Shodieva nargiza mexrikulovna milliy iqtisodiyot investitsion muhitiga moliya bozorining ta
Qimmatli qog‘ozlar bozorining milliy iqtisodiyot investitsion muhitiga
Yüklə 0,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2. Qimmatli qog‘ozlar bozorining milliy iqtisodiyot investitsion muhitiga
ta’sirining qiyosiy tahlili O’zbekiston iqtisodiyotiga nazar tashlasak, moliyabozorida aksionerlik jamiyatlari va tijorat banklari aktivlari obekt sifatida qaraladi. Ammo ularning kapital qiymati qanday aniqlanishi va prognoz qilinishi biz yuqorida ko’rib o’tgan zamonaviy baholash modellaridan foydalanish orqali amalga oshirilishiga bir qator muammolar sabab bo’ladi. Eng asosiy ikkita ko’rsatkich: moliya bozorining qaytimi va risksiz qaytim ko’rsatkichlarining nobarqaror tendensiyasi bu modellarni qo’llashga asosiy to’siq bo’ladi. Risksiz qaytim odatda mamlakatning uzoq muddatli obligatsiyalarini sotib olish natijasida qo’lga kiritiladigan foiz miqdorini bildiradi va bunda risk “0” ga teng deb olinadi. Ammo, O’zbekistonda qayta moliyalashtirish stavkasi risksiz qaytim sifatida e’tirof etilishi bu holatda noto’g’ri yondashuv hisoblanadi. Moliya bozorining yillik o’rtacha qaytimi ko’rsatkichi esa shu moliya bozorida savdosi amalga oshiriladigan aktivlar (qimmatli qog’ozlar) qaytimi va riskliligi bilan bog’liq holda o’rganiladi. Kompaniya risk indeksi esa moliya bozorining daromadliligi va risksiz qaytim ko’rsatkichlarining o’zgarishiga bog’liq va u quyidagi formula orqali ifodalanadi: (7) bozor qaytimi va riskiz qaytimning kovaratsion koeffitsiyenti; - bozor qaytimining variatsion koeffitsiyenti. Muqobil diskont foiz stavkasini aniqlashda esa kapital aktivlarni baholash modeli va kapitalning o’rtacha tortilgan qiymati modelidan foydalaniladi. Bunda kompaniya joylashgan mamlakatning risksiz qaytimi va moliya bozoridan o’rtacha qaytim ko’rsatkichlari asosiy o’zgaruvchilar hisoblanadi. Shu ko’rsatkichlarga asosan kompaniyaning risk indeksi hisoblab topiladi va diskont foiz stavkasini aniqlashda qo’llaniladi. 41 Risk indeksi qo’shimcha riskni olish evaziga qo’shimcha daromad olish imkonini beruvchi riskpremium ko’rsatkichi bilan e’tirof etiladi va u quyidagicha ifodalanadi: O‘zbekiston iqtisodiyotiga xorijiy sarmoyalarni jalb qilish va shu o‘rinda halqaro moliya institutlari bilan bevosita aloqada bo‘lish, investitsiya faoliyatini moliyaviy ta’minlashda qimmatli qog‘ozlar bozorining rolini oshirish muxim axamiyatga ega. Qimmatli qog‘ozlar bozori va unga taalluqli infratuzilmalarni takomillashtirish korxonalarga investitsiyalarni jalb qilish hamda iqtisodiyotning real sektorini rivojlantirish bugungi kunda muxim axamiyatga ega. Qimmatli qog‘ozlar bozori – har qanday davlat iqtisodiyotida, davlat, aholi, institutsional investorlarning bo‘sh turgan pul mablag‘larini safarbar etish tizimini tashkil etadi, ularni milliy iqtisodiyotning turli sohalariga joriy etish, moliyalash- tirishni muhim manbalari sifatida foydalanish, pul munosabatlari holatiga ta’sir ko‘rsatishda hamda aholi va xo‘jalik sub’ektlari daromadlarini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Kapitalni investitsiyalash jarayoni, ularni hudud yoki ishlab chiqarishning tarmoqlariga kapitallar oqimi va muhim iqtisodiy jarayonlarning daromadi oqimi ko‘rinishida amalga oshiriladi. Natijada talabning oshishi – tovar va xizmatlarga, ularning narxini oshishiga hamda ishlab chiqarishning daromad manbalari orqali o‘rganiladi. Qimmatli qog‘ozlar bozori va unga yondashilgan moliyaviy