Soyqirimi: tarixin qanlı salnaməsi
Yüklə 29,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Uşaq qatilləri Ermənilərin dünyanın bir çox ölkəsində həyata ke çirdikləri əyriliklər, fırıldaqlar, quldurluqlar, terrorlar
|
AĞ DƏRƏ Ağdərə (Mardakert) rayonu 1930-cu ildə təşkil edilmişdir. Sahəsi 1705 kv.km, əhalisi 44,4 min nəfər idi. İşğaldan əvvəl rayonda 2 şəhər tipli qəsəbə, 57 kənd var idi. Mərkəzi - şəhər tipli Ağdərə qəsəbəsi idi. İşğaldan öncə rayonda 62 klub, 51 kitabxana, 30 orta mək təb, 27 məktəbəqədər təhsil müəssisəsi, 7 xəstəxana və 1 tex niki peşə məktəbi fəaliyyət göstərib. 393
Dağlıq Qarabağın şimalında yerləşən Ağdərə rayonu 1939- cu ilədək Cerabert, həmin ildən 1991-ci ilə qədər Mardakert adlanıb. Səthi əsasən dağlıq, şərq hissəsi isə düzənliklərdən ibarətdir. Əsas çayları Tərtər və Xaçındır. Tərtər çayı üzərində 1976-cı ildə Sərsəng su qovşağı yaradılmışdır. Tərtər komplek si həm elektrik enerjisi almaq, həm də suvarma məqsədi ııə qurulmuşdu. Anbarda suyun həcmi 560 min kubmetr olmaqla ildə 125 milyon kilovat-saat elektrik enerjisi verirdi və düzən Qarabağın, dağətəyi zonanın 120 min hektar torpaq sahəsi nin suvarılması onunla təmin edilirdi. Rayon ərazisinin 75,59 min hektarı və yaxud 44 faizini meşələr tuturdu. Eyni zaman da, Ağdərə respublikamızın mühüm kənd təsərrüfatı rayonla rından idi. İqtisadiyyatında üzümçülük, taxılçılıq, tütünçülük və heyvandarlıq əsas yer tuturdu. Kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar 53.324 hektar idi. Bunun 21.189 hektarı əkin yeri, 5.931 hektarı çoxillik bitkilər, 1.892 hektarı biçənək, 22.863 hektarı örüş idi. Tərtər çayı dərəsi boyunca Azərbaycanın Yuxarı və Aşağı Qarabağını birləşdirən karvan və avtomobil yolları var idi. Me marlıq abidələrindən Vankulu kəndindəki məşhur Qanzasar alban məbədi, Xanabert qalası, Herabert qəsəbəsində Cermuk qalası, kilsə, Kolatağ kəndində müqəddəs İako məbədi (635- ci il) var idi. Talış kəndi yaxınlığında Urek məbədi (XII əsr), Tərtər çayının yuxarı axarında məbəd (XIII əsr), Qasapert kən dində Hatəm Məlik qalası, Madagiz kəndində Yegiş Arakel məbədi (XII əsr) və qədim körpülər yerləşirdi. Oradakı Qafqaz alban dinastiyaları və katolikosların son istinadgahı olan məş hur Gəncəsar məbədinin əsası 1240-cı ildə Həsən Calal tərə findən qoyulmuşdur. Sonuncu Gəncəsar alban məbədi 1837- ci ildən erməni katolikosluğuna tabe edilmişdir. Rayonda 75.059 hektar meşə sahələri var idi ki, bu da əra zinin 44 faizini təşkil edirdi. Ağdərə rayonunda, Tərtər çayı 394
vadisində Şərq çinarı meşəliyi xüsusi olaraq qorunurdu. Ağdə rə rayonunda zəngin faydalı qazıntı yataqları var idi: Qızılbu- laq qazıntı yatağında 13,6 vahid sənaye ehtiyatı olan qızıl və 47,9 milyon ton mis, Mehmana yatağında sənaye ehtiyatları 37,3 milyon ton olan qurğuşun, 40,4 milyon ton olan sink, 100 milyon ton olan Dəmirli mis yatağı, Canyataq-Gıilyataq qızıl yatağı vardı. Sənaye ehtiyatları 38.080 min kubmetr olan Ağ dərə, 6.423 min kubmetr olan Şorbulaq - 1,2129 min kubmetr olan Şorbulaq - İkinci mişar daşı yatağı, 200 min kubmetr olan Ağdərə gəc yatağı düşmənlərə qaldı. 