ehtiyojlar, bu avvalo, kishilarning o’zlariga foydali bo’lgan moddiy ne’matlarni xarid
qilish va foydalanishga bo’lgan xohishlaridir. Bular iste’mol uchun zarur bo’lgan
ko’’lab hayotiy ‘redmetlarni (oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar-joy) va zeb-ziynat
Тақсимот жараёни
Ишлаб чиқариш жараёни
Истеъмол
жараёни
Айирбошлаш жараёни
buyumlarini (taqinchoq, atir-u’a, engil avtomobil va h.k.) o’z ichiga oladi. Shu o’rinda
ta’kidlash lozimki, bir necha yil oldin zeb-ziynat buyumi, dabdaba bo’lib hisoblangan
narsa endi eng oddiy hayotiy zarur ‘redmetga aylanishi mumkin. Xizmatlar ham
moddiy ne’matlar kabi ma’lum ehtiyojlarni qondiradi. Masalan, shaxsiy
avtomashinani remont qildirish, soch oldirish, huquqshunos maslahatidan foydalanish
kabi xizmatlar moddiy tovarlar bilan bir qatorda kishilarning ehtiyojlarini qondiradi.
Jamiyatning moddiy ehtiyojlari korxonalar va davlat muassasalari ehtiyojlarini
ham o’z ichiga oladi. Korxonalarga ishlab chiqarish maqsadlarini amalga oshirish,
ya’ni tovarlar ishlab chiqarish uchun ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi
kerak. Davlat, jamoa va xususiy korxonalar, mamlakat aholisining umumiy
ehtiyojlarini aks ettirib, avtomobil va temir yo’llari, maktablar, kasalxonalar
qurilishiga xizmat qiladi.
Ma’naviy ehtiyojlar moddiy ko’rinishga ega bo’lmagan kishilarning bilim va
dam olish, madaniy saviyasini oshirish, malaka-mahoratga ega bo’lish, har xil
xizmatlardan bahramand bo’lish kabi ko’’lab ehtiyojlarni o’z ichiga oladi. Ehtiyojlar
yakka tarzda va birgalikda qondirilishi mumkin. Bu esa ehtiyojning tabiatiga va uni
qondiruvchi obe’ktlar xususiyatiga bog’liq. Shunday buyum va xizmat turlari borki,
ulardan faqat birgalikda foydalanish mumkin. Masalan, ta’lim olish binolari,
kasalxonalardan, dam olish joylaridan bahramand bo’lish, s’ort o’yinlari va
ko’ngilochar tomoshalarni birgalikda ko’rish kabilar shular jumlasidandir.
Jamiyat ehtiyojlariga bir qator omillar ta’sir ko’rsatadi. Bular quyidagilar:
a) jamiyatning iqtisodiy taraqqiyot darajasi. Iqtisodiyoti rivojlanishdan orqada
qolgan mamlakatlarda ehtiyojlar doirasi tor bo’lsa, aksincha, iqtisodiyoti yuqori
darajada rivojlangan mamlakatlarda uning doirasi keng va xilma-xil bo’ladi;
b) jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy tuzum. Agar jamiyatdagi tuzum bozor
iqtisodiyoti yoki ka’italistik tartiblar asosida qurilgan bo’lsa, undagi ijtimoiy guruhlar
boylar va kambag’allar, mulkdor va mulksizlarga bo’linib, ularga mansub kishilar
ehtiyojlari o’rtasida katta farq mavjud bo’ladi. Yuqori daromad oluvchilar juda sifatli,
noyob mahsulotlar va xizmatlarga ehtiyoj bildirsa, kambag’allarning ehtiyojlari o’z
hayotini saqlash uchun juda zarur mahsulotlar va xizmatlar bilangina cheklanadi;
v) tabiiy—geografik sharoitlar. Ular ham ehtiyojlarning miqdori va turiga ta’sir
qiluvchi omillardir. Nisbatan sovuq iqlim sharoitida, issiq iqlim sharoitiga qaraganda
hayot kechirish uchun oqsil va yog’ga boy oziq-ovqat, issiq kiyim—kechak, uy va
trans’ort vositalariga ko’’roq ehtiyoj bo’ladi;
g) tarixiy-milliy an’analar va urf-odatlar ham ehtiyojlarga ta’sir ko’rsatadi.
