyətlərdə dil işarələrinin qeyri-adekvatlığının, təxminilik, yayğınlıq və qeyri-mükəmməlliyinin yeni mərhələsini əks etdirir. Əgər insan lap əvvəldən predmet və hadisələri tam dəqiq və birmənalı şəkildə əks etdirə bilsəydi, ümumiyyətlə mümkün olmayan belə bir şey mümkün olsaydı, hər cür qeyri-müstəqim adlandırmalara, o cümlədən məcazlara da heç bir ehtiyac qalmazdı. Beləliklə, məcaz məfhmları, əşya, hadisə və prosesləri nə qədər konkretləşdirsə də, bir-biri ilə birləşdirib əlaqələndirsə də, analogiya və məntiqi əlaqələr üzrə çoxluqlar düzənləsə də, mahiyyət etibarilə predmet və hadisələrdən, denotatlardan, daha doğrusu, onların mütənasib, dəqiq və sahmanlı adlandırılmasından həm də uzaqlaşmanı əks etdirir. Əslində mahiyyt etibarilə metaforik olmayan heç bir söz yoxdur – sözlərin hər birində ibtidadan, başlanğıcdan bir məcazlıq var. Hər şey ilkin səs metaforalarından başlayır və mətn-konstruksiya metaforlarına doğru inkişaf edir. Dil işarələrinə münasibətdə nihilizm oradan doğur ki, əslində heç bir işarə, o cümlədən də linquistik işarələr isnad verdiyi obyektə, referensiyaya tam adekvat ola bilmir. Onun mahiyyətini, substansional və konseptual keyfiyyətlərini əslinəuyğun şəkildə, bütöv əks etdirə bilmir. Ikinci signal sistem olan dil, dil işarələri sonda substansiyaya, müstəqil reallığa
526 çevrilmək gücü kəsb etsə də, materiyanın, maddi və ideal şeylərin mahiyyətinə tam enə bilmir. Heç vaxt tam bilik, tam həqiqət ola bilmir. Beləliklə, məcaz çoxluqları həm də adlandırmada, sözdüzəltmədəki boşluqları, çatışmazlıqları aradan qaldırmağa yönəlir. Alman dilindəki “Tischbein” (Tisch – stol, Bein-ayaq) həmin anlayişıalrı zahiri bənzərlik əsasında və ya predmet yaxınlığına görə əlaqələndirmək, birləşdirmək ehtuyacından doğmur. Bu söz sadəcə olaraq ona görə yaranır və işlənilir ki, “stolun ayağını” adlandırmaq üçün başqa söz yoxdur. Dilin başqa adlandırma, birbaşa, nominativ işarəetmə resursu yoxdur. Eyni sözləri “Handschuh”, “quzuqulağı” “bağayarpağı” haqqında da demək olar. Almanlar daha adekvat, əyanı adlandırma ilə əlcəyə “əl ayaqqabıları” deyir. Biz rusların “qlanda” dediyi şeyə, fizioloji ötürücüyə “badamcıq” deyirik. Çünki başqa əlacımız yoxdur. Dərketmə, adlandırma axtarışı tükənmişdir.Əgər “qurdağız”, “dovşandodaq” əvəzinə birbaşa müstəqim nominalımız olsaydı, yəqin ki, belə bəduğur, lakin kifayət qədər obrazlı- əyani sözlərin yaranmasına da ehtiyac olmazdı. Doğrudur, gilasın xüsusi bir növü olan “öküzürəyi”, çox faydalı dərman bitkisi olan “itburnu”, habelə üzüm növü olan “keçiməmə” sözlərində adalnadırma və qiymətləndirmə funksiyaları üzvü şəkildə birləşir. Ilkin obrazlı adlandırma örnəkləri olan bağayarpağı, dəvədabanı, kəklikotu kimi adlandırmalarda qavrayış- qiymətləndirmə motivasiyası artıq köhnəlmiş, bitmiş hala gəlmişdir, sözün ilkin ekspressiyası geri çəkilmiş solmuş, sönmüş vəziyyətdir. Almanlar ifrat kökəlmədən sonra daha əyinlərinə gəlməyən, dolabdan asılıb qalmış, lazımsız hala gəlmiş paltarları obrazlı şəkildə “Kleiderschrankleichen” (şkafdan asılmış meyitlər) adlandırır ki, belə adlandırmalar artıq daha mürəkkəb ifadə formalarını, bütöv sintaktik çoxluqları, cümlə və hətta bütöv mətni əvəz edir. Yüksək semantik-sintaktik sıxlıq, mobillik nümayiş etdirir. Əgər tibbi, xüsusilə anatomik terminlərə fikir versək, onların bir çoxunda metaforadan mənaya, anlayışa uğurlu keçidlərin şahidi olarıq. Belə terminlərdə təkcə adlandırmanın çətinlikləri, birbaşa nominasiyaların aşkar mümkünsüzlüyü və səmərəsizliyi deyil, həm da sərrast metaforalar sayəsində dərketmənin sevincləri, parlaq nəticələri ifadə olunur. Biz şəxsi təəssüratlarımızla əlaqədar anatomik adlar, onların fizioloji funksiyaları
