Soyqirimi: tarixin qanlı salnaməsi

Mülki  və  dövlət  obyektlərinə  qarşı  törədilmiş

terror  aktları

-   20  sentyabr  1989-cu  ildə  ermənilər  Zod  mədəninin  Kəl­

bəcər  rayonu  Söyüdlü  yaylağında  yerləşən  sahəsinə  partlayıcı 

qurğu  qoyaraq  partlatmış,  nəticədə  bir  nəfər  yaralanmış  və 

həmin  dövrdə  dövlətə  28.929  manat  ziyan  vurulmuşdur.

369

-   7  oktyabr  1989-cu  il  Xankəndi  şəhərində  azərbaycanlı­

lar  yaşayan  Şuşa  şəhərini  Ağdam  yolu  ilə  bağlayan  Xəlfəliçay 

üzərindəki  körpü  partladılmışdır.  Cinayəti  törətmiş  Abramyan 

Artur  Artaşesoviç  həbs  olunmuş  və  1992-ci  il  aprelin  29-da  15 

il  müddətinə  azadlıqdan  məhrum  edilmişdir.

-  4  yanvar  1991 -ci  ildə  Sarkisyan  Qraçik  Qriqoryeviçin  baş­

çılıq  etdiyi  terrorçu  qrup  Əsgəran-Ağdam  yolunda  körpünü 

partlatmışdır.  Həmin  qrup  1991 -ci  il  aprelin  18-də  Xocavənd 

rayonunda  Amaras  kilsəsi  yaxınlığında  3  nəfər  azərbaycan­

lı  polis  əməkdaşını  qətlə  yetirmişdir.  Cinayətkarı  həbs  etmək 

mümkün  olmamışdır.

-  yanvar  1990-cı  ildə  Naxçıvan  MR-in  Şərur  rayonunun  Sə­

dərək  qəsəbəsində  şərab  zavodu  partladılmış,  5  yaşayış  evi 

dağıdılmış,  6  nəfər  qətlə  yetirilmiş,  23  nəfər  yaralanmışdır.

-   15  sentyabr  1990-cı  ildə  Xankəndi  şəhərində  Dağlıq  Qa­

rabağ  Muxtar Vilayətinin  radio-televiziya  mərkəzi  partladılmış, 

2  nəfər  yaralanmışdır.  Terror  aksiyasını  törədən  şəxslər  müəy­

yən  edilməmişdir.

-   12  yanvar  1991 -ci  ildə  Yevlax-Laçın  avtomobil  yolunun 

13-cü  kilometrliyində  547  saylı  hərbi  hissəyə  məxsus  «UAZ» 

markalı  avtomaşına  silahlı  basqın  edilmiş,  SSRİ  DİN  polkovniki 

V.Qriqoryev  həlak  olmuş,  əsgər  O .Konovalov  yaralanmışdır.

-   28  aprel  1991 -ci  ildə  Şuşa  şəhərində  2  beşmərtəbəli  bina 

dağıdılmış,  nəticədə  3  nəfər  ağır  yaralanmışdır.

-   11  oktyabr  1991 -ci  ildə  Şuşa  rayonunun  Nəbilər  kəndi 

yaxınlığında  Şuşa  şəhərini  içməli  su  ilə  təchiz  edən  kəmər 

partladılmışdır.

Bu  və  digər  faktlar  Ermənistanın  beynəlxalq  humanitar 

hüququn  ən  ali  norma  və  prinsiplərini  kobud  şəkildə  pozan, 

dövlət  səviyyəsində  terrorizmi,  soyqırımını  dəstəkləyən  təca­

vüzkar  dövlət  olduğunu,  etnik  təmizləmə  siyasəti  yeritdiyini 

bir  daha  təsdiqləyir.  Təbii  ki,  sadalanan  bu  və  digər  faktlar 

beynəlxalq  birliyi  də  qəflət  yuxusundan  ayıltmalıdır.

370

Azərbaycanın  işğal  olunmuş  ərazilərində 

ermənilər  tərəfindən  törədilmiş  cinayətlər

Ermənistanın  iki  əsr  ərzində  dəfələrlə  türklərə,  o 

cümlədən  azərbaycanlılara  qarşı  yürütdüyü  soyqırımı 

siyasəti  nəticəsində  Azərbaycan  xalqı  da  qaçqınçılıq 

və  məcburi  köçkünçülük  problemlərini  yaşamış  və  bu 

gün  də  həmin  ağrı-acılarla  üz-üzə  qalmaqdadır.  Son 

iki  yüz  il  ərzində  regionda  gedən  mürəkkəb  siyasi 

proseslər  nəticəsində  azəri  türklərinin  öz  əzəli  və  ata- 

baba  yurdlarından  zorla  köçürülməsi,  etnik  təmizləmə 

və  deportasiya  siyasətinə  məruz  qalması  barədə  dəfə­

lərlə  söz  açılsa  da,  beynəlxalq  birliyin  bu  faktlara  la­

qeyd  münasibəti,  yaxud  göz  yumması  sonrakı  dövrlər­

də  daha  dəhşətli  işgəncə  və  qətliamlara  rəvac  verib.