1993-cü il iyulun 7-də rayonu Ermənistan hərbi birləşmələ ri işğal edib. İşğal zamanı 167 azərbaycanlı itkin düşüb. On lardan 162-si kişi, 4-ii qadın, 1-i azyaşlı uşaq olub. İşğala qədər Ağdərənin 14 kəndində - Sırxavənd, Bəşir lər, Qaraşlar, Qaralar, Baş Güneypəyə, Orta Güney, Xatın- bəyli, Manikli, Tellibinə, Narınclar, Çərəktar, İmarət Qərvənd, Umudlu, Yeni Qaralar və Gəncxana qəsəbəsində 14 mindən çox azərbaycanlı yaşayıb. Hazırda Ağdərə rayonu inzibati vahid kimi fəaliyyət göstərmir. Onun yaşayış məntəqələri üc rayona tabe edilmişdir - Ağdam, Kəlbəcər və Tərtər. AĞDAM Ağcabədi, Tərtər, Bərdə, Kəlbəcər, Əsgəran və Xocavənd, eləcə də Füzuli rayonu ilə həmsərhəd olan Ağdam Qaraba ğın ən qədim yaşayış məntəqələrindən biridir. Ərazisi 1.094 kv.km, əhalisi isə 01 yanvar 2010-cu il tarixə kimi 177,6 min nəfər olub. Bir şəhər, iki qəsəbə və 123 kəndi birləşdirən Ağ dam paytaxt Bakıdan 362 km məsafədə, Qarqar çayından 3 km aralıda yerləşir. Əsasən kənd təsərrüfatına malik olan Ağ dam işğala qədər eyni zamanda ağır və yüngül sənayesi inkişaf etmiş rayon kimi də xarakterizə olunub. Tarixi əsrlərin, minilliklərin keşməkeşlərindən keçərək bu- günümüzə qədər gələn Ağdam ərazisində insanlar təxminən 395
8-10 min il bundan əvvəllər məskunlaşmağa başlayıblar. Bu ərazi son antik və ilk orta əsrlərdən yerli avtoxton türkdilli tayfaların məskəni olub. 1992-ci il avqustun 1 6-da Ağdam şəhərinin ermənilər tərə findən güclü atəşə tutulması 15 yaşlı uşağın, bir nəfər Gülablı sakininin ömrünə nöqtə qoymuşdur. Avqustun 24-nə keçən gecə rayonun Şelli, Qasımlı kəndləri toplardan atəşə tutulmuş, Mərzilidə iki nəfər qətlə yetirilmişdir. 1992-ci il oktyabrın 13- də ermənilər Əsgəran istiqamətindən Ağdamın Xıdırlı, Qiyaslı, Yuxarı Hacılı, Bağbanlar, Mərzili kəndlərini intensiv şəkildə atəşə tutmaqla 6 nəfəri həlak etmiş, 48 nəfəri isə ağır yara lamışlar. Bir gün sonra rayonun Qullar kəndindən 2 nəfər də ermənilərin «Qrad» qurğusu ilə həlak edilmişdir. Həmin ilin qışında, daha doğrusu, dekabr ayının 15-də Ağdam şəhərinin atəşə tutulması nəticəsində 3 nəfər həlak olmuş, 6 nəfər isə ağır yara almışdır (Bax: AR MTN Arxivi, jurnal №6-7). Ağdam şəhərinin sonuncu döyüş günü - 24 iyul 1993-cü il. Rayonun 150 min nəfərə qədər sakini öz doğma yurd- yuvasından perik düşmüşdür. Bu zaman 28 min hektar sahə si, 38 kolxoz və sovxoz, 24 tikinti-quraşdırma idarəsi, 12 sə naye obyekti, 74 məktəb, 105 səhiyyə ocağı, 271 mədəniyyət müəssisəsi, 67 idarə, 99 klub işğal edilmiş, beş ildən artıq davam edən döyüşlərdə 5.897 nəfər şəhid, 3.531 nəfər əlil ol muş, 1.871 nəfər uşaq yetim qalmış, 126 min nəfər isə doğma yurd-yuvasından didərgin düşmüşdür.
Cəbrayıl rayonu 8 avqust 1930-cu il tarixdə Azərbaycan da təşkil edilmiş inzibati rayondur. Kiçik Qafqazın cənub-şərq ətəklərində yerləşib, Araz çayının sol sahilində cənub tərəfdən İran İslam Respublikası, cənub-qərbdən Zəngilan, qərbdən Qubadlı, şimaldan Xocavənd, şərqdən isə Füzuli rayonları ilə' 396 .
həmsərhəddir. Rayonun ərazisi 1.050 kvadratkilometr, mərkə zi Cəbrayıl şəhəridir. Qarabağ vilayəti ləğv edildikdən sonra 1841-ci ildə Cəb rayıl ərazisi mərkəzi Şamaxı şəhəri olan Xəzər vilayətinin, 1846-cı ildə isə Şuşa qəzasının tabeliyinə verilmişdir. 1873- cü ildə Cəbrayıl və ona qonşu olan ərazilər Şuşa qəzasının tərkibindən çıxarılaraq Yelizavetpol quberniyasının tərkibində Cəbrayıl qəzası yaradılıb. Bu vaxt qəzanın ərazisi 6,63 min kv.km, əhalisi 66.360 nəfər olmaqla indiki Cəbrayıl, Füzuli, Xocavənd, Qubadlı və Zəngilan rayonlarının ərazisini əhatə edib. 1905-1918-ci illərdə qəza Qaryagin qəzası adlandırılıb. 18-23 avqust 1993-cü il tarixdə rayon erməni qəsbkarları tərəfindən işğal edilmişdir. İşğal nəticəsində rayona 13.928 milyon ABŞ dolları məbləğində ziyan dəyib. Cəbrayı11 1 məc
buri köçkünlər respublikanın 58 rayonunun 2.000-dək yaşayış məntəqəsində - çadır düşərgələrində, yük vaqonlarında və ya taqxanalarda məskunlaşıblar. Birinci Qarabağ müharibəsində Cəbrayılın 52.049 sakinin dən 362 nəfəri şəhid, 191 nəfər isə əlil olmuşdur. Sənaye və kənd təsərrüfatı obyektlərinin sayı - 52, mədəni-maarif müəs sisələri - 149, kənd və qəsəbələri - 91, tarixi abidələri - 127.
