Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 0,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bioloq Con Salston (Təvəllüd: 1942)
- İnsan genomunun «deşifrəsi» xəstəlikləri daha yaxşı anlamağa imkan verir. Gen terapiyası
- Genlərin xəritələşdirilməsi
- Elm tarixində müxtəlif elm sahələrinə mənsub şəxslər arasındakı dialoqlar böyük re‐ zonansa səbəb olmuşdur. Bu dialoqlar elm
- Jurnalın «Dialoq rubrikası hissəsində məşhur fransız nevrobioloqu Jan Pier Şonjü ilə XX əsrin məşhur filosoflarından olan Pol Rikörün dialoqu bu
- Vacib bir qarşılaşma: Bilik və müdriklik Jan Pier Şonjü
|
Genomun ölçüləri 1980‐ci illərin sonunacan hesab olunurdu ki, insan genomunda təqribən 100 000 gen vardır. Layihə üzərində iş həqiqi sayı göstərdi – 20 000–25 000, daha sadə quruluşlu bəzi orqanizmlərdən daha az. Heyvanlarda ən böyük məşhur genom böyük protopterə məxsusdur, onda təqribən 130 milyard əsas ‐ lar cütü vardır.
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 Növ Genom, saslar cütü sayı Genl rin sayı Xromosomların sayı nsan (Homo sapiens) 3.2 milyard 20 000-25 000 46
impanze (Pan troglodytes) 2.8. milyard 20 000 48
n k (Bos taurus) 3 milyard 22 000 40
Ev siçanı (Mus musculus) 2.6. milyard 25 000 40
Tez çoxalan siçan (Drosophila melanogaster) 137 milyon 13 600 8
Caenorhabditis elegans 97 milyon 19 000 12
Escherichia coli bakteriyası 4.6 milyon 32.00
1 Bioloq Con Salston (Təvəllüd: 1942) Britaniya bioloqu 1980‐ci illərdən, hələ avtomatlaşdırılmış texnologiyanın ixtirasın ‐ dan əvvəl genin sekvenləşdirilməsi üzərində işləyir. Onun ən mühüm işi kiçik şəffaf qurd – 1 mm‐ə yaxın uzunluqlu Caenorhabditis ele‐ gans nematodunun genomunun açılmasıdır. Heyvanların əksəriyyətindən fərqli olaraq, bu növün bədəni qəti olaraq müəyyən sayda hüceyrələrdən ibarətdir – yetkin erkəkdə onların sayı 1031‐dir. Con Salston hər bir hüceyrənin yumurtadan yetkinliyə qədər olan yolunu izləmişdir. Bu «taleyin planı» göstərdi ki, 10‐dan çox hüceyrə inkişaf prosesində apoptoz mexanizmi üzrə planlaşdırılmış şəkildə məhv olur. 2002‐ci ildə Salston Sidney Brenner və Robert Horvits ilə birgə tibb sahəsində Nobel mükafatı alırlar. İnsan genomunun «deşifrəsi» xəstəlikləri daha yaxşı anlamağa imkan verir. Gen terapiyası Gələcəkdə gen terapiyası müəyyən hücey ‐ rələrin genomunun dəyişdirilməsi üçün virus‐ lardan istifadə edə biləcək. Xəritələşdirmə İrsi xəstəliklər üzrə məlumatlar bazası layihəsi üzrə araşdırmalara 2002‐ci ildə başlanılmışdır. Bu «xəritə»də insanın haplo ‐ tip ləri (birnukleotidli polimorfizmlər ilə allel ‐ lər qrupu) əks olunacaq. Ümumi haplotipləri bəzi xəstəliklərə cavab verən genlərin müəy yən edilməsi üçün nişan kimi istifadə etmək olar. Aktiv genlər Hüceyrələr, onlar hansı genlərində aktiv olduğuna görə fərqlənirlər. Aktiv gen ilə kodlanmış zülalların identifikasiyası xərçəng hüceyrələrinin müəyyən növlərini ayırd et məyə kömək edəcək. Genlərin xəritələşdirilməsi Təqribən 2020‐ci ilə genlərin xəritələş diril ‐ məsi yeni doğulanlarda irsi pozuntular barədə erkən xəbərdarlığı təmin edərək müali cəni asanlaşdıracaq.
