Sonnur Öztürk ve Deniz Albayrak-Kaymak 1

: 
Dikkat Dağınıklığı Aşırı Hareketlilik Bozukluğu, anne eğitim programı 
Giriş 
Barkley’e (1998) göre, çocuklarda görülen en yaygın psikolojik sorunlardan 
biri Dikkat Dağınıklığı ve Aşırı Hareketlilik (hiperaktivite) Bozukluğu’dur (DDHB). Bu 
bozukluk, dürtüsellik ve hareketlilikle ilgili bir dizi sorunu içerir. DDBH’de en sık 
görülen birincil sorunlar arasında söz dinlememe ve öfke, ikincil sorunlar arasında ise 
*Bu çalışma birinci yazarın, ikinci yazarın akademik danışmanlığında Boğaziçi Üniversitesi, Rehberlik ve 
Psikolojik Danışmanlık Yüksek Lisans Programı’nda 2003 yılında tamamlamış olduğu uzmanlık tezinin 
özetidir. Araştırmaya özellikle örnekleme erişim ve uygulama ortamı sağlanmasında değerli katkılarda 
bulunan tez jürisi üyesi Prof. Dr. Yankı Yazgan’a teşekkür ederiz. 
**Bu araştırmanın özeti, 6-11 Eylül 2004 tarihleri arasında İstanbul’da Bilgi Üniversitesi’nde yapılan XIII. 
Ulusal Psikoloji Kongresi’nde sözel bildiri olarak sunulmuştur. 
 
Sonnur Öztürk, Uzm. Psi. Dan. ve Psikodrama terapisti, Ekipnormarazon Aile, Çocuk, Genç Danışmanlık 
Merkezi Caddebostan, İstanbul. [e-mail] 
 
Deniz Albayrak-Kaymak, Doç. Dr., Boğaziçi Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, 
Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Programı. [e-mail]
 

---

Sonnur Öztürk ve Deniz Albayrak-Kaymak 
 
Boğaziçi Üniversitesi Eğitim Dergisi Cilt 21 (2) 
2 
akademik başarısızlık, dikkat toplayamama, davranış bozuklukları, sosyal uyum 
zorlukları ve özgüven yetersizliği sıralanabilir (Barkley, 1998).
Bütün çocuklar normal gelişimleri içerisinde ailelerini zorlayan ya da 
toplumsal kurallara uymayan bazı kabul edilemez davranışlar sergileyebilirler. Fakat ne 
zaman öfke ve yıkıcı davranış çocuğun evde ve okulda işlevselliğini bozarsa, o zaman 
davranış bozukluğu olduğu söylenebilir (Kazdin, 1987, alıntı O’Reilly ve Dillenburg, 
2000). Weinberg (1999) DDHB’nin yalnızca çocuğu değil, tüm aileyi etkilediğini, 
öğretmen ve ana-babalar için davranışsal sorunlara yol açtığını dile getirmektedir.
Diğer ailelerle kıyaslandığında DDHB’li çocukların ana-babalarında düşük 
özgüven, evlilik sorunları, sosyal ortamlardan kopma, çocuklarıyla baş etmede düşük 
denetim düzeyi ve yüksek depresyon ve gerginlik görülmektedir (Center for 
Community, Child Health and Ambulatory Pediatrics, 1998). Kottman ve Robert’ın 
(1995) alan yazın özetine göre, DDHB’li çocukların ana-babalarının evliliklerinde ve 
ana-baba rollerinde daha fazla gerginlik, evlilik sorunları ve depresyon yaşanmaktadır. 