Təkcə Azərbaycanın deyil, dünyanın ən qədim tarixə malik diyarlarından biri olan Füzuli rayonu ərazisindəki Azıx mağa rası ilk insan məskəni kimi bəşəri sivilizasiyanı heyran qoy maqdadır. Qarabağ dağ silsiləsinin cənub ətəklərindən Araz çayına qədər maili düzənlik sahələri əhatə edən, Cəbrayıl, Xocavənd, Ağcabədi, Beyləqan rayonları və qonşu İfan İslam Respublika sı ilə həmsərhəd olan Füzulinin tarixi çox qədimdir. 1827-ci ildə ilk adı Qarabulaq olub. 1930-cu ildə sovet hakimiyyə 397
ti bir sıra digər yaşayış məntəqələrimizin adını dəyişdirdiyi kimi, Qarabulağı da «unutmadı», adı dəyişdirilərək Qaryagin qoyuldu. Bu qondarma adı rayon 1959-cu ilə qədər daşımağa məcbur oldu. Böyük söz ustadı, Azərbaycan ədəbiyyatının ba nilərindən olan Məhəmməd Füzulinin anadan olmasının 400 illiyi şərəfinə onun adı dəyişdirilərək Füzuli rayonu adlandırıl dı. Rayon ərazisindəki Qaraköpəktəpə, Qarabulaq, Giinəştəpə kurqanlarında, Quruçay sahillərində və digər yerlərdə aparılan tədqiqatlar bir daha təsdiqlədi ki, Azərbaycan torpaqları ulu, qədim tarixini öz qoynunda, sinəsində, alt qatlarında qoruyub saxlayır və dərin köklərə malikdir. Rayonun ərazisi 1.386 kv.km, əhalisi 105 min nəfərdir. Rayonda iki şəhər, 75 kənd və digər yaşayış məntəqələri var. Bu yerlərdən axan Qusarçay, Köndələnçay, Qozluçay, Çərə- kan çayı Araza tökülür. İşğala qədər, yəni 23 avqust 1993-cü il tarixədək rayon da 70 kitabxana, 20 mədəniyyət evi, 45 klub, xalq və dövlət dram teatrları, 685 çarpayılıq 13 xəstəxana, 40 feldşer-mama məntəqəsi, vərəm və dəri-zöhrəvi xəstəliklər dispanseri, 20 kinoqurğu, texnikum, 2 texniki peşə məktəbi, 38 məktəbə qədər müəssisə, 2 muzey, stadion, 65 kolxoz və sovxoz, 12 fermer təsərrüfatı və digər obyektlər var idi. Ümumilikdə 190 mədəni-maarif müəssisəsi, 94 kənd və qəsəbə, 40-dan çox tarixi abidə işğala məruz qalmışdır. 1988-ci ildən başlayan erməni təcavüzünə qarşı barışmaz mübarizə aparan Füzuli əhalisi doğma torpaq uğrunda çox itki verib. Müharibənin bu ərazidə əsas ağırlığını rayonun Yağlı- vənd, Qacar, Divanalılar, Yuxarı və Aşağı VeysəlIi, Qaradağlı, Üçbulaq, Arış, Qoçəhmədli, Cuvarlı, Güzdək, Gorazıllı, Cə- m illi, Dilağarda, Govşad, Xələfşə, Mollavəli kəndlərinin əhali si çəkib. Rayon 1.100 nəfərdən çox şəhid verib, yüzlərlə itkin dən hələ də xəbər yoxdur. Füzulidə bu gün 1.500-ə yaxın əlil və şikəst var, erməni təcavüzündən 36.361 nəfər uşaq zərər çəkib ki, onlardan da 155-i yetim qalıb. 398
QUBADLI Qubadlı rayonu 1933-cü ildə Qubadlı kəndinin əsasında təşkil olunub. Ərazisi 802 kv.km-dir. 1963-cü ildə ləğv edi lərək Zəngilan rayonu ilə birləşdirilib. 1964-cü ildə yenidən müstəqil rayon olub. Qubadlı rayonu şimaldan Laçın, cənubdan Zəngilan, şərq dən Xocavənd və Cəbrayıl rayonları, qərbdən Ermənistanla həmsərhəddir. Bazarçay (Bərgüşad), Həkəri, Kiçik Həkəri, Meydandərəsi çayları və çoxlu bulaqlar rayonun əsas su mən bəyidir.
1988-ci ilin noyabr ayında ermənilər rayonun ərazisində, Gorus-Qafan yolunun kənarındakı Eyvazlı kəndində yanğın törətdilər. Bu qanlı qətllər qubadlılıları çıxılmaz vəziyyətə saldı. O zamankı respublika rəhbərliyinin köməyindən əlini üzən rayon camaatı özünümüdafiə dəstələri təşkil etməklə torpaqları təcavüzdən qorumağa çalışdılar. Onlar səngərlər quraraq düşmənin basqılarının qarşısını almağa çalışır, dinc əhalini güllə qurbanı olmaqdan qoruyurdular. Şuşa və Laçın rayonlarının işğalından sonra Qubadlıda vəziyyət bir qədər də gərginləşdi. Qubadlı rayonu 1993-cii il 31 avqustda tamamilə işğal olundu. Qubadlı uğrunda gedən döyüşlərdə 54 nəfər şəhid olub. Qarabağ müharibəsində isə Qubadlının ümumilikdə 241 öv ladı şəhid, 191-i əlil olub. Ermənilər Qubadlıda 94 kənd və qəsəbəni, 205 mədəni-məişət obyektini, 40 tarixi abidəni yan dıraraq talan ediblər. İşğala qədər 33.800 nəfər əhalisi olan Qubadlıda 21 orta, 15 səkkizillik, 15 ibtidai məktəb, 7 məktə bəqədər təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərib. Bu təlim-tərbiyə və təhsil müəssisələrində 1.280 nəfər müəllim çalışıb. Rayon da 111 mədəni-maarif müəssisəsi, o cümlədən 60 kitabxana, 10 mədəniyyət evi və 28 klub, 6 avtoklub olub. 399