Masalan, tarixan shakllangan milliy va diniy marosimlar, urf-odatlar, Navro’z
bayrami, ro’za va hayitlar o’ziga xos ehtiyojlarni yuzaga keltiradi.
d) aholi sonining o’sishi, uning tarkibidagi o’zgarishlar ham ehtiyojlarga ta’sir
etuvchi asosiy omillardan hisoblanadi.
e) xalqaro, davlatlar, millatlar va mintaqalar o’rtasidagi aloqalar, ayniqsa, ular
o’rtasidagi mahsulot va axborot ayirboshlash yangi ehtiyojlarning keng tarqalishiga
olib keladi.
Alohida kishilarning ehtiyojlari ularning yoshi, jinsi, oilaviy ahvoli, kasbi,
mehnatning tabiati kabi omillarga bog’liq. Masalan, keksa kishilar yoshlardan farq
qilib, engil hazm bo’ladigan ovqatga, dori-darmonga, shovqin-suronsiz yashash
muhitiga ko’’roq ehtiyoj sezadilar. Ko’’ bolali oilalarda bolalar kiyimi,
o’yinchoqlarga ehtiyoj yuqori bo’lsa, farzandsiz oilalarda bunday ehtiyojlar
bo’lmaydi. Alohida kishilar ehtiyojlariga kuchli ta’sir qiluvchi omillar shundan
iboratki, murakkab, og’ir va engil mehnat turlari bilan shug’ullanuvchi kishilar
ehtiyojlari bir-biridan tubdan farq qiladi.
Ijtimoiy-iqtisodiy, shu jumladan, moddiy ehtiyojlarni to’liq qondirish mumkin
emas. Jamiyatda har bir ma’lum davrda ko’’lab qondirilmagan ehtiyojlar bo’ladi.
Vaqt o’tishi bilan yangi buyumlarning ‘aydo bo’lishi, keng reklamaning ta’siri va
savdoning rag’batlantirishi natijasida ehtiyojlar o’zgaradi va ko’’ayib boradi.
Shunday ekan, jamiyatning, ya’ni uni tashkil qiluvchi shaxslar, muassasa va
korxonalar ehtiyojlarining cheksizligi, ularning to’xtovsiz yangilanib va o’sib
borishi tabiiydir. Bu ehtiyojlarning to’xtovsiz o’sib borishi iqtisodiy qonunda o’z
ifodasini to’adi. Bunday qonun nafaqat ehtiyojlarning miqdoran o’sib borishini,
balki ularning tarkiban yangilanib turishini, eskilarining o’rniga yangilarining
kelishini bildiradi. Ehtiyojlarning o’sib borishi qonuni ishlab chiqarish bilan
ehtiyojlar o’rtasidagi uzviy, to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlikni aks ettiradi. Ishlab
chiqarish ehtiyojlarni qondirishga qaratiladi va uning rivojlanishi yangi ehtiyojlarni
yuzaga keltiradi. Ishlab chiqarish baynalminal tus olishi bilan ishlab chiqarish va
ehtiyoj o’rtasidagi bog’liqlik xalqaro miqyosda aks etadi. Ma’lum bir mamlakatda
‘aydo bo’lgan ehtiyoj boshqalariga tarqalib, xalqaro xususiyatga ega bo’ladi.
Masalan, kom’yuter bir mamlakatda ‘aydo bo’lib, tez orada unga ehtiyoj dunyo
miqyosida tarqaldi. Xalqaro aloqalar rivojlanib borgani sari ehtiyojlarning milliy
xususiyatlari bilan bir qatorda uning millatlararo, baynalminal belgilari rivoj to’ib
boradi.
Ehtiyojlarning o’zi ham bir-birini taqozo qiladi. Bir ehtiyoj o’z orqasidan
boshqa bir ehtiyojni keltirib chiqaradi. Masalan, kom’yuter texnikasiga ehtiyojning
‘aydo bo’lishi, o’z navbatida uni ishlatishni o’rganish, unga xizmat ko’rsatish, dastur
tuzish kabi ehtiyojlarni keltirib chiqaradi.