Ermənilərin  türklərə  qarşı  belə  qeyri-insani  münasibətləri­

nin  kökündə,  təbii  ki,  işğalçılıq  siyasəti,  «Böyük  Ermənistan» 

dövlətinin  yaradılması  ideologiyası  dayanır.  Etnik  təmizləmə 

siyasətində,  eyni  zamanda,  Qafqazı  daim  qaynar  qazan  həd­

dində saxlayan  imperiyaların  da  barmağı  olması  bir  həqiqətdir.

1988-92-ci  illərdə  Ermənistan  ərazisindəki  azərbaycanlıla­

ra  qarşı  son  etnik  təmizləmə  siyasəti  qəddarlıq  və  vəhşiliklə 

həyata  keçirildi.  Nəticədə  500  mindən  artıq  soydaşımız  yeni­

dən  öz  ata-baba  torpaqlarından  qovularaq  qaçqına  çevrildi. 

Hələ  1828-30-cu  illərdə  Çar  Rusiyasının  köməyi  ilə  Azərbay­

canın  mərkəzi  hissəsində  məskunlaşdırılan  ermənilər dəfələrlə 

Dağlıq  Qarabağı  qoparmağa  çalışmış,  bu  tarixi  torpaqlarımızı 

da  Ermənistan  ərazilərinə  qatmağa  cəhd  göstərmişlər.  1988-ci 

ildə  öz  havadarlarına  -   erməni  millətçilərinə,  daşnaklara,  xa­

rici  ölkələrdə  terrorçuluqla  məşğul  olan  lobbilərinə,  nəhayət, 

vassalIıq  etdiyi  Rusiyaya  arxalanan  Ermənistan  silahlı  qüvvələri

371

Azərbaycanın  ayrılmaz tərkib  hissəsi  olan  Dağlıq  Qarabağa ge­

nişmiqyaslı  hücumlara  başladı.  1988-92-ci  illər  ərzində  Ermə­

nistan  silahlı  qüvvələrinin  ölkəmizə  hərbi  təcavüzü  nəticəsin­

də  Azərbaycan  torpaqlarının  daha  20  faizi  -   Dağlıq  Qarabağ 

və  eləcə  də  ona  bitişik  və  sərhədlərindən  xeyli  kənarda  olan 

7  rayonun  (Laçın,  Kəlbəcər,  Ağdam,  Füzuli,  Cəbrayıl,  Qubadlı 

və  Zəngilan)  əraziləri  işğal  edildi.  Bu  işğallar  nəticəsində  Er­

mənistandan  qovulan  soydaşlarımızla  birlikdə  bir  milyondan 

artıq  azərbaycanlı  qaçqın  və  məcburi  köçkünə  çevrildi.

Bütün  münaqişə və  müharibələr təkcə  məhvedici  dağıntılar, 

ərazi  iIhaqları  demək  deyildir.  Burada  söhbət  bəşəriyyətin  ən 

ülvi  varlığı  olan  insanın  düçar  olduğu  qəddarlıq  və  dəhşət­

lərdən  gedir.  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  müna­

qişəsinin  elan  olunmamış  müharibəyə  çevrilməsi  nəticəsində 

20  mindən  artıq  azərbaycanlı  həlak  olmuş,  4.866  nəfər  itkin 

düşmüş,  100  min  nəfər  yaralanmış,  50  min  nəfər  müxtəlif  də­

rəcəli  xəsarət  alaraq  əlil  və  şikəst  olmuşdur.  Bu  təcavüz  eyni 

zamanda Azərbaycan  üçün  1 7  min  kvadratmetr ərazinin -  əsa­

sən  məhsuldar  və  təbii  sərvətlərlə  zəngin  torpaqların  işğalı, 

900-dən  artıq  yaşayış  məntəqəsinin,  130.939  evin,  2.389  sə­

naye  və  kənd  təsərrüfatı  obyektinin,  1.025  təhsil,  798  səhiyyə 

ocağının,  1.510  mədəniyyət  müəssisəsinin,  5.198  km  avtomo­

bil  yollarının,  348  körpünün,  7.568  kilometr  su  və  76.940  ki­

lometr  elektrik  xətlərinin  dağılması,  bütünlüklə  məhv  edilməsi 

deməkdir.