DDHB tanısı almış çocukları olan ana-babalar çocuklarıyla baş edemeyeceklerini 
hissetmekte, onları cezalandırdıkları ya da öfkelendiklerinde de suçluluk duymaktadırlar 
(O’Reilly ve Dillenburg, 2000). Çocuğun bakımından birinci derece sorumlu oldukları 
ve çocukla daha çok zaman geçirdikleri için anneler DDHB’li çocukları ile baş etmekte 
babalardan daha çok zorlanmaktadırlar (Barkley, 1998).
Çocukluktaki davranış bozukluklarında kullanılan tedavi yöntemleri üzerine 
yapılan taramalar ana-baba eğitim programlarının aile terapisi ve bilişsel-davranışsal 
terapilerin de içinde olduğu diğer yöntemlere nazaran daha fazla araştırılıp etkili 
bulunduğunu göstermiştir (Kottman ve Robert, 1995). Benzer şekilde, DDHB için en 
etkili tedavi yöntemlerini inceleyen Ball ve Kolaian (1995) anne, baba ve öğretmen 
eğitimi, bireysel ve aile terapisi yöntemlerinin etkili olmakla birlikte 1937’deki ilk 
kullanımından bu yana ilacın en etkili yöntem olduğunu öne sürmüştür. Moore (2000) 
ise doğası çeşitli nedenlere bağlı olan DDHB’de tek bir tedavi yönteminin etkili 
olamayacağını dile getirmiş, ancak davranış değiştirme yöntemlerinin DDHB’de en 
etkili psikoterapi yöntemlerinden olduğunu vurgulamıştır. Barkley’e (1998) göre ise, 
bazı DDHB’li çocuklar için ilaç yöntemi yeterli olamamaktadır, bu nedenle farklı tedavi 
yöntemleri uygulanmalıdır ve ana-baba eğitimi düşünülmesi gereken değerli 
yöntemlerden biridir. Yine Barkley’e (1998) göre, ilaç dâhil diğer yöntemlerin 
kullanıldığı durumlarda da ana-baba eğitiminin sağlanması daha fazla yarar getirecektir.
Ana-baba eğitimi anneler ile aşırı hareketli çocukları arasındaki ilişkilerde 
olumlu değişikliklere yol açmaktadır. Çocuklarıyla baş etme becerilerinin artması 
çocukların annelerinin sözünü daha çok dinlemelerini sağlamakta (Danforth, Barkley ve 
Stokes, 1991), ana-babalar olumlu davranışı artırmayı, çatışmaları çözmeyi, öfkeyle 
başa çıkmayı öğrenmekte, sorunları hakkında konuşmaya, kendi düşüncelerini diğer 
ana-babalarla paylaşmaya ve toplumsal kaynaklardan yararlanmaya başlamaktadırlar 
(Cunningham, Bremner ve Secord, 1998). 
Ana-baba eğitim programlarını tarayan Newby ve Fischer (1991) en yaygın 
olarak kullanılan üç eğitim programından söz etmiştir: Barkley’nin Ana-Baba Eğitim 
Programı, Patterson ve Oregon Sosyal Öğrenme Merkezi’nin Ana-Baba Eğitim 
Programı ve Forehand’in Ana-Baba Eğitim Programı. Her üç program da benzer 
konular içerir: pekiştireçlerin kullanılması, cezalandırma işlemleri, ayrıntılı 
değerlendirme, sosyal ya da simgesel ödüllendirme sistemi, ana-babaların çocuklarına 