Elm tarixində müxtəlif elm sahələrinə mənsub şəxslər arasındakı dialoqlar böyük re‐ zonansa səbəb olmuşdur. Bu dialoqlar elm sahələri arasında inteqrativ əlaqələrin qurul ‐ masına və böyük elmi nəzəriyyələrin (grand theories) meydana gəlməsinə şərait yaradır. Jurnalın «Dialoq rubrikası hissəsində məşhur fransız nevrobioloqu Jan Pier Şonjü ilə XX əsrin məşhur filosoflarından olan Pol Rikörün dialoqu bu baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu dialoqda təbiət elmləri ilə humanitar elmlər arasındakı «iki mədəniyyət» mə u ‐ mu ilə də ifadə edilən klassikləşmiş əlaqə ‐ sizliyi açmağa cəhd edilir: beyinin strukturu və işləməsi haqqında məlumat əldə etmək özümüzə dair biliyimizə nə əlavə edə bilər? Beynimizi tanımaq gündəlik həyatdakı təcrü ‐ bəmizə, dünya və «başqası» ilə olan münasi ‐ bə timizə necə təsir edə bilər? Beyin ilə düşüncə‐şüur arasında nə cür əlaqə vardır? Estetik və mistik təcrübə nevro elmlərin tədqiqat obyekti ola bilərmi? Təbiətə istinad edən bir etika anlayışı mümkün və ya tələb olunandırmı? Jan Pier Şonjü: 1936‐cı ildə Fransada anadan olmuşdur. Nevrobilogiya üzrə elmlər doktorluğunu Paster İnstitutunda müdafiə etmişdir. Burada Molekulyar Biologiya kafed ‐ rasının müdiri olan Nobel mükafatçısı, bi‐ oloq Jak Monodun kafedra sında işləmişdir. 1972‐ci ildə Molekulyar Nev robiologiya Kafedrasının müdiri və 1975‐ci ildə profes‐ sor olan Şonjü karyera sında altı yüzdən çox elmi məqalənin müəllifidir və bir çox elmi mükafat almışdır. Hal‐hazırda Paster İnsti‐ tutunda Molekulyar Nevrobiologiya Kafed ‐ ra
sının müdiri və Kollec de Fransda da professor olaraq işləyir. Pol Rikör: 1913‐cü ildə Fransada anadan olmuşdur. Müasir dövrün məşhur filosof və tarixçilərindən biri hesab olunur. İkinci Dünya müharibəsi ərəfəsində Almaniyaya gedərək Münxen Uversitetində Martin Haydigger və Edmund Husserlə dair tədqiqatlar apardı. Alman hökuməti tərəfindən agent likdə i i‐ ham edilərək müharibə illərini Pome ranie həbs düşərgəsində keçirdi. Azadlığa çıx ‐ dıqdan sonra dil fəlsəfəsi və psixoana lizdəki müxtəlif interpretasiya təlimlərini feno me ‐ nologiya baxımından tədqiq etdi. Sarbonna, Yale və Çikaqo kimi universi tet lər də dərs 47 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 Dialoq verdi. Etika, metafor, hermenev tika, Ziqmund Freyd, Rudolf Bultman, Martin Haydigger və Edmund Husserlə dair təd qiqat ları və fikir ‐ ləri XX əsr fəlsəfəsinə öz möhürünü vur ‐ muş dur. Pol Rikör 2005‐ci ildə vəfat et miş dir.