Respublikamızın  ərazilərinin  işğalı  zamanı  və  ümumiyyətlə, 

ermənilərin  azərbaycanlılara  qarşı  apardığı  soyqırımı  siyasəti 

əvvəllər  gizli  şəkildə  həyata  keçirilmişdirsə,  ötən  əsrin  90-cı 

illərindən  bu,  özünü  açıq-aşkar  göstərmişdir.

Ermənilər  bir  əsr  ərzində  milyon  yarımdan  artıq  azərbay­

canlını  qətlə  yetirmişlər.  Bu  gün  erməni  təbliğat  maşını  bütün 

dünyada  qondarma  erməni  soyqırımı  adı  altında  yalan-iftira 

yaymaqla  məşğuldur.  Tarixçilərimiz  isə  bildirirlər  ki,  artıq  ə li­

372

mizdə  bu  böhtan  və  yalanları  ifşa  etmək  üçün  konkret  faktlar 

vardır.  Ermənilərin  istifadə  etdikləri  bütün  tarixi  dəlillər  sübut 

edir  ki,  bu  faktlar  Azərbaycan  türklərinə  məxsusdur.  Tarixçilə­

rin  araşdırmalarına  görə,  bu  hadisədə  milyon  yarımdan  artıq 

azərbaycanlının  qətlə  yetirildiyi  üzə  çıxmışdır.

Əsir  və  girov  götürülmüş  azərbaycanlılara  verilən 

işgəncələr  və  qeyri-insani  münasibət

Azərbaycan  Respublikası  Əsir  və  itkin  düşmüş,  girov  götü­

rülmüş vətəndaşlarla  əlaqədar  Dövlət Komissiyasında olan  ma­

teriallar sübut edir ki,  Ermənistan tərəfi  əsir və girov götürülmüş 

Azərbaycan  vətəndaşlarına  qarşı  məqsədli  soyqırımı  siyasəti 

yeridir.  Yüzlərlə  Azərbaycan  vətəndaşı,  o  cümlədən  uşaq,  qa­

dın  və  qocalar erməni  əsir və  girovluğunda  dözülməz  işgəncə­

lərin  qurbanı  olmuşdur.  Konkret  faktlar  da  bunu  təsdiqləyir.

Girov  götürülərkən  3  yaşı  olan  Şövqi  Xaqani  oğlu  Əliyevin 

(24.07.1993)  bazu  sümüyü  Xankəndidə  erməni  «həkimləri» 

tərəfindən  çıxarılmış,  nəticədə  o,  ömürlük  şikəst  olmuşdur.

Kəlbəcər rayonunun  işğalı zamanı girov götürülən (31.03.93) 

Gülcamal  Quliyevanın  yenicə  dünyaya  gəlmiş  oğlu  Arzu  Ha- 

cıyevə  erməni  «həkimi»  Aida  Serobyan  naməlum  tərkibli  iy­

nələr  vurmuşdur.  Nəticədə  Arzu  Hacıyev  ömürlük  şikəst  ol­

muşdur.

Anası  Afət  Mirzəyevanı  və  babası  Aslan  Mirzəyevi  ermənilər 

vəhşicəsinə  güllələyərkən  Babək  İlyasov  cəmi  yeddi  aylıq  imiş. 

Qəlpələr  Babəkin  sağ  gözünü  yaralamış,  lakin  buna  baxmaya­

raq,  ermənilər  onu  da  Kəlbəcər  rayonundan  girov  götürülmüş 

digər  həmkəndliləri  ilə  birlikdə  yalnız  dörd  aydan  sonra  və 

həm  də  müalicə  etmədən  qaytarmışlar.  Hazırda  Babəkin  bir 

gözü  şikəstdir,  yəni  dünya  işığından  məhrum  edilmişdir.

Ermənilər  15  yaşlı  girov  Nəzakət  Məmmədovanın  gözləri 

qarşısında  atasına  dəhşətli  işgəncələr  vermiş,  onun  qulaqlarını

373

kəsmiş,  anası  hədə  və  şantajlara  dözməyərək dəli  olmuş,  qızın 

özünü  isə  4  milyon  rus  publuna  ailəsinə  satmışlar.