ZƏN G İLA N 1930-cu ildə rayon statusu almış Zəngilanın ərazisi 707 kvadratkilometrdir. 1993-cii ilin 29 oktyabrında Ermənistan or dusu tərəfindən işğal olunan zaman rayonun 35 min nəfərdən artıq əhalisi vardı. 84 kəndi, 1 şəhər tipli qəsəbəsi (Mincivan qəsəbəsi) olan Zəngilan rayonunun inzibati mərkəzi Zəngilan şəhəri idi. Tarixi, arxeoloji, etnoqrafik və memarlıq abidələri ilə diq qəti cəlb edən Zəngilan vaxtilə Alban çarlığının tərkibində olmuşdur. Albaniyanın süqutundan sonra isə Səlcuqlar, Ata- bəylər, Monqollar, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvi, Osmanlı hökmdarları, xanlıqlar və nəhayət, Çar Rusiyasının tərkibinə qatılan Zəngilanın ərazisində çoxsaylı dağıdıcı hadisələr baş vermişdir. Zəngilan müxtəlif dövrlərdə bələrə, təbii fəlakətlərə məruz qalsa da, 1993-cü il oktyabr ayının 29-da, yəni erməni vandalları tərəfindən işğalına qədər ərazisində tarixi, arxeoloji, etnoqrafik, memarlıq abidələri və təbii sərvətlər öz varlığını qoruyub saxlaya bilmişdi. Hacallı kəndindəki dairəvi bürc, Məmmədbəylidəki səkkizguşəli türbə (1304-1305), Yenikənddə ziyarətə çevrilmiş XIV əsr türbəsi məhz belə nümunələrdəndir. Vaxtilə Həmdullah Qəzvini Xudafərin körpüləri barədə ya zırdı: «Araz çayı üzərində, Zəngilan yaxınlığındakı (onbiraşı- rımlı) körpü hicri tarixi ilə 15-ci ildə (636) Məhəmməd Pey ğəmbərin yaxın adamlarından hesab olunan Bəkr ibn Əbdul- lah tərəfindən salınmışdır. Buna görə də «Xuda-Afərin», yəni «Allah yaratmış» körpü adlanır. Rayonun işğalı nəticəsində 30 min tonluq iki üzüm emalı zavodu, bir milyon şərti banka gücünə malik konserv zavo du, çörək zavodu, rayon mərkəzində, Mincivan qəsəbəsin də, Vənətli və Şayıflı kəndlərində müasir avadanlıqlarla təchiz dağıdıcı, viranedici mühari- 400
edilmiş xəstəxanalar və onlarca digər sosial obyektlər düşmən əlinə keçmişdir. Zəngilan rayonunda 61 ümumtəhsil, 1 tex niki peşə, 2 musiqi məktəbi, 18 uşaq bağçası, 50 kitabxana, 9 mədəniyyət evi, 7 səyyar avtoklub, 21 kinoqurğu, 2 tarix- diyarşünaslıq muzeyi, 8 həkim ambulatoriyası, 33 kənd tibb məntəqəsi, 200 çarpayılıq mərkəzi xəstəxana, İmişli-Naxçıvan istiqamətində ən böyük Mincivan Dəmiryol Xəstəxanası, po liklinikası və digər müxtəlif təyinatlı obyektlər var idi. Erməni silahlı birləşmələrinin işğalı nəticəsində, təqribi he sablamalara görə, rayona 1 milyard 390 milyon ABŞ dolları məbləğində zərər dəymiş, çox qiymətli abidələr dağıdılmışdır. Mənəvi ziyanı isə ölçmək çox çətindir - 191 şəhid, 168 əlil. Qarabağ savaşındakı itkilərimizi və işğalın miqyasını tam tə səvvür etmək üçün təcavüzə məruz qalan digər rayonlarımızın kəndlərini də xatırlayırıq: Tərtər (13 kənd), Ağcabədi (1 kənd), Gədəbəy (2 kənd), Ağstafa (2 kənd), Beyləqan (4 kənd), Tovuz (8 kənd), Naxçıvan (2 kənd). 401
Uşaq qatilləri Ermənilərin dünyanın bir çox ölkəsində həyata ke çirdikləri əyriliklər, fırıldaqlar, quldurluqlar, terrorlar artdıqca və faş olduqca gözləmək olardı ki, onların barəsində nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlar, qurumlar qəti tədbirə əl atacaqlar. Amma həmişə özünü «yazıq», «zavallı» libasda göstərən daşnaklar insanlığa sığma yan vəhşiliklərini davam etdirməkdə israrlıdırlar. 2010- cu ilin yazında Tovuz rayonunun indiki Ermənistan la həmsərhəd olan Əlibəyli kəndində dəhşətli hadisə baş verib. Daşnaklar oyuncağın içinə partlayıcı maddə qoyaraq çayda axıdıblar. Çay kənarında oynayan uşaq lar oyuncağı götürərək evlərinə aparıblar. 0 Nəticədə içində fəlakət gizlədilmiş oyuncaqda - it fiqurun- dakı partlayıcı qurğu işə düşərək faciəyə səbəb olub. 1998-ci il təvəllüdlü Aygün Zirəddin qızı Şahmalıyeva həlak olub, anası Elnarə Məmmədtağı qızı isə ağır yaralanıb. Ailə Rusiyada ya şayırmış. Kəndə qohumlarıgilə qonaq gəliblərmiş. Xatırladaq ki, 1994-cü ildə də həmin ərazidə analoji hadisə baş vermiş di. Ermənilər tərəfindən çaya buraxılmış oyuncağı götürərkən partlayış baş verməsi nəticəsində iki azyaşlı uşaq həlak olmuş, biri isə yaralanmışdı. Uşaq qatili olan ermənilərin növbəti qətl əməliyyatı yenə də bir ailənin səadətinə balta çaldı. Dünyanın bütün pisliklərindən xəbərsiz olan bu qızcığazın günahı nə idi?! Ermənilər tərəfindən törədilmiş qətl hadisələrini, ağlagəl məz işgəncə növlərini araşdırarkən üzləşdiyimiz faktlar, hə yata keçirilmiş vəhşiliklərin, vandalizmin həqiqətən analoqu yoxdur. Təkcə uşaqlarla bağlı, körpələrlə əlaqədar daşnakla rın həyata keçirdikləri qətl hadisələrinin xronoloji ardıcıllığını 402