heyran olduğu bir filosofsunuz. Mən isə bir tədqiqatçıyam. Həyatım insanın sinir sis‐ teminin və xüsusilə beyninin işləmə mexa ‐ nizmlərinin nəzəri və təcrübi olaraq tədqiq olunmasına həsr edilmişdir. Hər nə qədər insan beynini ən mikroskopik struktur ların ‐ dan, yəni onu əmələ gətirən molekul lardan hərəkətlə anlamağa çalışsam da, bu baxış tərzi onun düşünmə, hiss və həyəcanlar, bilmək qabiliyyəti və əxlaq duyğusu kimi ənə ‐ nəvi fəlsəfənin sahəsinə daxil olan ən yüksək funksiyalarını anlama istəyini də kənarlaş ‐ dır
mır. Məhz mənim də daxil olduğum molekulyar bioloqlar qarşısında ürküdücü bir problem vardır: molekulların təşkil et‐ diyi bu elementar strukturlarla gözəlliyin qavranması və ya elmi yaradıcılıq kimi qarışıq və inteqrativ funksiyalar arasındakı əlaqəni tapmaq. Kopernik, Darvin və Freyd ‐ dən sonra indi bizə Ruhun əldə olunması işi qalır! Bu XXI əsr elminin qarşısında duran ən təsirli və ürküdücü problemlərdən biridir. Antik dövrdən etibarən fransız ənənə ‐ sinə görə, ruh (espirit) adı verilən mə uma (anqlosakson müəlliflərin mind, yəni zehin dediklərinin eyni mənalısı) dair tezislər təqdim edən, müzakirələr aparan və arqu ‐ ment lər gətirən hər zaman filosoflar olmuş ‐ dur. Dolayısıyla burada hər birimiz əks qütblərdən yola çıxaraq görünsək də, fəlsəfə ilə nevrobiologiya arasındakı bu görüşü mən məmnunluqla qarşılayıram. Sizin çalış mala ‐ rınıza böyük bir heyranlıq duyuram. Bəlkə də, bu mənim səhvimdir, ancaq Fran sada əxlaq və etik problemlərə dair bu qədər dərin şəkildə fəlsəfi fikirləri inkişaf etdirmiş müəllifə rast gələ bilmirəm. Nə üçün bir
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 ortaq məxrəcə gəlib yekdil bir ifadə tərzi yaratmayaq? Bəlkə, bunu edə bilmərik. Ancaq bu təşəbbüsün heç olmasa uyğunluq nöqtələrini müəyyən etmək, daha da əhə ‐ miyyətlisi, qırılma nöqtələrini görmək və bir gün istər‐istəməz doldurulması lazım olacaq boşluqları aktuallaşdırmaq baxımın dan maraqlı olacaqdır. Pol Rikör: Dialoq ifadənizə müqabil, son dərəcə ciddi bir əsər olan «L`Homme Neu‐ ronal» (Neyronal İnsan) adlı əsərin müəllifi olaraq sizi mən də səmimiyyətlə salamla ‐ yıram. Bu təşəbbüsümüz, sözün əsl məna ‐ sın da, bir görüşmədir və ən başlıcası insan feno menologiyası ilə əlaqədar olaraq ara ‐ mızdakı peşə xüsusiyyətlərindən, yəni biri ‐ mizin elm adamı, digərimizin filosof ol ma sından yaranan baxış tərzlərindəki fərqliliyin varlı ‐ ğın dan qaynaqlanır. Ancaq eyni zamanda başqa bir qaynağı da var: Başlanğıcda bu baxış tərzinin fərqinə dair fikir ayrılıqlarını həll etməsək belə, daha yüksək bir müzakirə səviyyəsinə çatdırma istəyimiz ciddi səbəb və arqument ‐ ləri meydana gətirəcəkdir. Öz çıxış nöqtəmi ifadə edim. Mən özümü Avropa fəlsəfəsi daxilində müxtəlif cərəyan ‐ lardan, üç fərqli baxış tərzinə malik olan bir cərəyana aid edirəm: Refleksiv fəlsəfə, feno ‐ menolojik fəlsəfə və hermenevtik fəlsəfə. Birinci baxış tərzi refleksiv fəlsəfə, yəni insa ‐ nın malik olduğu düşünmə və hissetmə gücünü, onu özünə başqalaşdıran bilik, təc ‐ rübə və hislərdə yenidən əldə etmə təşəb ‐ büsünü ifadə edir. Jan Nabert mənim də aid olduğum cərəyanın bu ilk qolunun ən mühüm təmsilçisidir. İkinci baxış tərzi – fenomenologiya – «əşya ‐ ların özlərinə», yəni özünü ancaq mədəni, fəlsəfi və dini tarixdən miras qalan mental strukturlardan asılı olmayaraq təcrübəyə aid olan şeyin ortaya çıxmasına çatmaq idealını ifadə edir. Bu istək refleksiv düşüncənin əksinə nəzəri, təcrübi və estetik yaşamın istiqamət ‐ lənmiş – niyyətlənmiş (intentionnel) tərəfini vurğulayır. Bu baxış tərzinin ən mühüm müda ‐ fiəçisi ona adını verən Edmund Husserldir. 49 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 Әvvəllər dini mətnlər, klassik ədəbi mətn ‐ lərə (filologiya) və hüquqi mətnlərə tətbiq olunmuş olan hermenevtik metoddan miras qalan üçüncü baxış tərzi insan təcrü bələrinin «oxunması» adlandıraca ğı mız şeylə bağlı şərh ‐ lərin çoxluğunu vurğulayır. Bu üçüncü tərzli fəlsəfə, başqa bütün növ fəlsəfənin ilkin təsəv ‐ vürlərdən asılı olma ması iddiasını araşdırır. Bu üçüncü təmayülün başlıca ustad ları Diltey, Haydigger və Qadamerdir. Mən bundan sonra bu dialoqda üç baxış tərzini də ifadə etmək üçün fenomenologiya terminindən istifadə edəcəm.