Zəminə  Göyüş  qızı  Dadaşova  ermənilər  tərəfindən  girov 

götürülərkən  qolundan  aldığı  güllə  yarası  baxımsızlıq  üzündən 

irinləmiş  və  onun  bədənində  çürümə  prosesi  getmişdir.  Ha­

zırda  Zəminənin  sol  qolu  işləmir.  Girov  götürülən  zaman  isə 

ermənilər  onun  atası  Göyüş  Dadaşovu  və  yaşlı  nənəsi  Qönçə 

İbadovam  yerindəcə  güllələmişlər.

Erməni  nəzarətçiləri  Ağdam  rayonundan  girov  götürülmüş 

Kəklik  Həsənovaya  dəhşətli  işgəncələr  vermiş,  mismar  kəlbə­

tini  ilə  onun  16  dişini  çıxarmışlar.

Ağdərə  erməni  silah1

1

lari  tərəfindən  azad  edilərkən  Kəlbə­

cər  rayon  mətbəəsinin  linotipçisi  Elxan  Novruzovun  PDM-ini 

vurub  sıradan  çıxardıqdan  sonra  onu  yaralı  halda  əsir  apa­

raraq  2  il  gizli  şəkildə  Ağdərə  və  Xankəndidə  şəxsi  evlərin 

zirzəmilərində  heyvani  münasibətlər  göstərmiş,  dəfələrlə  qa­

çaraq  canını  bu  dəhşətli  zülmlərdən  qurtarmağa  çalışan  gənci 

zəncirləyərək  saxlamışlar  ki,  döyüşlər  zamanı  öldürülmüş 

hansısa  erməni  komandirinin  meyiti  ilə  dəyişdirilsin.  Dövlə­

timizin  və  Azərbaycan  Respublikası  Əsir  və  itkin  düşmüş,  gi­

rov  götürülmüş  vətəndaşlarla  əlaqədar  Dövlət  Komissiyasının, 

eləcə  də  Beynəlxalq  Qırmızı  Xaç  Komitəsinin  birgə  səyləri 

nəticəsində  4  illik  girovluq  həyatı  yaşamış  Elxan  İmran  oğlu 

Novruzovun  (xatırladaq  ki,  onun  atası  İmran  Tahar  oğlu  Nov­

ruzovun  hər  iki  gözündən  şikəstdir)  24  aprel  tarixində  4  ədəd 

qızıl  dişinin  öz  əli  ilə  (kəlbətinlə)  iynəsiz-dərmansız  çıxarılma­

sı  sadəcə  vandalizm  aktı  sayıla  bilməz,  bu,  əslində,  soyqırımı 

siyasətinin  tərkib  hissələrindəndir.

Kəlbəcərin  Otaqlı  kəndindən  olan,  hələ  Qarabağda  hadi­

sələr  şiddətlənmədiyi  1989-cu  ilin  yay  aylarında  yaylaqdan 

girov  götürülən  Hidayət  Əhməd  oğlu  Cəfərovun  üstünə  mal 

tövləsində  əfi  ilan  buraxılmış,  ac-susuz  saxlanmış,  yeniyetmə 

dəfələrlə  vəhşicəsinə  döyülmüşdür.

374

Ağdam  rayonunun  işğalı  zamanı  ermənilər tərəfindən  girov 

götürülən  yaşlı  qadın  Şərqiyyə  Rza  qızı  Şirinovanın  8  qızıl  dişi 

mismar  kəlbətini  ilə  çəkilmişdir.  O,  altı  ay  davamlı  işgəncələ­

rə  məruz  qalmışdır.

Qubadlı  rayonunun  işğalı  zamanı  65  yaşlı  Biniş  Rəsul  qızı 

Məmmədova  və  69  yaşlı  Sara  Miriş  qızı  İsmayılova  girov 

götürülüb  Xankəndi  hərbi  hissəsində  saxlanmışdır.  Burada  on­

ları  gündüz  ağır  fiziki  əmək  tələb  edən  işlərdə  işlədir,  gecələr 

isə  xüsusi  amansızlıqla  döyürmüşlər.  Onlarla  birlikdə  saxla­

nan  Şahsənəm  və  Əsli  adında  qadınlar  bu  cür  ağır  işgəncələrə 

dözməyərək  girovluqda  ölmüşlər.