527 haqqında düşünərkən, oxşarlıq və yaxınlıq əlaqələrini gözdən keçirərkən çoxlu “dil çiçəkləri” - metaforalara rast gəlirik. Hətta bu heyrətli, düşündürücü uyğunluq və mütənasiblikdə baş verənləri daha yaxşı dərk etmək, təsəlli və inam da tapmaq mümkündür. Tam əminlik hasil olur ki, metafora qeyri-müstəqim nitqin, qeyri-səlis çoxluqların ən mürəkkəb və çətin anlaşılanı, bəzən müəmması olsa da, bir ikonik işarə olaraq həqiqətə, biliyə gedən yolu xeyli qısaldır, dil siqnallarını obyektə, məlumat mənbəyinə maksimal dərəcədə yaxınlaşdırır, onların optimal adekvatlığını təmin edir. Həmin optik, şəffaf anatomik terminlər sırasında aşağıdakılara diqqət yetirmək kifayətdir: günəş kələfi, öd kisəsi, burun çəpəri, ağ ciyər ürəyi, göz alması, sidik kanalı, sidik kisəsi, onurğa sütunu, onurğa beyni, alın payı, göz billuru, əsəb telləri, döş qəfəsi, hüceyrə membranı, limfatik şəbəkə, almacıq sümüyü, ürək klapanı, sağ mədəcik, sol qulaqcıq, limfositləri hazırlayan fabrika, qarın boşluğu, kor bağırsaq, böyrək piramidası və s. Bu parlaq adlandırma və dərketmə evrikasında dil işarələri elə məfhumun, hadisənin özü kimi çıxış edir, ilkin bilik, məlumat mənbəyi kimi qərarlaşır. Həkimlərimiz məhz bu şəffaf linquistik potensialdan istifadə etməklə öz fikirlərini daha aydın və anlaşıqlı ifadə edə bilirlər. Xəstəlikləri, onların yaranma və müalicə olunma imkanlarını daha asan və inandırıcı ifadə edə bilirlər. Qəribədir ki, optik, adekvat terminoloji ilə yalan demək, illuziyalar formalaşdırmaq da daha asan olur. Biz yeni bir metafora aldanışı ilə heç də onu demək istəmirik ki, canlı-maddiləşmiş sözü anatomik orqanı çıxarıb onun yerinə qoya bilərik. Orqanı sözlə, canlı işarə substansiyası ilə dəyişdirə bilərik. Biz təbiblərimizə optimal dil-işarə kütləsi ilə anlayışların, canlı materiyanın mahiyyətinə daha artıq yaxınlaşmanın müxtəsər linquistik texnologiyasının mümkünlüyü ideyasını təlqin etməyi düşünürük. Əlbəttə, bu termin, terminologiya sərvətini dildən daha dəqiq istifadə edən həkimlər özləri yaratmışlar. Yalnız qavrayışın optimallığı, əyaniliyi sayəsində dil işarəsini predmet və hadisələrin özünə bu qədər yaxınlaşdırmaq mümkündür. Hər halda bu gün ağıllı aparatlarla, dəqiq cihazlarla bərabər dərketmənin ilkinliyi, həssaslığı da bütün emosionallığı ilə göz qabağındadır. Görünür, gələcəkdə insan anatomiyası və fiziologiyasının daha dərindən öyrənilməsində linquistik xidmətin rolunu daha da artırmaq
528 lazım gələcək. Düşünürəm ki, əgər göy cisimlərini də belə təsvir və təsəvvür etmək, adlandırmaq mümkün olsaydı, onları daha aydın və yaxından görə bilsəydik, astranomiyanı öyrənmək də xeyli asanlaşardı. Metaforanı həqiqi tədris vasitəsinə çevirmək olardı. Əgər rəqəmlərin, simvolların arxasında dayanan kəmiyyət əlaqələrini belə aydın, dürüst təsəvvür etmək mümkün olsaydı, riyaziyyatın, cəbrin təfəkkürümüzü bu qədər zorlamasına, dərketmənin hamıya müyəssər olmayan çətinliklərinə bir çarə, əncam tapmaq olardı. Intellektual maşınlar, sözlə çalışan kompüterlər yaratmaq daha asan olardı. Belə halda metaforadan anlayışa keçidin çətinliklərini, mürəkkəb mərhələlərini dəf etməyə də ehtiyac qalmır, çünki canlı materiya, substansiya bütün görkəmi və mahiyyəti ilə göz qabağındadır. Sinonim və digər müvazi ifadə çoxluqlarından, qeyri-müstəqim ifadə şəkillərindən fərqli olaraq məcaz çoxluqları – adköçürmə və addəyişmə, məfhum mübadiləsi nəticəsində fikir predmeti daha parlaq və qabarıq şəkildə nəzərə çarpır, bununla da linquistik qiymətlər daha artıq dərəcədə diqqəti cəlb edir, ayrıca bir caszibə sahəsi yaradır. Məcaz çoxluqlarının özünəməxsus cəhətlərindən biri budur ki, o, dərketmənin, koqnisiyanın müəyyən bir mərhələsində yayılanlığı