---

DDHB’li Çocukların Anneleri için Bir Eğitim Programı 
3 
Boğaziçi Üniversitesi Eğitim Dergisi Cilt 21 (2) 
olumlu sosyal geribildirim vermeleri ve davranış değiştirme yöntemleri. Üç programda 
da mola (time-out) yöntemi bulunmakta, ancak farklı şekillerde uygulanmaktadır. 
Türkiye’de DDHB ile ilgili çalışmaların çoğunluğu sınıflandırma ve tanı ile 
ilgili olmakla birlikte, bu çocukların anne ve babalarıyla yapılan eğitim çalışmaları da 
vardır. Bunlardan en fazla bilinenlerden biri Yavuzer ve arkadaşları tarafından 
geliştirilen ve uygulanan Anne Baba Okulu (Yavuzer, 1990), diğeri ise Anne-Çocuk 
Eğitim Vakfı’nın Anne-Çocuk Eğitim Programı’dır (Bekman, 1998).
Yeşilleten (2001) özel psikolojik danışmanlık merkezlerinde değişik sorunlara 
sahip çocukların anne ve babalarını desteklemek üzere değişik ana-baba eğitim 
programlarının uygulanmakta olduğunu belirtmiştir. Sürücü (2003) “Dikkat Eksikliği 
Hiperaktivite Bozukluğu Anababa-Öğretmen Elkitabı” adlı kitabında Ankara’da 
uygulanan programdan söz ederek Barkley’in Anne Baba Eğitim Programı hakkında 
bilgi vermiştir.
Yukarıdaki alan yazın çalışmaları özet olarak ana-baba eğitiminin DDHB 
sahibi çocuklara sunulan yardıma katkısı olduğunu göstermektedir. Ülkemizde tedavi 
olanakları sınırlı olduğundan ana-baba eğitimi ayrı bir önem kazanmaktadır. Bu 
temellere dayanarak, DDHB tanısına sahip çocukların anneleri için düzenlenmiş bir 
eğitim programının uyarlanması, uygulanması ve değerlendirilmesi planlanmıştır. 
Amaç, ana-baba eğitimi üzerinde çalışan meslektaşların yararlanabileceği bir kaynağın 
hazırlanması, bir grup anneye eğitim olanağı sağlanması ve bu eğitimin annenin yanı 
sıra çocuklar ve aile üzerindeki olası etkilerinin araştırılmasıdır.
Yapılan kaynak taramaları sonucu Kanada’daki toplum merkezlerinde 
uygulanan, Cunningham ile meslektaşları (1998) tarafından geliştirilmiş olan 
Cunningham Anne Baba Eğitim Programı’nın (Community Parent Education Program, 
COPE ya da Türkçe kısaltmasıyla CABEP) diğer programlardan daha kapsamlı olduğu 
anlaşılmıştır. Bu program, yazarın izni alınarak Türkçeye çevrilip uyarlanmıştır.
CABEP, genel olarak ana-babaların davranış yönetimi bilgilerini ve 
çocuklarını yetiştirme sırasındaki günlük gerginliklerle başa çıkma yeterliklerini 
artırmayı amaçlamaktadır.
Program, olumlu davranışı artırma, öz-denetimi geliştirme, karşıt sosyal 
davranışı azaltma ve çocukla ilgili zorluklarla daha iyi baş etmeyi öğretmektedir. 
Uygulaması didaktik yöntemden çok, katılımı artırıcı sorun çözme modeline 
dayandırılmıştır. Katılımcılar videodan ana-baba davranışlarını izleyip hataları 
bulmakta ve onların çocuk ile aile üzerindeki etkilerini tartışıp birlikte yeni çözümler 
üretmektedirler. Her oturum belli bir tekniğin (mola, puanlama sistemi gibi davranışçı 
teknikler; sorun çözme gibi bilişsel teknikler) grupta öğrenilmesine ayrılmıştır. Video 
gösteriminin yanı sıra, örneklerle doğru davranışları gösterme, rol yaparak becerileri 
deneme, geribildirim alma ve verme yöntemleri kullanılmaktadır. Daha sonra 
öğrenilenlerin o hafta (ev ödevi gibi) evde uygulanması ve bir sonraki hafta 
deneyimlerin grupta paylaşılması hedeflenmektedir. Grupta ana-babalarının birbirlerinin 
bilgilerinden yararlanması için fırsat yaratılmakta ve grup dışında da ilişkilerini 
sürdürüp birbirlerine destek olmaları özendirilmeye çalışılmaktadır. Bir psikolojik 
danışmanlık merkezinde çalışmakta olan birinci araştırmacının annelerde gözlediği 
gereksinimlerini karşılamak üzere, bu programın genel içeriğine psikodrama 
tekniklerine dayalı ısınma, paylaşımı ve grup bağlılığını artırıcı bazı etkinlikler 
eklenmiştir. 

---

Sonnur Öztürk ve Deniz Albayrak-Kaymak 
 
Boğaziçi Üniversitesi Eğitim Dergisi Cilt 21 (2) 
4 
Deney-bekleme listeli kontrol ön ve son test yarı-deneysel tasarımın izlendiği 
bu uygulamalı araştırmada, programın anneye, aileye ve çocuğa olabilecek etkileri 
incelenmiştir. Araştırma soruları, eğitimden geçen annelerin bulunduğu (deney) grubu, 
eğitimden henüz geçmemiş annelerin bulunduğu (kontrol) grupla kıyaslayacak şekilde 
yapılandırılmıştır. Bir kısmı programın doğrudan anne üzerindeki etkilerini, bir kısmı 
ise çocuk ve aile üzerindeki dolaylı etkilerini izlemek üzere şu sorular araştırılmıştır:
1. CABEP eğitimini almış anneler daha fazla davranış değiştirme yöntemi 
bilgisine sahip oluyor mu? 
2. CABEP eğitimini almış anneler daha düşük kaygı ve depresyon gösteriyor mu? 
3. CAPEP eğitimini almış annelerin çocuklarıyla ilişkisi daha olumlu mu? 
4. CABEP eğitimini almış annelerin aile ilişkileri daha olumlu mu? 
5. CABEP eğitimini almış annelerin çocukları daha az davranış sorunları 
gösteriyor mu? 
6. CABEP eğitimini almış annelerin çocukları daha az DDHB belirtisi gösteriyor mu? 
7. CABEP eğitimini almış annelerin çocukları daha düşük depresyon gösteriyor mu?