Ağdam  rayonunun  keçmiş  sakini,  milliyyətcə  rus  olan,  er­

məni  əsirliyində  hədsiz  işgəncələrə  məruz  qalmış  Vladimir 

İvanoviç  Şevelyov  1994-cü  ildə  Ağdam  rayonunun  işğalı  za­

manı  89  yaşlı  anası  Vera  Davıdovnanın  və  ahıl  yaşlı  bacısı 

Svetlana  İvanovnanın,  eləcə  də  58  yaşlı  xəstə  qardaşı  Anatoli 

İvanoviçin  ermənilər  tərəfindən  vəhşicəsinə  öldürülüb  yandı­

rıldığını  söyləməklə  yanaşı,  Ağdam  kanalının  yanında  saysız- 

hesabsız  qadın  və  uşaq  meyiti  gördüyünü  də  bildirir.  O,  həm 

də  şahidlik  edir  ki,  ermənilər  Ağdamın  işğalı  zamanı  oradakı 

ruhi  xəstəxanada  saxlanan  7  ruhi  xəstəni,  o  cümlədən  iki  xəs­

tə  qadını  girov  götürmüşlər.  Onların  biri  azad  edilmiş,  biri 

ülə-döyülə  öldürülmüş,  digərlərinin  sonrakı  taleyindən  isə 

bugünədək  məlumat  yoxdur.

1930-cu  il  təvəllüdlü  Ağdam  rayon  sakini  Əli  Rəsul  oğlu Ab­

basov  erməni  girovluğunda  mütəmadi  olaraq  döyülmüş,  onun 

bədəninə  siqaret  basılaraq  yandırılmışdır.  Aldığı  mənəvi  və 

fiziki  işgəncələrdən  özünə  gələ  bilməyən  Əli  Abbasov  erməni 

əsirliyindən  azad  ediləndən  bir  müddət  sonra  vəfat  etmişdir.

Erməni  hərbçiləri  Füzuli  rayonundan  girov  götürdükləri 

Mürvət  Fətiş  oğlu  Ağayevi  döyərək  qulağını  kəsmiş,  əllərini 

məftillə  arxadan  bağlayaraq  ağacdan  asmış  və  ayaqlarının  al­

tında  ocaq  qalayaraq  yandırmışlar.

375

Hərbi  əsirlər  -   Novruz  Məhəmməd  oğlu  Daşdəmirov,  Na­

miq  Cavanşir  oğlu  Qarayev  miitəmadi  döyülmə,  bədənlərinə 

qızdırılmış  cisimlərlə  dağbasılma  və  başlarına  mismar  çalın­

ması  nəticəsində  ruhi  xəstə  həddinə  çatdırılmışlar.

Hərbi  əsir  Mürşüdov  Sədrəddin  Aslan  oğlu  döyüldükdən 

sonra  şüşə  qırıqlarını  udmağa  məcbur  edilmişdir.

Yaralı  vəziyyətdə  əsir  götürülmüş  Əbdüləzim  Məcnun  oğlu 

Məmmədov  rezin  dəyənəklə  döyülmüş,  damarına  benzin  ye­

ridilmiş,  yaralarının  qaysağı  qopardılaraq  ona  əzab  verilmiş, 

üstünə  təlim  keçmiş  it  buraxılmışdır.

Mayıl  Məhəmmədəli  oğlu  Məmmədovun  damarına  dizel 

yanacağı  yeridilmiş,  sinəsi  qızdırılmış  xaçla  damğalanmışdır.

Vəhşicəsinə  döyülmə  nəticəsində  hərbi  əsir  Cavid  Ağa  oğlu 

Hüseynovun  çənəsi  və  qabırğaları  sınmışdır.  Ermənilər  dəmir 

parçası  ilə  Cavidin  qoluna  damğa  basmış  və  yarasının  üzərinə 

kislota  tökmüşlər.

Bu  kimi  və  bunlardan  da  ağır,  dəhşətli  işgəncələrin  nə  sayı 

məlumdur,  nə  də  miqyası.  Belə  işgəncələrə  məruz  qalan  in­

sanlar  sadəcə  türk  olduqları  üçün  vandalizm  siyasətinin  qur­

banlarına  çevrilmişlər.

QAZAX

Dağlıq  Qarabağın  inzibati  sərhədlərindən  uzaqda  olsa  da, 

Qazax  rayonu  erməni  təcavüzünə  məruz  qalmış  ilk  rayonla­

rımızdan  biridir.  Ermənistanla  həmsərhəd  olan  bu  rayonun 

kəndləri  dəfələrlə  hücumlara  məruz  qalmış,  nəticədə  insan­

ların  həm  canına,  həm  mülkünə,  var-dövlətinə  külli  miqdarda 

ziyan  dəymişdir.  Qazaxın  6  kəndi  -   Yuxarı  Əskipara,  Aşağı 

Əskipara,  Xeyrimli,  Barxudarlı,  Sofular  kəndləri  hələ  də  er­

məni  tapdağındadır.  Bu  kəndlərin  içərisində  ən  böyük  itki  isə 

Bağanıs-Ayrım  kəndinin  qismətinə  düşdü.