nəzərdən keçirəndə adamın az qala ürəyi dayanır. İnanmaq istəmirsən ki, insan adlı bir varlıq bu dərəcədə qəddarlığın sahibi ola bilsin. Təbiətdə də vəhşilər arasında bu cıir müna sibətin mövcudluğu müşahidə edilməyib. Ən nəhəng və vəhşi sayılan timsahın acgözlüklə yediyi tısbağa sayılır. Amma tə biətşünaslar yazırlar ki, timsah heç vaxt tısbağanın yavrusuna toxunmur (bu barədə səndli film də var), əksinə, onu ağzına alaraq suya salır ki, quraqlıqdan əziyyət çəkməsin. Eləcə də təsadüfən meşə sakinlərinin arasına düşən insan çocuğunu da heyvanlar öz balaları ilə birgə böyüdüblər. Haqqında kitablar yazılan, filmlər çəkilən tarzanlar, mauqlilər əfsanələrdən yox, həyatdan gələn personajlardır. 2010-cu il martın 8-də Ağdam istiqamətində erməni snay peri tərəfindən doqquz yaşlı uşağın - Fariz Bədəlovun qətlə yetirilməsi hamımızı sarsıtdı. Bu ağır qətl hadisəsi ermənilər üçün adi haldır. Sanki onların əli həmişə günahsız körpənin, qadının, yaşlı insanın qanına batmağa vərdişlidir. Bu qanlı tari xin vərəqlərini çevirdikcə diqqətçəkən faktlar adamı dirigözlü vahiməyə salır. Başqa bir sənəddə oxuyuruq ki, 1918-ci ildə erməni silah lı quldurları Türkiyənin Katranlı kəndinə hücum edərək ətraf yaşayış məntəqələrini qılıncdan keçiriblər. Bu qanlı savaşda daşnaklar 1.400 uşağı odda yandırıblar. 1918-ci il yanvar ayı nın 28-də Gəncənin Zağalı kəndində ermənilər 15 uşağı vəh şicəsinə qətlə yetiriblər. Həmin il Şamaxıda qırğınlar törədən daşnaklar 1.277 uşağa işgəncə verərək öldürüblər. 1920-ci il yanvarın 6-da ermənilər Naxçıvanın Bılağ kəndində atəşə tut duqları yüzlərlə insanın arasında 25 uşağın həyatına nöqtə qoyublar. Elə həmin ilin müxtəlif aylarında öz torpaqlarımızda yüzlərlə uşaq ermənilər tərəfindən min bir əzabla qətlə yeti rildi. Rəqəmə fikir verin: təkcə Zəngəzurda güllələnən 7.729 nəfərdən 2.196-sı azyaşlı uşaq olub. Faktlarla üzləşdikcə dəh şətə gəlirsən. Körpəni gıillələmək, onu təndirə atmaq, yabaya, 403
süngüyə keçirmək, şişə taxmaq, parça-parça edib quduzlara tullamaq sanki erməninin adi məşğuliyyətidir. Qanlarına, can larına hopan bu vəhşilik illərdir ki, davam etməkdədir. 1915-ci ildə insan qanına susamış daşnaklar Qars və Ərdə- han yaşayış məntəqələrindəki əhalini qılıncdan keçirərkən ki çik yaşlı uşaqların bir qismi qaçaraq gizlənməyə nail olmuşdu. O zaman bu uşaqların toplanıb xilas edilməsi müzakirəyə çev rilmişdi. Azərbaycan mətbuatının cəfakeş yazarlarından olan Ömər Faiq Nemanzadə ürək ağrısı ilə «Yeni iqbal» qəzetində yazırdı: «Ey həmiyyətli bakılılar, ey gəncəlilər, ağdaşlılar, şa maxılılar, şəkililər! Üzümü sizə tutub yalvarıram. Hər biriniz 10-12 uşaq götürüb saxlayınız. Bir düşünün, sizin qucağınıza can atan balalar kimlərdir: ev-eşiyi viran olmuş, anası, atası bo ğazlanmış, 11-12 yaşlı bacısı aylarla canavarların əlində qala- qala dəlilənib axırda tələf olmuş, bütün qohumu yox edilmiş, yarı canı qalmış öz millətinizin, türk millətinin balalarıdır». Sərhəddəki bu vəhşicəsinə qırğın illərlə davam etdiyindən elə ağlagəlməz b ir hal alıb ki, bu uşaqları erməni caynağından xilas etıinək mümkün olmayıb. Bununla bağlı Əhməd Cövdət «Açıq söz» qəzetində yazırdı: «Anadoludan ölüm sədaları gə lir. Anadoludan uşaqların ah-nalələri, iniltiləri eşidilir. İrz yox, namus yox. Balta, dəmir, tüfəng süngüsü ilə, daş-qaya ilə, qur ğuşunlarla qırırlar. Canım, insan deyilmi bunlar?» Təəssüf ki, bugünə kimi bu sualların cavabı hələ də tapılmayıb. Keçmiş SSRİ Daxili İşlər Nazirliyinin istintaq materialların da göstərilib ki, 1988-ci ildə azərbaycanlılar öz dədə-baba yerlərindən zorla qovulduqda 216 soydaşımız qətlə yetirilib. Həlak olanların arasında 23 uşağın olduğu bildirilib. Aparılan araşdırmalar göstərdi ki, bu rəqəm daha böyükdür. Elə kənd var ki, qətlə yetirilən uşaqların sayı 23-dən yuxarıdır. Sadəcə olaraq daşnakları üstümüzə qızışdıranların bu etirafı da diqqət çəkməlidir. 1988-ci ildən başlayaraq qonşularımız tərəfindən başımı za gətirilən fəlakətlərin adı da, ağrısı da, istiqaməti də, vaxtı- 404