institutlar tizimida – mulkiy munosabatlar amalga oshiriladi, iqtisodiy o‘sish manbalari shakllanadi, investitsion resurslar qayta taqsimlanadi. Shuni hisobga olgan holda qimmatli qog‘ozlar bozori iqtisodiyotga kapitalni investitsiyalash jarayonini samarali bo‘lishiga qulay sharoitlar yaratadi. Jahon amaliyotining ko‘rsatishicha, milliy qimmatli qog‘ozlar bozorining instituttsional va funktsional rivojlanish sifati ko‘p tomondan qimmatli qog‘ozlar bozorining yaratilishi va barqaror shakllanishiga bog‘liq bo‘ladi. Rivojlanayotgan davlatdagi qimmatli qog‘ozlar bozorining roli ikki tomonlama ko’rib chiqish mumkin. Bir tomonidan, gap iqtisodiyotning amal kilishi samardorligini oshirish 42 haqida, ikkinchi tomonidan esa, qimmatli qog‘ozlar bozorida yordamida ijtimoiy xususiyatiga ega bulgan qator muhim muammolarni hal etish haqida borayapti 9 . Talab investitsiyani moliyalash uchun o‘z mablag‘lari yetmayotgan korxona, korporatsiya va davlat tomonidan yaratiladi. Biznes va davlat odatda qimmatli qog‘ozlar bozori sof qarz oluvchi sifatida gavdalanadi, sof kreditor sifatida esa ba’zi sabablarga ko‘ra, daromad joriy iste’mol va moddiy aktivlarga investitsiya harajat hajmidan oshgan aholi, hususiy sektor keladi. Qimmatli qog‘ozlar bozorining vazifasi jamg‘arma va investitsiyalarni iloji boricha, to‘la va tezkor ta’minlanishidan iborat. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida moliya bozorining ajralmas tarkibi hisoblangan qimmatli qog‘ozlar bozori (QQB) mamlakatning iqtisodiy rivojla- nishida muhim o‘rin tutadi. QQBning iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish jarayonidagi rolini oshirish mamlakatimiz oldida turgan ustuvor vazifalardan sanaladi. Ya’ni, uning iqtisodiyotdagi roli va ahamiyatini oshirish uchun quyidagi muammolar samarali yechim topishiga erishish vazifalarini bevosita hal etish bilan bog‘liq bo‘ladi: investitsiyalarni faol jalb qilish, ishlab chiqarishni modernizat- siyalash va tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish, sanoatni rivojlantirish, inflyatsiyani pasaytirish, barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash. Ushbu muammo- larni hal etish QQBning raqobatbardoshligi, xavfsizligi, barqarorligi, likvidligi, investorlar uchun jozibadorligi va risksizligi darajasini ta’minlash bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, turli tashqi va ichki omillar ta’sirini hisobga olish muhim hisoblanadi. Quyidagi rasmda QQB ishtirokchilarini alohida guruhlarga bo‘lib tavsiflan- gan. Ushbu guruhdagi barcha ishtirokchilar QQB bilan uzviy bog‘liqlikda faoliyat ko‘rsatadi va QQBning yaxlit infratuzilmasini ta’minlaydi. Bularga quyidagilar kiradi: muvofiqlashtiruvchi va nazorat qiluvchilar, emitentlar, professional ishtirokchilar hamda investorlar. Moliyaviy globallashuv sharoitida rivojlanayotgan dunyoning barcha mamlakatlari uchun muhim muammo iqtisodiyotda o‘z milliy QQB rolini oshirish, 9 I.Butikov. Qimmatli qog‘ozlar bozori. Darslik. - T.: «Konsauditinform», 2001. 66 b. 43 bunda iqtisodiyotni modernizatsiyalash, sanoatni rivojlantirish, inflyatsiyani pasaytirish, iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlarini ta’minlash maqsadida investitsiyalar jalb qilishni ta’minlash hisoblanadi 10 . Ushbu muammoni hal etishning muhim shart-sharoitlari QQBdagi investitsiyalar, jamg‘armalar, iqtisodiy o‘sish, inflyatsiya, davlat institutlari faoliyati va monetizatsiya o‘rtasida chambarchas aloqalar mavjudligi hisoblanadi. Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|