376

Bağanıs-Ayrım

Azərbaycan  torpaqlarını  zaman-zaman  «mədəni»  işğala 

məruz  qoyan  Ermənistan  ötən  əsrin  80-ci  illərindən  başlayaraq 

təkcə  Dağlıq  Qarabağa  deyil,  onun  hüdudlarından  çox-çox 

uzaqlardakı  ərazilərə  də  hücumlar  edir,  yaşayış  məntəqələri­

ni  dağıdır,  dinc  insanları  qırır,  əslində,  azərbaycanlılara  qarşı 

soyqırımı  törədirdi  ki,  belə  məkanlarımızdan  biri  də  Qazax 

rayonunun  kəndləri  idi.

1990-cı  il  mart ayının  23-dən  24-nə  keçən  gecə əvvəlcədən 

təşkil  edilən  plan  əsasında  ermənilərin  Azərbaycan  ərazisində 

Qarabağ  müharibəsinə  başlayarkən  Bağanıs-Ayrım  kəndində 

törətdiyi  faciə  miqyasına  və  dəhşətlərinə  görə  amansız  idi. 

Kənddə  5  nəfərdən  ibarət  bir  ailə  xüsusi  amansızlıqla  qətlə 

yetirilmiş  -  yandırılaraq  məhv  edilmişdir.

Bununla  da  Qazax  rayonunun  Bağanıs-Ayrım  kəndi  Azər­

baycanın  ermənilər  tərəfindən  ilk  işğal  edilmiş  yaşayış  məntə­

qəsi  kimi  tarixə  düşmüşdür.  İşğal  zamanı  Bağanıs-Ayrım  kən­

dinin  əli  silahsız,  günahsız  əhalisinə  qarşı  tarixdə  görünməmiş 

divan  tutulmuş,  10  nəfər  amansızcasına  qətlə  yetirilmiş,  15 

nəfərdən  çox  insan  yaralanmışdır.  100-dən  çox  evi  olan  kənd 

talan  edilib,  əhalinin  kənddən  çıxara  bilmədiyi  ev  əşyaları  və 

mal-qara  ermənilər  tərəfindən  mənimsənilmişdir.

Xüsusu  strateji  əhəmiyyətli  Bağanıs-Ayrım  kəndi  Ermənis­

tanın  İcevan-Noyemberyan  avtomobil  yolu  üzərində  yerləş­

diyindən  düşmən  gələcəkdə  daha  rahat  hərəkət  etməsi  üçün 

bu  yaşayış  məntəqəsinin  işğalını  xüsusi  plan  əsasında  həyata 

keçirmişdir.  Qeyd  edək  ki,  600  nəfər  əhalisi  olan  Bağanıs- 

Ayrım  kəndi  Qazaxın  Aşağı  Əskipara,  Quşçu  Ayrım,  Xeyrimli 

və  Məzəm  kəndləri  ilə  həmsərhəddir.  Əhalisi  əsasən  əkinçilik 

və  maldarlıqla  məşğul  olan  kəndin  əsrarəngiz  təbiəti,  saysız- 

hesabsız  bulaqları  olub.  Bağanıs-Ayrım  kəndindən  məcburi 

köçkün  düşmüş  insanlar Qazax  rayonunun  müxtəlif ərazilərin­

də  məskunlaşmışlar.

377

Faciədən  dərhal  sonra  hadisə yerinə gələn  jurnalistlər yazır­

dılar  ki,  kənd,  demək  olar,  xarabazara  çevrilmişdi.  Yandırılmış 

evlərdən  hələ  də  havaya  tüstü  qalxırdı.  Ətrafda  güllə  yarasın­

dan  ölmüş  heyvan  leşləri  gözə  dəyirdi...

XAN KƏNDİ

İnzibati  cəhətdən  Xankəndi  şəhərinin  əhatə  dairəsinə  Kər- 

kicahan  qəsəbəsi  də  daxildir  və  onun  sahəsi  8  kilometrdir. 