vədəsi də müxtəlif oldu. Gah torpaq iddiasına düşdülər, gah soydaşlarımızı dədə-baba ocaqlarından min bir əzabla qov dular, gah qadınları, uşaqları, körpələri, yaşlıları xüsusi qəd darlıqla qətlə yetirdilər, gah da «əzabkeş», «yazıq» donuna bürünərək dünyanın onlara rəhm etmələri üçün süni göz yaş ları tökdülər. «Ermənilərin anası» adlandırılan Silva Kaputik- yan da ötən əsrin sonlarında öz qaragüruhçu kütləsi qarşısında çıxış edərək bir məsələni daha çox qabardırdı: «Sən türk öl dürməkdən qürur duymalısan». Başqa bir şovinistləri Arutun- yan isə «türk öldürməyən erməni öz əli ilə özünü öldürsün» deyirdi.. Yazıçıları Zori Balayan «Ocaq» kitabı yazaraq ermə niləri türklərə qarşı tiikürpədici müharibəyə çağırırdı və bu münaqişə də məhz onlar tərəfindən törədildi. 1988-ci ildə şovinistlərin yaratdığı qara tufan nəticəsində soydaşlarımızın Ermənistan adlanan, amma əslində türklərin dədə-baba yurdu olan yerlərindən sürətlə, vəhşiliklə qovulması həyata keçirildi. Yüzlərlə insan dağları, dərələri keçərək şaxtalı, qarlı günlər də uçqunlara düşdü. Körpələr qurd-quşa yem oldu. Bu, azmış kimi, 1988-ci il dekabrın 5-də Hamamlı şəhərində (Spitak) 17 azyaşlı uşağı iri diametrli boruya dolduraraq hər iki tərəfini qaynaq etdilər. Borunu hündür uçurumdan tullayaraq fidan ları qətlə yetirdilər. Elə həmin ilin noyabrında Qukarkda da bu cür hadisə həyata keçirilmişdi. 70-ə yaxın 5 yaşından 12 yaşına kimi uşağı 20 metr uzunluğunda 1,5 diametrdə boruya dolduraraq hər iki tərəfini bağlayıblarmış. Yalnız dekabrda baş verən zəlzələ zamanı köməyə gələn fransalı xilasedicilər bu qətliamın üstünü açaraq dəhşətə gəlmişdilər. Elə bölgələrimiz, kəndlərimiz var ki, orada ilk şəhidlərimiz məhz körpələr olub. Jurnalist M.Nərimanoğlunun «Dağların sinə dağı» adlı kitabında oxuyuruq: «Kəlbəcərin şəhidlik qis məti ilk dəfə süd qoxulu 8 körpəyə düşdü». Ermənilərin qət lə yetirdiyi bu fidanların - Sahil Məmmədov (10 yaş), Razim Salmanov (8 yaş), Anar Valehov (7 yaş), Cahid İbişov (10 yaş), 405
Səxavət Dəmiroğlu (14 yaş), Natiq Əsgərov (14 yaş), Bəxtiyar Xəlilov (11 yaş) və Azər Orucovun (7 yaş) görən günahı nə idi? Onlar ermənilərə nə etmişdilər? Hansı kəndinə basqın edib, hansı «harsını»na güllə atmışdılar? Ağır döyüşlərdə, yerdən, göydən atılan atəşlərdən hə lak olanlar arasında təsadüfən uşaqların olması mümkündür. Amma 1989-cu ildə Kərkicahanda öz bağlarında oynayan 11 yaşlı Nadir İbrahimovla 9 yaşlı Nicatın ermənilər tərəfindən güllələnməsi hansı insanlığa sığır? 1988-ci ildə Sevan şəhərin də 22 azərbaycanlı uşağı su quyusuna ataraq boğublar. 1989- cu ildə Fərqanədə Məhsəti türklərinin başına gələn müsibətlə bağlı «Sovetskaya Rossiya» qəzetində bir yazı dərc edilmişdi. Ermənilər tərəfindən qızışdırıİmiş kütlə türklərə qarşı ağlagəlməz vəhşilik həyata keçirdi. İnsanlar diri-diri yandırıldı, başları kəsildi. Həmin yazıda jurnalistə müsahibə verən ana öz zillətini belə dilə gətirib: «Mənim uşağımı, balaca oğlumu quldurlar yabaya keçirib havaya qaldırdılar... Qızlarımızı zor- ladılar. Kəsilən başları payalara sancdılar». 1990-
cı il yanvarın 19-u axşamı erməni quldurları Naxçıvan Muxtar Respublikasının Sədərək kəndinə hücum etdilər. Onlar burada da ağlagəlməz vəhşiliklər törətdilər. 6 yaşlı Elvin, 4 yaşlı Malik Nəsirzadə qardaşlarını da qətlə yetirdilər. Bir evin sevinci, bir ailənin ümidi olan iki günahsız körpə Sədərəyin ilk şəhidləri sırasında dayandı. Bu acı qisməti onlara yaşadansa yenə də ermənilər oldu... Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı xalqımızın 20 minə yaxın övladı həlak oldu, 50 min adam yaralandı, 400-ə yaxın qadın erməni işğalçılarının əsa rətinə düşdü. Bu illər ərzində ermənilər azərbaycanlılara qarşı 32 terror aktı həyata keçirdilər. Xocalı soyqırımı əsrin faciəsi adlandırıldı. Elə bu soyqırımıda da 63 uşaq ermənilər tərə findən qətlə yetirildi. İndi də o hadisələrdən bəhs edən lent yazılarına, fotoşəkillərə baxanda körpələrin ermənilər tərəfin- 406