Ehtiyojlarning o’sib borishi bir tekis, uzluksiz bo’lmaydi. Uning o’sishiga qarshi
ta’sir qiluvchi omillar ham mavjud bo’ladi. Ishlab chiqarish holati, jamiyatdagi
hukmron munosabatlar, favqulodda yuz beradigan holatlar (urushlar, iqtisodiy tizim
almashishi) va zilzila, suv toshqini, yong’in kabi tabiiy ofatlar ehtiyojlarning o’sib
borishiga qarshi ta’sir ko’rsatuvchi omillardir. Shunday qilib, ehtiyojlarning o’sib
borishi qonuni mavjud ehtiyojlarning miqdoran o’sib borishida, mutlaqo yangi
ehtiyojlarning ‘aydo bo’lishida, muayyan ehtiyojlar doirasida turli ehtiyojlar
nisbatining o’zgarishida va bir ehtiyojning boshqasi bilan almashinishida namoyon
bo’ladi. Ehtiyojlarning o’sib borishi, uni qondirish vositalari darajasi bilan
chegaralanadi. Chunki ehtiyojlar cheksiz o’zgargani holda uni ta’minlash uchun kerak
bo’ladigan iqtisodiy resurslar cheklangan bo’ladi. Iqtisodiy resurslar deganda jamiyat,
mamlakat, ayrim korxona va firma, oila ixtiyorida to’’lanib, ayni vaqtda mavjud
bo’lgan, tovar ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish, ularni iste’molchiga etkazib berishda
va iste’mol jarayonlarida foydalanish mumkin bo’lgan imkoniyatlar, qo’r-qutlar va
manbalar tushuniladi. Tabiiy resurslar (er, suv, o’rmon, er osti boyliklari), ishchi kuchi
resurslari, moddiy resurslar (binolar, stanoklar, mashinalar, asbob-uskunalar, inshootlar,
qurilmalar, sotishga tayyor tovarlar, ularning qo’r-qutlari, ‘ul mablag’lari va boshqalari)
ana shular jumlasidandir. Iqtisodiy resurslarning ishlab chiqarish omillaridan farqi
shundaki, ularga ishlab chiqarishda qatnashadigan ishchi kuchi, tabiiy resurslar va
ishlab chiqarish vositalaridan tashqari hamma moddiy resurslar, tovar va ‘ul resurslari
ham kiradi. Iqtisodiy resurslar cheklanganligi tufayli hamma odamlar xohlagan
iste’mol buyumlarini, trans’ort vositalarini va boshqa narsalarni darhol xarid qila
olmaydi va xohlagancha iste’mol qila olmaydi. Har bir kishi, hatto eng ko’zga
ko’ringan davlat arbobi, sahna yoki s’ort yulduzi ham bu muammoga duch keladi.
Resurslar cheklanganligi faqatgina iste’molni emas, shu bilan birga ishlab chiqarish va
xizmat ko’rsatishni ham cheklab qo’yadi. Buning natijasida har bir korxona, mamlakat
o’z imkoniyatlarini hisobga olib, tovarlar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishning
hamma turini birdaniga emas, uning shu davr uchun eng kerakli bo’lgan sohalarini
tanlab kengaytirish va rivojlantirishga e’tibor beradi, resurslarni birinchi navbatda
ularga jalb qiladi. Masalan, O’zbekiston endi mustaqillikka erishgan dastlabki ‘aytda
res’ublikamizning energiya mustaqilligini ta’minlash uchun neft qazib olish va gaz
kondensati ishlab chiqarishga nisbatan ko’’roq mablag’ ajratishga majbur bo’ldi.
Ishlab chiqarishni rivojlantirish maqsadida davlat mavjud ‘ul va valyuta
zahiralarini chetdan iste’mol buyumlarini sotib olib kelishga emas, ularni cheklab,
investistiya tovarlarini, ya’ni yangi texnika va texnologiyalarni sotib olib kelishga
qaratadi. Bunda ayrim sohalarga e’tibor va mablag’ sarflash kuchaytirilgan sharoitda
boshqa sohalarga ajratiladigan mablag’larni ob’ektiv ravishda nisbatan kamaytirishga
to’g’ri keladi.