Azərbaycan  Dövlət  Statistika  Komitəsinin  1  yanvar  1989-cu 

il  tarixinə  olan  məlumatına  əsasən,  Xankəndi  şəhərində  53,1 

min  nəfər  erməni,  3.385  azərbaycanlı,  o  cümlədən  Kərkica- 

han  qəsəbəsində  1.708  azərbaycanlı  yaşayırdı.  Respublika  ta- 

beli  Xankəndi  şəhəri  erməni  silahlı  dəstələri  tərəfindən  işğal 

olunub.  Xan  babalarımızın  əli  ilə  ilk  bünövrə  daşları  düzülən, 

Azərbaycan  xalqının  var-dövləti  hesabına  tikilib  müasir  şəhər 

görkəmi  alan  Xankəndi  də  Qarabağın  başqa  yaşayış  məntə­

qələri  kimi,  Ermənistan  ordusunun  tapdağı  altındadır.  Keçən 

əsrin  90-cı  illərinin  əvvəllərinə  qədər  Xankəndidə  yüzlərlə 

azərbaycanlı  ailəsi  yaşayırdı,  soydaşlarımızın  əli  ilə  orada  Kər- 

kicahan  qəsəbəsi  də  yaradılmışdı.  1991-ci  il  dekabrın  2-də 

Xankəndi,  1992-ci  ilin  15  yanvarında  tamamilə  azərbaycanlı­

ların  məskunlaşdığı  Kərkicahan  qəsəbəsi  böyük  dağıntılardan 

sonra  ermənilərin  nəzarətinə  keçdi.  Mülki  əhali  arasında  ölən­

lər,  yaralananlar,  əsir  götürülənlər  oldu.  Azərbaycanlı  əhaliyə 

külli  miqdarda  maddi-mənəvi  ziyan  dəydi.

Sovet  imperiyasının  «Zaqafqaziya  ölkə  komitəsi»  deyilən 

qurumu  1923-cü  ilin  iyununda  muxtariyyət  məsələsinin  həll 

olunması  ilə  bağlı  Azərbaycan  rəhbərliyinin  qarşısında  tələb 

qoydu.  Bu  təkidli  tələblərdən  sonra  Azərbaycan  Mərkəzi  İcra­

iyyə  Komitəsi  deyilən  qurum  1923-cü  il  iyulun  7-də  «Dağlıq 

Qarabağ  Muxtar  Vilayətinin  yaradılması  haqqında»  dekret  ver­

di.  Həmin  dekretlə  Xankəndi  vilayətin  mərkəzi  elan  olunurdu.

---------  

378 

---------

Az  sonra  şəhər  azərbaycanlılara  qarşı  soyqırımının  təşkilatçıla­

rından  biri  olan  Stepan  Şaumyanın  adı  ilə  «Stepanakert»  adlan­

dırıldı.  O  dövrdə  kommunist  rejimi  tərəfindən  bir çox  xan,  bəy 

və  s.  titullu  yer,  qəsəbə,  kənd,  şəhər  adları  burjuaziya  qalığı 

bəhanəsi  ilə  kommunist  və  inqilabçıların  adları  ilə  əvəz  edi­

lirdi.  Məhz  Xankəndi  şəhəri  də  «xan»  kəlməsinin  qurbanına 

çevrilmiş  və  mənfur  kommunist  Şaumyanın  şərəfinə  «Stepana­

kert»  adlandırılmışdır.  1991-ci  ildən  etibarən  Azərbaycan  Res­

publikasının  M illi  Məclisinin  qərarı  ilə  tarixi  haqsızlıq  aradan 

qaldırılaraq  şəhərin  əvvəlki  adı  -   Xankəndi  bərpa  edilmişdir.

Dağlıq  Qarabağın  mərkəzi  Qarqar  çayının  sahilində,  Qa­

rabağ  silsiləsinin  şərq  ətəyində,  Bakıdan  329  kilometr  aralıda 

yerləşən  Xankəndi  ölkənin  inkişaf  etmiş  sənaye  mərkəzlərin­

dən  biri  idi.  Orada  yüngül  və  yeyinti  sənayesi  inkişaf  etmiş­

di.  Elektrotexnika,  avtomobil  təmiri  və  asfalt-beton  zavodları, 

mebel  fabriki,  tikinti  materialları,  sənaye,  istehsalat  və  tədris 

istehsalat  kombinatları,  çoxlu  orta  ixtisas  məktəbləri,  ali  təhsil 

müəssisəsi  vardı.

XOCALI

1991-ci  ildə  DQMV  ləğv  edildikdən  sonra  yaradılan  Xocalı 

rayonunun  ərazisi  940  kvadratmetr,  əhalisinin  sayı  işğaldan 

əvvəl  22.000  nəfər  idi.  Rayonun  inzibati  ərazi  vahidinə  daxil 

olan  Əsgəran  şəhəri  və  digər  yaşayış  məskənləri  Xocalı  şəhə­

rinin  Ermənistan  Respublikası  silahlı  qüvvələri  tərəfindən  ələ 

keçirilməsi  nəticəsində  tamamilə  işğal  olundu.  Rayonun  53 

yaşayış  məntəqəsindən  9-da  -   Kosalar,  Canhəsən,  Cavadlar, 

Yalobakənd,  Başkənd,  Qaragav,  Cəmi 11 i  və  Meşəlidə  tamamilə 

azərbaycanlılar  yaşayırdılar.