elən necə işgəncə ilə öldürülməsi adamın damarında qanını dondurur. Zori Balayanın internetdə yayımlanan tükürpədici məlumatları isə bu qətllərdən də betərdir. O, 1996-cı ildə «Ruhumuzun canlanması» adlı bir kitab yazıb. Oradakı bir məlumatı olduğu kimi oxuculara çatdırırıq: «13 yaşındakı türk uşağının (bu uşaq Xocalı soyqırımı vaxtı ermənilər tərəfindən girov götürülmüşdü) başından, sinəsindən və qarnından dərisi ni soydum. Saata baxdım, türk uşağı 7 dəqiqə sonra qan itirə rək öldü. İlk sənətim həkimlik olduğuna görə humanist idim. Ona görə də türk uşağına etdiyim bu əməllərə görə özümü xoşbəxt saymadım. Amma ruhum xalqımın bir faizinin belə qisasını aldığı üçün sevincdən qürurlanırdı. Dostum Xaçatur daha sonra ölmüş türk uşağının cəsədini hissə-hissə doğradı və onu türklə eyni kökdən olan itlərə atdı». David Xeyriyan adlı birisi «Xaç naminə» kitabında yazıb: «Fevralın 26-da meyitləri daşıyıb Daşbulaq yaxınlığındakı ba taqlığa tökdülər və cəsədlərdən keçid-körpü düzəltdilər. Mən ölülərin üstündən keçməyə qorxurdum. Tərəddüd etdiyimi gö rən polkovnik Ohanyan mənə dedi: «Qorxma, ürəkli keç. Bu hal müharibənin qanunlarından biridir». Mən qana bulaşmış 9-11 yaşlı uşağın və digər meyitlərin üstündən adlayıb bataq- ığı keçdim. Çəkmələrim və şalvarımın balağı qana batmışdı». Belə bir mənzərəni təsəvvür etmək çətindir. Fleç faşistlər dən üzü bəri yer üzü bu cür vəhşilik görməyib. «Yan»ların bu qara əməlini başqaları oxumurmu, eşitmirmi? Bu hadisə başqa bir dəhşəti də yada saldı. Eçmiədzində ermənilər azər baycanlı qadın Roza Bəktaşini və onun iki körpə qızını çox dəhşətli şəkildə qətlə yetiriblər. Ermənilər onların hər üçünü çoxlu sayda ilanların olduğu xəndəyə atır və onun kənarında dayanaraq ilanlar tərəfindən hansı əzablara, dəhşətlərə məruz qalan azərbaycanlı qadın və qızların necə fəryadla can vermə sini seyr ediblər. 407
Saymaqla, sadalamaqla qurtarmaq bilməyən bu qanlı faciə lərin dəhşət və vəhşətlərinin qüssəli tablosunu ancaq daşqəlb- ilər laqeydliklə seyr edə bilərlər. Kədər, niskil, fəryad, nalə, inilti dolu olan bu faktların hər biri gerçəklikdir. XIX əsrdə də, XX əsrdə də xalqımız, sözün əsl mənasında, soyqırımına mə ruz qaldı. Kulqe adlı xristian mənsubiyyətli bir araşdırmağı Çar Rusiyası dövründə tərtib etdiyi protokolda türklərin məruz qal dığı dəhşətli səhnələrin təsvirini verib. Diri-diri divara hörülən, kürəyinə samovar bağlanan, gözlərinin qarşısında körpələrinə sitəm edilən qadınların ağır halından yazıb. Kulqe bildirib ki, onu dəhşətə gətirən rəhmsiz insanların cinayət dolu əməllə ridir. O, uşaq meyitlərinin itlər tərəfindən necə gəmirildiyini təsvir edən şəkillər də çəkib. Erməni tarixçisi A.Lalayan da öz quldurlarının tıikürpədici əməllərindən bəhs edərək yazırdı: «Daşnak dəstələri türk qadınlarının və uşaqlarının, qocaların və xəstələrin qarşısında maksimum cəsarət nümayiş etdirirdi lər. Onlar insanları - öz qurbanlarını eybəcər hala salırdılar». Daşnak Vahramın «qoçaqlığı» isə daha dəhşətlidir: «Mən heç nəyi nəzərə almadan türkləri qırdım. Lakin bəzən gülləyə hey fim gəlirdi. Bu itlərə qarşı ən yaxşı üsul odur ki, döyüşdən son ra salamat qalanların hamısını su quyusuna doldurub üstünə ağır daşlar atasan. Belə də etdim. Bütün qadınları, uşaqları quyuya doldurub üstünə ağır daşlar tökdüm». 1988-ci ilin noyabrında ermənilər azərbaycanlıları Ermə nistan adlanan, əslində, dədə-baba torpaqları olan yurd yer lərindən qovarkən Spitak rayonunda qətlə yetirdikləri 216 nəfərdən 57-si qadın, 5-i südəmər körpə, 18-i müxtəlif yaşlı uşaqlar olub. Basarkeçər rayonunun Şişqaya kəndində 4 yaşlı Elvin Məmmədovu, yaşı tamamlanmamış Elçin Bəhramoğlu- nu, 11 yaşlı Şahin Balacayevi ermənilər hansı günahlarına, hansı kriminal hərəkətə yol verdiklərinə görə qətlə yetirdilər? Dilsiz-ağızsız körpələri anaların gözü qarşısında doğrayaraq qanlarını bu biçarələrə içirtməyə cəhd edən erməniləri nə ad- 408
landırasan? Analar şivən qoparanda süngünü onların qarnına sancaraq vəhşi gülüşlə ətrafa tükürpədici səslər salan bu iki ayaqlı vəhşiyə isim tapa bilmirsən. Təbiətdə var olan ən qə zəbli heyvan da bunlardan insaflı və yumşaqdır. Ermənilərin həyata keçirdikləri bu qanlı olaylarda saysız-hesabsız günahsız uşaqların iniltiləri eşidilir. Yüzlərlə uşaq quduz köpəklərə diri- diri yem olub. Rus Vladimir Sokolov uşaqların qətli ilə bağlı 1918-ci ildə üç fotoşəkil çəkib. Onun yazdığına görə, gördüyü «mənzərə»lər ona ağır təsir etdiyindən şəkil çəkməyi başa çat dıra bilməyib. Birinci fotoşəkildə başında güllə, bədənində beş süngü yarası olan və sağ çiyninə qılınc yarası vurulmuş ananın qucağında körpə uzanıb. Ananın döşünü əmən körpənin aya ğında süngü yarası var. İkinci şəkildə isə iri mismarla divara mıxlanmış iki-üç yaşlı uşaq təsviri var. Üçüncü şəkildə isə 13- 14 yaşlı qızın meyitidir. Onun cırılmış paltarları və qançırları zorlanaraq öldürüldüyündən xəbər verirdi. İrəvanda, Sürməlidə, Göyçədə, Qəmərlidə, Vedibasarda, Zəngəzurda, Qarabağda, Qubada, Şirvanda, Bakıda daşnaklar tərəfindən qətlə yetirilən insanların içində uşaqların sayı həd dən artıq çoxdur. 