saxlayır, daha doğrusu, məhdudlaşdırır, qeyri-səlisliyi, natamamlıq, təxminilik və qeyri-müəyyənliyi, yeni ölçü və çərçivələrdə fərqli bir müstəvi üzərinə yönəldir. Metaforada sözün özü ilə onun ifadə etdiyi predmet arasındakı linquistik məsafə xeyli kiçilir, canlı söz predmetin, hadisənin gerçək obrazı kimi təqdim olunur. “Türkiyə heç də əlində qiymət kitabçası Avropa Birliyinin qapısında boyun burub gözləyən tələbə deyil” – heç kim Türkiyənin Avropa birliyinə daha çox lazım olduğu fikrini bundan da aydın, əyanı və təsirli ifadə edə bilməz. Linquistik qiymət həddini bundan da artıq konkretləşdirə, optimallaşdıra bilməz. “Dünən biri keçi kəsib payladı, bu gün biri qoyun kəsmişdi, bizim evə də göndərdi, indi də gözləyirəm biri də dana kəsəcək. Indi bilmirəm keçiyə səs verim, qoyuna səs verim, yoxsa danaya səs verim? Çətin seçim qarşısında qalmışam.” Hamı “qoyun”, “keçi” və “dana”nın kimlərdən, nə sayaq adamlardan ibarət olduğunu bilir, əyani şəkildə təsəvvür edir. Heç
529 kim və heç nə namizədlərin sosial-siyasi tərkibini, intellektual yararsızlığını, yekrəngliyini bundan da aydın, əyani-obrazlı və parlaq şəkildə ifadə edə bilməz. Dili təsvir olunan vəziyyətin, real situasiyanın özünə, analoquna çevirə bilməz. Bu da unudulmuş xalq yazıçısı Bayram Bayramovun bir insan ömründən də qiymətli ola bilən metaforası: “... Qara nər buzlu yolları, dar cığırı keçib gümüşü çəməndə, dağ başında qaya əzəməti ilə dayandı. Ay onun heykəl kölgəsini qarşıdakı dağın başına apardı.” Müxtəlif diskurs tiplərinə aid yuxarıda gətirilmiş misallardan bir daha anlaşıldığı kimi, metafora fiqurunda daxili və zahiri oxşarlıq və ya funksional bənzərlik bünövrəsində, ümumi-müstərək əlamət əsasında yeni bir koqnitiv reallıq meydana gəlir, əlavə - ikinci dərəcəli əlamətlər isə lüzumsuz, əhəmiyyətsiz bir şey kimi kənara atılır, mötərizə xaricinə çıxarılır. Beləliklə, metafora bütövlükdə əlaqələndirmə və məfhumi yaxınlığa, təkcə ilə ümuminin əlaqəsinə əsaslanan digər məcaz formaları yalnız sırf bir dil hadisəsi olmaqdan, yəni sözün sadəcə olaraq, həqiqi, yoxsa məcazi mənada işlənib-işlənməməsi situasiyasından çıxır, mühüm bir konseptual hadisə, dünyagörüşü modeli, dərketmə aləti kimi çıxış edir. Geniş mənada metafora semantik fiqur olaraq bir anlayışın digər bir anlayış prizmasından, bir məfhumun başqa bir məfhum sahəsi vasitəsilə dərk etmək üsulu kimi fəalliyyət göstərir. Metafora geniş mətndə özündən əvvələ və sonraya doğru şüalanır, yeni mətn perspektivləri açır və ya əvvəldə söylənmiş fikrə yekun vurur, yaxud onu tamamlayır, dolğunlaşdırır. Təsadüfi deyildir ki, metaforanın əlahiddə bir söz kimi yox, “ein Stück Text” (“kişik bir mətn parçası”) kimi araşdırılması zərurəti meydana gəlir. (E. Riesel\ E. Schendels, 213) Metaforaya fikri anlamaq üçün sadələşdirmə, asanlaşdırma vasitəsi kimi yanaşanlar var. (Bax: A. Məmmədov, M. Məmmədov, 57) İnsanlar bəzən əlavə, tamamlayıcı, bütövləşdirici şərhlərə, aydınlaşma və faktlara ehtiyac hiss edirlər. Biz obrazlı-assosiativ çoxluqlar vasitəsilə yaddaşda bir aydınlaşma, dayaq nöqtəsi axtarır və çox vaxt bunu metaforada tapırıq. Biz iki müxtəlif məfhum sahələrinə aid olan sözləri müqayisə etməklə və ya onları əlaqələndirməklə, birləşdirməklə hər iki referensiyanı, predmeti, hadisəni nəzərə çarpdırır və məhz bu fəal, idraki qarşılaşdırma mühitində
530 hədəf obyekti daha artıq diqqət və vurğu altına gətiririk. Bu həm də obrazlı- assosiativ çoxluqların, metaforanın evristik xüsusiyyətidir. Məlumdur ki, əyani-obrazlı qavrayış insanın psixi fəaliyyətini, kreativ-yaradıcı qabiliyyətini stimullaşdırır, danışanı (yazanı) dil işarələrinin inersiyası, Yüklə 4,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|