Shunday qilib, resurslarning cheklanganligi ehtiyojni qondirishning muhim
yo’li bo’lgan ishlab chiqarish imkoniyatlarini ham cheklab qo’yadi. Bu imkoniyatlar
darajasi doimo bir xil bo’lib turmaydi, balki yangi texnikalar va texnologiyalarning
yaratilishi va ishga solinishi ishlab chiqarish imkoniyatlarini, uning chegaralarini
kengaytirish imkonini beradi. Yangi texnikalar va texnologiyalar, bir tomondan,
mehnat unumdorligini, ekinlar hosildorligini oshirish, energiya, yonilg’i, mehnat va
boshqa moddiy resurslarni tejash imkonini bersa, ikkinchi tomondan, yangi material,
xom ashyo, energiya va boshqa resurslar manbalarini to’ib, hayotga jalb etish
imkonini beradi: jumladan, erning chuqur qatlamlaridagi boyliklarni to’ish va ishga
tushirish, jahon okeanining uzoq va chuqur joylaridagi resurslaridan foydalanish,
quyosh energiyasidan foydalanish va h.k. Iqtisodiy resurslar, ishlab chiqarish va
ehtiyojlarni qondirish darajasi o’rtasidagi doimiy va mustahkam aloqadorlikni
quyidagicha ifodalash mumkin:
2-chizma. Iqtisodiy resurslar va ehtiyojlarning qondirilish darajasi o’rtasidagi
bog’liqlik.
Cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanib, ishlab chiqarish
imkoniyatlarini va binobarin ehtiyojlarni qondirishning darajasini oshirish zarurligi
iqtisodiyot oldiga quyidagi muammolarni qo’yadi.
1. Ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishning o’timal variantlarini (eng zarur va
tejamli turlarini) tanlab olish va resurslarni ko’’roq ishlab chiqarishga jalb qilish.
2. Mavjud resurslarning har bir birligidan tejab-tergab, samarali foydalanish.
3. Fan-texnika yutuqlarini va yangi texnologiyalarni joriy qilib, yangi energiya,
material, xom-ashyo turlari, ularning manbalarini to’ib, foydalanishga jalb qilish,
resurslar unumdorligining oshishiga erishish.
1.2. Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida shakllanishi.
Iqtisodiy hayot sirlarini bilish va shu yo’ldagi faoliyatning asosiy
yo’nalishlarini aniqlashga intilish juda qadim zamonlardan mavjud bo’lib, bu intilish
Иқтисодий ресурслар,
имкониятлар
Ишлаб чиқариш ёки
хизмат кўрсатиш
даражаси
Эҳтиёжларнинг
қондирилиш
даражаси
iqtisodiy faoliyatni tartibga solish, uni kishilarga kerak bo’lgan tomonga
yo’naltirishga ijobiy ta’sir etish zaruriyatidan kelib chiqqan.
Iqtisodiyotga oid bilimlar antik dunyoning ko’zga ko’ringan olimlari
Ksenofont, ‘laton, Aristotel asarlarida, shunigdek qadimgi Misr, Xitoy, Hindiston va
Markaziy Osiyo olimlarining asarlarida qarab chiqilgan edi.