20 Yanvar faciəsi zamanı da qətlə yetirilən şəhidlər arasında üç məktəbli var idi: İlqar İbrahimov, Larisa Məmmədova, Vera Besantina. Ötən əsrin sonlarında Dağlıq Qarabağla əlaqədar törədi- ən münaqişə zamanı Şuşa və Xankəndi ətrafında, eləcə də Bağanıs-Ayrım soyqırımında, Ağdaban faciəsində hələ də sayı dəqiqləşməyən azyaşlı şəhidlər var. İki mühüm faktın üzərində dayanacağıq: ötən əsrin əvvəllə rində qaniçən Hamazaspın əmri ilə daşnaklar Qubada 4 qadın və 2 uşağı meydana gətiriblər. Bu qəddar quldurun tapşırığı ilə uşaqların başını kəsiblər, qadınları isə süngü ilə ikiyə bölüblər. Meydanda ah-nalə yüksələndə Hamazasp əsgərləri cərgə ilə düzdürərək dinc əhaliyə atəş açmağı əmr edib. Budur onların yaratdığı qansızlıq! 409
Ötən ilin əvvəllərində isə ailəliklə Azərbaycan ərazisinə keçərək hərbiçilərimizə könüllü təslim olan beş nəfərdən iba rət erməni - ana, ata, 3, 6 və 7 yaşlı uşaqlar hazırda Müda fiə Nazirliyinin müvafiq hərbi hissəsində saxlanılır. Onlar öz vətənlərinə dönmək istəmirlər. Bu bizim ürəyimiz, düşmən uşaqlarına bəslədiyimiz humanist münasibətdir. Onlar neçə vaxtdır ki Bakıda yaşayır, bizim çörəyimizi yeyir, suyumuzu içir, rahatca ömür sürürlər. Halbuki ermənilər sərhədi keçəndə bizim əsgərlər onlara atəş də aça bilərdilər, amma qonşu hər biçilərdən fərqli olaraq, mərd oğullarımız mülki əhaliyə heç zaman silah tuşlamayıb. Bu da türkün böyüklüyü... Akademik Ramiz Mehdiyev «Gorus - 2010: Absurd teatrı mövsümü» kitabında yazır: «Ermənistanda hətta ən yeni, lap
də budur ki, onlar uşaqlara güllə atmışdılar. Deyək ki, tarix çox yaraları sağaldır, bəs ulu Tanrı necə, bu uşaq qatillərini bağışlayacaqmı?! ...Bizim analar həmişə uşaqlarını nədənsə çəkindirmək, qorxutmaq üçün deyərdilər: «Xortdan gəldi», «Şeytan gəldi». Qonşumuz Nvard isə öz «dığa»larını, «axçik»lərini evə çağı randa belə səsləyərdi: «Bax, türk gəldi ha, səni aparar». Uzun illər ermənilər bu kinlə böyüdülər. Yazıçıları M.Şaginyan hələ sovet zamanında rəsmi toplantıların birində öz qaniçənlərinə kəskin tövsiyə vermişdi: «Dil açmamış uşaqlarınızın qulağına pıçıldayın ki, türk sənin düşmənindir». Bax bizim ermənilərlə 410
fərqimiz bunda olub ki, onlar bizi daş ilə, biz onları aş ilə qarşılamışıq. Xalqlar dostluğunun carçısı sayılan H.Tumanyan sovet dövründə yazdığı bir hekayədə yuxuda türk qadını görən çobanın dəli olmasını haraylayırdı. Biz isə «hinger hayıstan» deyərək şaumyanların (türk qanına susayanların) şəninə nəğ mələr oxuyurduq, şeirlər əzbərləyirdik. ...Hərdən düşünürsən ki, talesizlikdən qonşu kimi yaşamağa məhkum olduğumuz ermənilərin bəd əməllərindən özümüzü necə hifz edək? Axı kimin ağlına gələr ki, insan adlanan varlıq oyuncağın içinə bömba qoyar? Meşəni, zəmini külə döndərər ki, vəhşi heyvanlar, xüsusilə ilan sürüləri oraları tərk edərək azərbaycanlılar yaşayan kəndlərə, qəsəbələrə «yürüşə» başla sın? Çayımıza, bulağımızın gözünə zəhər tökərlər? Prezident İlham Əliyevin sədrliyi ilə Nazirlər Kabinetinin 2011-ci ilin birinci yarısının sosial-iqtisadi inkişafının yekun larına həsr edilmiş iclasında dövlət başçısı demişdir: «Biz ça lışırıq ki, indiki mərhələdə addımları elə ataq ki, tezliklə baza prinsiplərini razılaşdıra bilək. Ermənistan tərəfi isə tam əksinə edir... Bizə qarşı müharibə aparan, azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmə siyasətini aparan, Xocalı soyqırımını törədən vəhşilər indi yenə də Azərbaycanı müharibə ilə hədələyirlər...» Prezidentin qətiyyətlə dediyi kimi, bu vəhşi lər unudur ki, Azərbaycan ordusu Ali Baş Komandanın əmrinə hər an hazırdır. Hazırdır ki, uşaq qatilləri olan ermənilərin cavabını qətiyyətlə versin. Sadəcə olaraq biz humanist möv qeyimizdən hələlik geri çəkilməmişik. 411
|