İşğal  nəticəsində  46  sənaye  və  kənd  təsərrüfatı  obyekti,  56 

mədəni-maarif  müəssisəsi,  18  tarixi  abidə  yerlə  yeksan  edildi.

379

Rayon  ərazisində  yerləşən,  el  arasında  Əsgəran  adı  ilə  ta­

nınan  Əsgəran  qalasını  XVIII  əsrdə  Pənahəli  xan  öz  xanlığının 

şərq  sərhədində  tikdirmişdi.  Dərbənd  səddi  Şirvanın  şimal  qa­

pısı  idisə,  Əsgəran  səddi  də  Qarabağ xanlığının  şərq  qapısı  idi.

Əsgəran  qalası  Şuşanın  24,  Xocalının  5  kilometrliyində  və 

Ağdam  şəhərinin  12  kilometr  cənubunda  Qarqarçayın  sağ 

və  sol  sahillərində  dağ  döşündə  yerləşir.  Burada  dağlar  eni 

təqribən  500  metrə  çatan  çayın  vadisinə  və  qalanın  divarla­

rı  ilə  əhatələnən  böyük  olmayan  dərəyə  yaxınlaşır.  Qalanın 

hündürlüyü  9  metr,  qalınlığı  2  metr  idi.

Qala  yerin  adı  ilə  Əsgəran  adlandırılmışdır,  başqa  sözlə, 

qala  tikilməzdən  əvvəl  ərazi  ətraf  əhali  içərisində  Əsgəran  -  

yəni  Əski  Aran  adı  ilə  məşhur  idi.  Nə  qədər  təzadlı  görünsə 

də,  bir  vaxt  babalarımızın  əli  ilə  tikilən,  Şuşa-Ağdam  yolunun 

üstündəki  bu  şəhərdə  məskunlaşan  ermənilər  Qarabağ  hadi­

sələri  başlayan  ilk  gündən  ən  çox  azərbaycanlıları  daşa  basır, 

maşınlarını  dağıdır,  insanların  fəaliyyətini  iflic  edirdilər.  O  yol­

da  onlarla  günahsız  azərbaycanlının  qanı  tökülüb.

Kosalar

Şuşanın  qarşısında  ikinci  bir sədd  də  vardı  -  bu,  ətrafda  yer­

ləşən,  Şuşa  ilə  qırılmaz  tellərlə  bağlı  Azərbaycan  kəndləri  idi. 

Ermənilərin  əsas  məqsədi  əvvəlcə  bu  kəndləri,  yaşayış  yerlə­

rini  ələ  keçirmək  idi.  Təklənmiş  Şuşa  ilə  hesablaşmaq  onda 

daha  asan  və  rahat  olacaqdı.  6  yaşayış  məskənini  özündə  bir­

ləşdirən  Kosalar  kəndi  9  maya  kimi  -   Şuşa  işğal  olunana  kimi 

düşmənlərə  qarşı  qəhrəmanlıqla  vuruşan  kəndlərimizdəndir. 

Qaragav,  Canhəsən  və  digər  kəndlərimizlə  birlikdə  Kosalar, 

imkan  daxilində,  mühasirədə  qalan  Cəmi 11 i,  Meşəli  kəndlə­

rinin  də  köməyinə  çatırdı.  Bəlkə  elə  buna  görə  tarixən  heç 

vaxt  düşmən  qarşısında  əyilməyən  bu  kənd  Şuşa  ilə  bir  gün­

də  ermənilərin  əlinə  keçdi,  25  nəfər  öldü,  yaralananlar,  əsir 

düşənlər  oldu.

380

Meşəli

Erməni  azğınlığına  qarşı  əsrlərlə  sinə  gərən  Meşəli  kəndi 

1991-ci  ilin  sonlarında  ermənilərin  budəfəki  basqılarına  tab 

gətirə  bilmədi.  Son  gülləyə  kimi  döyüşən  kənd  sakinləri,  özü­

nümüdafiə  dəstələri  çoxlu  itkilər  verdi.  1991-ci  ilin  22-23 

dekabr  günlərində  Meşəli  yandırıldı,  düşmənlərin  tapdağına 

çevrildi.  Özünümüdafiə  dəstələrinin  və  köməyə  gələn  kənd­

lərin  səylərinə  baxmayaraq,  Meşəli  kəndinin  itkiləri  çox  oldu. 

Təkcə  Meşəlidə  erməni  vəhşiliyinə  qurban  gedənlərin  sayı  29 

nəfərdən  çoxdur.