kulyar biologiya sahəsindəki inkişaf mənə təsir etdi. Altmışıncı illərdən başlanan bu proyekt hələ də uğurla davam edir. «Allosterik proteinlər» adlandırılan molekul lardan bəziləri təyin ‐ edici xüsu siy yətlərə malikdir. Bu proteinlər hüceyrənin yaşamasına şərait ya radır. Bun‐ lar, eyni zamanda hü ceyrənin xarici şəraitə uyğun laşması üçün də aç‐bağla funk si ya sını görən düy mələr (komu ta torlar) vəzifəsini də yerinə yetirir. Hü cey rənin bu funk si yalarını fiziki‐kimyəvi məf hum lar çərçivəsində anla‐ maq tədqiqat ənənəsinin yaranmasına səbəb olmuşdur və mən də bura daxiləm. Bundan başqa bu kamutatorlara bənzəyən sinir hücey ‐ rələri arasın dakı əlaqəni yaradan kimyəvi maddi reseptorlar «nevrotrans mit terlər»
(neurotransme eurs) mövcuddur. Beyni‐ mizin bütün funksiyaları, ən bəsitindən ən mürəkkəbinə qədər bu molekul‐komuta ‐ torları işə salır və xarici dünya ilə birbaşa əlaqə qurmağımıza imkan yaradır. Sinir hücey ‐ rələri arasındakı əlaqələr beyinin inkişaf prosesi boyunca mərhələli olaraq qurulur və yeni əmələ gələn orqanizm təcrübə və yanıl ‐ malara, yoxlama və sına malara, seç məyə dayanaraq öz funk siyasını yerinə yetirir. Qısası beyin deyincə hər şeyi ilə hazır və vəzifəsini yerinə yetirə cək «genetik struktur» deyil, ümumi genetik çərçivə daxilində bir çox epigenetik ünsür lə rin arxa‐arxaya və iç‐ içə beyin toxumala rın da (neyron şəbəkə ‐ sində) yerlərini alması anlaşılmalıdır. Beyin daxilində gedən inki şaf edici funksiyalar bi‐ oloji təkamül mərhə ləsində fiziki, ictimai və mədəni ətrafla da əlaqə qurur. Beləcə təbii olaraq bəşəri və humanitar elmlərlə biolo ‐ giya arasında son dərəcə məhsuldar müna ‐ sibət qurulur. Az əvvəl qeyd etdiyiniz «Neyronal İnsan» kitabım sayəsində anladım ki, molekuldan ruhi funksiyalara qədər (psixiatriya) mövcud məlumatları sistemləşdirmə təşəbbüsü, beyin və funksiyalarına dair mənim layihələrimə geriyə doğru güclü təsir etmişdir. Bu möv ‐ zuda Rene Tomun baxış tərzini mənim ‐ səyirəm. Ona görə bir modelləmə cəhdində mühüm olan onun ontolojik hədəf sahəsidir, yəni şeylərin və varlıqların əsas və köklərinə dair təsəvvürlərimizə etdiyi və edəcəyi tə ‐ sirdir, başqa sözlə, altında yatan fəlsəfədir. «Neyronal İnsan» kitabını yazarkən Spino ‐ zanın «Etika»sını və düşüncəsinin mahiyyə ‐ tini və qətiliyini kəşf etdim. Spinoza deyirdi: «İnsanların hərəkətlərini və arzularını, xətlər, səthlər və cisimlər kimi tədqiq edəcəm». Bir «neyronal insan» necə əxlaqi subyekt ola bilər? Bu gün sizinlə dialoq qurma istəyimin də əsasında bu gizlənir. Pol Rikör: Ağlıma Jorj Konqilem və Qastun Başlyar gəlir. Konqilemin «Canlının Biliyi» adlı əsəri mənim üçün bu dialoqda mühüm mənbə olacaq. Konqilem filosof və bir həkim kimi canlı varlığın öz ətrafını necə qur du ‐
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 ğunu, öz hərəkətində «canlılıq dəyərini» necə əks etdirdiyini göstərir. Canlı təbiətdə fiziki qanunlardan kənar normalar sistemi qurur. Başlyara gəlincə, «Elmi Zehnin Yaranması» adlı kitabında bu istiqamətdə epistemolojik qop ‐ manı izah edir. Jan Pier Şonjü: Bundan başqa Karl Popper ilə Con Ekles arasındakı dialoqu da bilirik. Bunlardan biri filosof, digəri isə nevrobioloq idi. Müştərək əsərləri «Öz və Beyni» (The Self and its Brain) adını daşıyır.