Biz uzoqqa bormasdan ming yillar osha bizga etib kelgan Qur’oni Karimni,
hadislarni, Qobusnomani, Ibn Xaldun asarlarini , bobolarimiz Abu Ali Ibn Sino, Abu
Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Alisher Navoiy, Mirzo Ulug’bek asarlarini
o’qir ekanmiz, ularda insonning yashashi uchun tabiat ehsonlari etarli emasligi,
ijodiy mehnat qilish kerakligi qayta-qayta uqtirilganligiga yana bir karra amin
bo’lamiz. Jumladan, arab mutafakkiri Ibn Xaldun Abduraxmon Abu Zayd (1332-
1406)ning iqtisodiyot bilimlarini rivojlantirishdagi hissasi juda kattadir. Uning 1370
yilda yozilgan «Kitob-ul-ibar» («Ibratli misollar kitobi») asarida dunyoda birinchi
bo’lib tovarning ikki xil xususiyatini – iste’mol qiymati va qiymat tushunchalarini,
oddiy va murakkab mehnatni, zaruriy va qo’shimcha mehnat hamda zaruriy va
qo’shimcha mahsulot tushunchalarini ajrata bildi. Shuningdek, tovarlarni
ayirboshlash jarayonida, ular bir-biriga taqqoslanganda mehnatni tenglashtirish
shaklida yuzaga chiqishi, ya’ni tovarda gavdalangan mehnatning va uning nafliligini
hisobga olinishi ham ta’kidlangan.
2
Alisher Navoiyning iqtisodiy masalalarga oid g’oyalari 1482 yilda yozilgan
«Vaqfiya» va 1500 yilda yozilgan «Mahbub-ul-qulub» asarlarida bayon etilgan. U
kishi mahsulotni uch qismga bo’lib, birinchi qismini ketgan xarajatga, ikkinchi
qismini o’zining va oilasining ehtiyojlariga, uchinchi qismini esa aholining ijtimoiy
manfaatlari uchun sarflashga chaqiradi. Bundan tashqari mahsulotni yaratishda
mehnatning roliga va ishlab chiqarish vositalarining ishtirokiga alohida e’tibor
beradi. Shu bilan birga boylikni halol mehnat bilan to’ish, to’’lash va foydalanish
zarurligini ta’kidlaydi.
3
Shunisi muhimki, ular hech bir inson o’zi uchun zarur bo’lgan iste’mol
buyumlarning barchasini o’zi yarata olmasligini, shuning uchun bir-biri bilan
iqtisodiy aloqada, munosabatda bo’lishlari ob’ektiv zaruriyat ekanligini ham qayd
qilganlar.
Bundan tashqari, ularning asarlarida doimo xo’jaliklarning barcha turlarida (uy,
shahar, davlat) daromad bilan xarajat muvozanatiga katta e’tibor berish lozimligi,
‘ulning mazmuni va uning kelib chiqish sabablari yoritilgan.
2
А.Раззоқов., Ш.Тошматов., Н.Ўрмонов. Иқтисодий таълимотлар тарихи. Т.: «Молия». 2002, 42-бет.
3
А.Раззоқов., Ш.Тошматов., Н.Ўрмонов. Иқтисодий таълимотлар тарихи. Т.: «Молия». 2002., 89-90-бет.
Lekin Aristoteldan boshlab butun dunyoning, jumladan O’rta Osiyoning
ko’’gina olimlari iqtisodiyotni izchil o’rganish asosida uning ko’’gina qonun-
qoidalarini, tushunchalarini yoritib bergan bo’lsalar ham, hali iqtisodiyot nazariyasi
fan sifatida shakllanmagan edi.
Iqtisodiyot nazariyasi mustaqil fan sifatida ko’’gina mamlakatlarda milliy
bozor shakllangan va jahon bozori vujudga kelayotgan davrlarda “siyosiy iqtisod”
nomi bilan shakllana boshladi.
Siyosiy iqtisod grekcha so’zdan olingan bo’lib “‘olitiko” - ijtimoiy, “oykos” -
uy, uy xo’jaligi, “nomos” - qonun degani. Ya’ni uy yoki ijtimoiy xo’jalik qonunlari
ma’nosini beradi. 1575-1621 yillarda yashab, ijod qilgan franstuz iqtisodchisi
Antuan Monkreten birinchi marta 1615 yilda “Siyosiy iqtisod traktati” nomli kichik
ilmiy asar yozib, bu fanni mamlakat miqyosida iqtisodiyotni boshqarish fani sifatida
asosladi. Keyinchalik klassik iqtisodchilar bu fikrni tasdiqlab, siyosiy iqtisod keng
ma’noda moddiy hayotiy vositalarni ishlab chiqarish va ayirboshlashni
boshqaruvchi qonunlar to’g’risidagi fandir, deb yozgan edilar.