rın «mind» dediyi ruh və ya zehin fəl səfə ‐ sinə müvafiq səviyyələri iyerarxik ola raq ələ alan bir fəlsəfə sistemi qurmağa cəhd etdilər. Jan Pier Şonjü: Demək, əlimizdə bir nevrobioloq və filosof arasında ən azından yaxın tarixə aid bir dialoq vardır. Bizim bu dialoqumuzda fəlsəfi mənada ən əsaslı sual budur: Sinir sistemi və beyinə dair tədqi ‐ qatlardakı inkişaf bizi XVIII əsrdə Deyvid Hyum tərəfindən «olan» (what is) ilə norma‐ tiv «olması vacib olan» (what ougt to be) arasında, başqa sözlə desək, elmi biliklə etik qaydalar arasında əsaslı fərqi yenidən araş ‐ dırmağa sövq etməzmi? Məsələn, müasir filo ‐ soflardan Habermas etik qaydaların, şüb hə siz, həqiqət kateqoriyasına daxil oldu ğunu ifadə edərək müzakirəni yenidən qızışdırmışdır. Pol Rikör: Beyin haqqında bütün bildik ‐ lərim müəyyən növ biliklərdir. Ancaq başqa növ biliklər də vardır. Bu sualın cavabına dair sizinlə ixtilafa düşə bilərik: Beyin qabığına (korteks) dair əldə etdiyimiz yeni biliklər, əvvəldən bəri bədənin işləməsinə dair yaşayaraq öyrənmiş olduqlarımı, xüsu ‐ silə həyəcanlar, hislər və bədənimə malik olmağımla bağlı olan hər şeyi artırırmı? Mənim tək bədənim var, başqa bədənlər isə qarşımda durur.
düşürəm. İlkin olaraq sinir sistemi ilə əlaqə ‐ dar elmdə iki fərqli tədqiqat tərzi olduğuna dair görüşdə sizinlə razıyam. Birinci metod, beyinin anatomiya və morfologiyası, mik ‐ ros kopik quruluşu, sinir hüceyrələri və onla ‐ rın sinaptik əlaqələrini tədqiq edir. İkincisi isə hal və mərhələləri, davranışları, duyğu və həyəcanları, düşüncələr və ətraf mühitə qarşı təsirləri tədqiq edir. Bu iki anlayış uzun müddət bir‐birindən ayrı tutulmuşdur. Mənə görə, fərdi müxtəliflik və dəyişkənliyə bax ‐ ma yaraq, biz insanların beyinlərinin bir‐birinə uyğun gələn, hə a çox bənzəyən həyatla ‐ rından bəhs etmələri «başqaları» mə u munu meydana gətirir. Bundan başqa özü müzə aid psixoloji halları başqalarına da aid etmə ‐ yimiz, başqalarının da mənimkinə yaxın bir həyatı olduğu mənasına gəlir. Ancaq yenə də haqlısınız. Çünki sinir sisteminə dair elm ‐ lərdəki inkişaf hələ çox nöqsanlıdır.
gəlir: Beyin haqqında əldə etdiyim məlumat, beynim ilə əlaqədar heç bir şey bilmədən sadəcə bədənimin işləməsi ilə özüm haq ‐ qında əvvəldən bəri əldə etdiyim bilikləri artırırmı? Burada «həyat» sözü açar sözdür və iki mənaya gəlir. Birincisi, bioloqların gözü ilə görünən həyat, ikincisi isə yaşanan həyat... Jan Pier Şonjü: Aktual nöqtəyə işarə edir ‐ siniz: Beyin haqqında bilinənlər normal vərdiş edilən təcrübi səviyyədə dəyişiklik lərə səbəb olacaqdırmı? Cavabım fəlsəfəyə isti na dən olacaqdır: «Ruhun qaranlıq gecə ləri olan qorxuları dağıtmaq üçün günəşin işıq ları və ya günün aydınlığı deyil, təbiətin ağıl ilə tədqiq edilməsi vacibdir» – deyirdi Luk ‐ retius. Hələ o vaxtlar Spinoza belə ifadə edir di: «İnsanlar davranışlarını müəyyən edən səbəblərin deyil, yalnız hərəktlərinin şüurunda olduqları üçün özlərini azad hesab edərlər».
də eyni bədəndir. Yəni zehni və bədəni olan da eyni insandır. Həm fenomenologiyanı, həm də elmi aşacaq bir üçüncü ifadə tərzi hər halda bu ontolojik eynilik əsasında qurulacaqdır. Mövzunu belə ifadə edə bilə ‐ rəm: Beynim düşünmür (düşünən beynim
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 deyil), ancaq nə zaman düşünsəm, beynimdə bu şeylər olur! Tanrını düşündüyümdə belə! Jan Pier Şonjü: Beynimiz davamlı olaraq hər şeyə məna verməklə məşğuldur. Məsə ‐ lən, baxışlarınızın mənə yönəldiyini görü ‐ rəm, bəlkə də, bir neçə saniyə sonra sizə verəcəyim cavabı əvvəlcədən hazırlamağa çalışıram. Sizin məna axtarışınızı anlamağa cəhd edirəm.
şüurdan xaric problem də məhz budur). Ancaq beyin qəti şəkildə və dəyişməz bir bilik obyekti olaraq qalacaq, heç bir zaman bədən sahəsinə aid olmayacaqdır. Düşüncə mənasında beyin özünü «düşünməz». Ancaq siz beyini düşünürsünüz.
də beyin olmadan özünü düşünə bilməz! Beyin bir obyektdir, ancaq bütün hər şeyi idarə edir və şəxsin öz bədənini qavra ma sı ‐ na və ona dair plan‐proqramlar qurmasına imkan yaradır. Pol Rikör: Dünya daxilində olan zehin ilkin olaraq qlobaldır və işləyəndə bütövdən hissəyə doğru, elmi prosedurda isə hər zaman hissədən mürəkkəbliyə keçmək şək ‐ lində işləyir. Mən fenomenolojik platformada qalaraq tənqid edirəm. Sizin neyronal mode ‐ linizin quruluşuna etirazım yoxdur. Әslində, mənim sualım yaşanmış təcrübəmin də labo ratoriya təcrübəsi mənasında təcrübə ilə eyni biçimdə modelləşdirilib‐modelləşdiril ‐ mə yəcəyi, dünyadakı yerim, özüm, bədənim və digər bədənlər haqqındakı anlayışımın zərbə almadan modelləşdirilməyə müvafiq olacağına aiddir. Jan Pier Şonjü: Sizin bu modelləşdirməyə baxış tərziniz, mənanın itməsi və «episte‐ molojik zərərə» səbəb olma görüşünüz məni təəccübləndirdi. Belə ki humanitar‐sosial elmlərdə Pol Rikörün bu sözünü tez‐tez təkrar edirəm: «Daha yaxşı başa düşmək üçün daha çox açıqlamaq». Bir model hər zaman nöq ‐ san lıdır, ancaq insana bilik sahəsində irəli ‐ ləmək üçün təkan verir. İtirilənə nisbətdə qazanc daha yüksəkdir. Pol Rikör: Təfəkkürün fiziki əsas olmadan işlədiyinə heç bir zaman inanmadım. İnsan ətraf mühiti sonradan dəyişdirmək üçün ancaq lazım gələndə məlumat toplamaqla kifayətlənməz. Daha başlanğıcdan onu şərh edər, formalaşdırar. Husserlin nəşr olunma ‐ mış son yazılarında ifadə etdiyi kimi, insan öz davranış hədəflərinə və məqsədinə çat‐ maq üçün özünün dünyasını qurar. Beyin– sizin ifadənizlə – təşkil etdiyi proqramları dünyada əks etdirmədən əvvəl dünya hazır ‐ lanıb‐tamamlanmış bir şey deyil. Daha əvvəl təşkil olunduğu fərz olunan bir dünyanın üzərinə beyinin əlavə bir şey əks etdirmə ‐ sindən deyil, yaşam dünyasının (Lebenswelt) praqmatik olaraq qurulmasından söz açmaq daha düzgün olardı.
beynimizin və onun funksiyalarının məlu ‐ matına əsasən imkan daxilində irəliləmək, dünyaya dair təcrübələrimizin necə həyata keçdiyini addımbaaddım və iyerarxik olaraq daha yaxşı başa düşməyimizə imkan verəcək modellər qurmaqdan başqa bir şey deyil.
Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|