Iqtisodiyot nazariyasi fani shakllanishi jarayonida bir qancha g’oyaviy oqimlar,
maktablar vujudga kelgan. Ular jamiyat boyligining manbai nima, u qaerda va
qanday qilib ko’’ayadi, degan savollarga javob to’ishga urinishgan. Bunday
iqtisodiy oqimlardan dastlabkisi merkantilizm deb atalgan. Bu oqim tarafdorlari
odamlarning, jamiyatning boyligi ‘uldan, oltindan iborat, boylik savdoda, asosan
tashqi savdoda - muomala jarayonida ‘aydo bo’ladi, ko’’ayadi, savdoda band
bo’lgan mehnat unumli mehnat, boshqa mehnatlar esa unumsizdir, deb tushuntirib
keldilar. Keyinchalik ayirboshlash, ya’ni savdo jarayonida hech qanday boylik
yaratilmasligi, qiymatning ko’’aymasligi ma’lum bo’lib qoldi. Faqat
ayriboshlashning ekvalentlik tartibi, ya’ni teng mehnatga teng boylik muvozanati
buzilgan taqdirda boylik birovlar foydasiga qayta taqsimlanadi, natijada kimdir
boyib, kimdir xonavayron bo’lib boradi. Merkantilistlar iqtisodiyot nazariyasining
asosiy vazifasi davlatning iqtisodiy siyosatiga amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan
iborat deb ta’kidladilar. Ularning fikricha, iqtisodiyotda ijobiy savdo balansiga
erishilishi uchun davlat iqtisodiyotga faol aralashishi, ya’ni milliy ishlab chiqarish
va savdoni o’z ‘anohiga olishi zarur deb hisoblaydi.
Keyingi oqim fiziokratlar deb atalgan. Ular merkantilistlardan farqli o’laroq,
boylik qishloq xo’jaligida yaratiladi va ko’’ayadi, degan g’oyani olg’a surdilar.
Ularning vakili bo’lgan F.Kene mashhur «Iqtisodiy jadval» asarini (1758) yozdi va
unda fiziokratizm maktabi asoslarini yaratdi. Uning nazariy va siyosiy dasturini
ta’riflab berdi. Bu asarda F.Kene almashuvning ekvivalentlik ta’limotini ilgari surdi.
Uning fikricha almashuv yoki savdo boylik yaratmaydi, almashuv jarayonida teng
miqdorli qiymatlarning almashuvi ro’y beradi, tovarlarning qiymati bozorga
kirmasdan oldin mavjud bo’ladi. F.Kenening ta’limotida sof mahsulot nazariyasi
markaziy o’rin egallaydi. Uning fikricha, yal’i ijtimoiy mahsulot va ishlab chiqarish
harajatlari o’rtasidagi farq sof mahsulot hisoblangan. Uning ta’limotida sof mahsulot
bilan qo’shimcha qiymatni chalkashtirish, ya’ni ikkalasini aynan bir narsa deb
tushunadi. U qo’shimcha qiymat dehqonlarning qo’shimcha mehnati samarasi
sifatida yuzaga keladi deb izohlaydi, ayrim joylarda esa qo’shimcha qiymatni
tabiatning sof hadyasi deb qarab, uni yaratishda tabiat ham ishtirok etadi deb
tushuntiradi.
4
Bu erda u o’zi bilmagan holda qiymat bilan naflilik(iste’mol
qiymat)ning farqiga bora olmaganligini ifoda etadi. F.Kene ta’limotini A.Tyurgo,
Dyu’on de Nemur va boshqalar davom ettirdi. Fiziokratlarning ta’limoti bo’yicha
qishloq xo’jaligida band bo’lgan mehnat birdan-bir unumli mehnat deb hisoblanib,
boshqa sohalardagi mehnat esa unumsiz mehnat deb hisoblangan.
Keyinchalik iqtisodiyot fanining klassik maktabi namoyondalari bo’lmish
A.Smit, U.’etti, D.Rikardo kabi atoqli iqtisodchi olimlar boylik faqatgina qishloq
xo’jaligidagina emas, balki shu bilan birga sanoat, trans’ort, qurilish va boshqa
xizmat ko’rsatish sohalarida ham yaratilishini isbotlab berdilar va hamma
boylikning onasi er, otasi mehnat, degan qat’iy ilmiy xulosaga keldilar. Shuni aytish
kerakki, A.Smitning “ko’rinmas qo’l” ‘rinsti’i hozirgi kunda juda ko’’ tilga
olinmoqda. U o’zining “Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to’g’risida tadqiqot”
(1776) degan kitobida insonni faollashtiradigan asosiy rag’bat shaxsiy manfaatdir
deb ko’rsatadi. Inson o’z shaxsiy manfaatini amalga oshirishga, ya’ni foyda olishga
intilib mehnat taqsimoti sharoitida qandaydir tovar yoki xizmat turini yaratadi,
boshqalarga etkazib beradi, o’z ka’italini ko’’aytiradi va shu intilishda o’zi bilmagan
holda jamiyat taraqqiyotiga hissa qo’shadi deb tushuntiradi. U ka’ital, mehnat, tovar,
ishchi kuchi va boshqa resurslarning erkin harakatini ta’minlash ‘rinsti’ini ilgari
suradi. Ushbu maktabning «klassik» deb nom olishiga ularning quyidagi yutuqlari
sabab bo’ldi.
Birinchidan, A.Smit va D.Rikardo iqtisodiyotni o’rganishga ilmiy yondashuv
beradigan tadqiqot usullarini ishlab chiqdi va muvafaqqiyatli qo’lladilar. Aynan ana
shu usullar yordamida ular merkantilistlarning boylikning manbasi savdo degan
g’oyasini asossiz ekanligini isbotlashdi.
Ikkinchidan, iqtisodiyot to’g’risidagi barcha yig’ilgan bilimlarni klassik
maktab namoyondalari ma’lum bir ilmiy tizimga keltirdilar. Bu narsaga ular birinchi
4
А.Раззоқов., Ш.Тошматов., Н.Ўрмонов. Иқтисодий таълимотлар тарихи. Т.: «Молия». 2002, 147-149-бет.
bo’lib iqtisodiy ne’matlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol
o’rtasidagi tizimli aloqani tadqiq etgani sabab bo’ldi.
Uchinchidan, ingliz klassiklari xo’jalik hodisalarining ko’zga ko’ringan
tomonlarini tadqiq qilish bilan cheklanib qolmadilar. Ular ushbu hodisalarning
mohiyatini, ular o’rtasidagi sabab-oqibatli aloqadorlikni aniqladilar, shuningdek
ka’italistik iqtisodiyot qonunlarini ochdilar.
Iqtisodiyot nazariyasi fanining rivojlanishida Sismondining ham muhim hissasi
bordir. U ka’italistik iqtisodiy mexanizmni tanqid qilib, siyosiy iqtisod inson baxti
yo’lida sostial mexanizmni takomillashtirishga qaratilagn fan bo’lmog’i lozim deb
ko’rsatadi. Ka’italizmning iqtisodiy tuzumini tanqid qilish bilan bir qatorda undan
ko’ra ‘rogressiv bo’lgan jamiyat qurish g’oyasi Sen-Simon, Sharl Fure, Robert Ouen
kabi sostial uto’istlar tomonidan ilgari surilgan edi. Ular xususiy mulkni qattiq
tanqid qilib, uni tugatish tarafdori edilar.
Ulardan keyin marksizm deb nomlangan nazariy yo’nalish o’zlarining
nazariyasida jamiyat taraqqiyotiga tabiiy-tarixiy jarayon deb qarab, ijtimoiy-
iqtisodiy formastiyalar, ularning iqtisodiy tuzumi, tarkibiy qismlari, vujudga kelish,
rivojlanish va boshqasi bilan almashish sabablari to’g’risidagi ta’limotni hamda
qo’shimcha qiymat nazariyasini yaratdilar.
XIX asrning oxirgi choragidan iqtisodiyot nazariyasining yangi yo’nalishi
Dostları ilə paylaş: |