Soyqirimlari

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
156
tifaqının DQMV Filialının katibi B.Ulubabyan Muxtar Vilayətin er-
məni millətindən olan məsul partiya və sovet işçilərinin imzaladığı 
ərizəni Sovet İttifaqı KP MK-ya göndərir. Azərbaycan SSR Dövlət 
Təhlükəsizliyi Komitəsi bu barədə respublika rəhbərliyinə  məlumat 
vermiş  və  təxribatçıların qarşısını almaq üçün zəruri tədbirlər gör-
müşdü. 1966-cı ildə respublikanın dövlət xüsusi xidmət orqanları 
gizli fəaliyyət göstərən 40 nəfər üzvü olan «Erməni gənclər ittifaqı» 
adlı təşkilatın İrəvandan olan emissarları Muxtar Vilayətin ərazisində 
öz özəklərini təşkil etməyə cəhd göstərdikləri zaman respublika xü-
susi xidmət orqanları  tərəfindən onların qarşısı alınmışdı. 1966-cı 
ilin avqustunda isə Sovet İttifaqı KP MK-nın Baş katibi L.Brejnevin 
ünvanına göndərilən və altında 2000-ə  qədər erməni «ziyalısı»nın 
imzası olan məktubda deyilirdi: «Qarabağ ərazisinə və milli tərkibinə 
görə Ermənistanındır, quruluşuna, mənəvi dünyası və məişətinə görə 
Ermənistanındır, Qarabağın tarixi Ermənistanın tarixidir, Qarabağın 
dili, incəsənəti və ədəbiyyatı ermənilərindir. Nəzərə alınsa ki, Ermə-
nistan SSR mövcuddur, onun ayrılmaz hissəsini süni şəkildə Sovet 
Ermənistanından ayırmaq məqsədəuyğun deyil».
1
 «Ermənistan SSR-
in elm və  mədəniyyət xadimlərinin Sovet İttifaqı Kommunist Parti-
yasının XXIII qurultayına müraciəti» adlı bu məktub haqqında 1966-
cı il sentyabrın 30-da Ermənistan KP MK-nın birinci katibi A.Koçin-
yanın və Nazirlər Sovetinin Sədri B.Muradyanın Sovet İttifaqı KP 
MK-ya ünvanlandıqları  məktubda da məlumat verilir. Məktubun 
müəllifləri DQMV-nin və Naxçıvan MSSR-in yaranması ilə bağlı 
tarixi «faktları» və «sənədləri» istədikləri kimi yozaraq, daha doğ-
rusu, saxtalaşdıraraq, həmin ərazilərə olan iddialarını siyasi, iqtisadi 
və etnik amillərlə, «DQMV zəhmətkeşlərinin müxtəlif təbəqələrin-
dən olan insanların Ermənistan KP MK-ya çoxsaylı  məktubları» ilə 
əsaslandırmağa çalışırdılar. Həmin vaxt Azərbaycan SSR DTK sədri-
nin müavini işləmiş Heydər  Əliyev sonralar, artıq Azərbaycan Res-
publikasının Prezidenti olduğu dövrdə bu hadisələri belə xatırlayırdı: 
«Yadımdadır, 1966-cı, ya 67-ci ildə idi, Moskvadan bir qərar gəldi. 
O vaxt Axundov məni çağırdı. Sov. İKP MK-nın qərarı idi, yazmış-
dılar ki, «Azərbaycan KP MK-ya – Axundova, Ermənistan KP MK-
ya – Koçinyana tapşırılsın ki, bu məsələni müzakirə edib məruzə et-
sinlər». Bu nə demək idi? Deməli, Azərbaycanın məsələ

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
157
məyi Ermənistana tapşırırlar. Elə bununla da onu həlli.dirdil ər, – 
yəni «siz g.din, onlarla bu m əsələni həlli.din». O dey əcək ki, mənim 
olmalıdır, biz də deyəcəyik ki, yox. Oturduq, məsləhətləşdik. Mən 
ona d.dim ki, bilirsin iz, Siz Moskvaya g.tm əli və Brejnevlə görüş-
məlisiniz. Getdi və Brejn.vi ba şa saldı. Brejnev onu anladı və özü də 
o qərarı ləğv elədi. Bu, 67-ci ildə olan hadisədir».
1
 
Ermənistan SSR-in Azərbaycan SSR-ə qarşı ərazi iddiaları fonun-
da 1967-ci ildə Azərbaycan SSR DQMV ətrafında vəziyyət yenidən 
gərginləşdi. Bu baxımdan Heydər  Əliyevin 1967-ci il iyunun 26-da 
Azərbaycan KP MK-nın Birinci katibi V.Y.Axundova yazdığı 10/579 
№-li məxfi məktub diqqəti cəlb edir. Məktubda deyilirdi ki, iyun ayının 
23-dən 24-ə keçən gecə Xankəndidə bəzi küçələrdə erməni dilində 8x9 
sm ölçüdə 300 vərəqə yayılmışdır. Həmin vərəqələrdə Azərbaycan 
SSR-in Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti  ərazisinin Ermənistan SSR-ə 
birləşdirilməsi tələb edilir və millətçi fikirlər irəli sürülürdü.
2
  
Xankəndidə azərbaycanlılarla ermənilər arasında münaqişə ol-
muş  və qan tökülmüşdü. Münaqişəyə  səbəb Azərbaycan SSR DQMV 
Martuni rayonunun Kurapatkino kəndində

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
158
DTK-nın hazırladığı hesabatda DQMV ətrafında yaranmış  vəziyyəti 
təhlil edərək yazırdı: «Bir çox hallarda vilayətdə siyasi cəhətdən mənfi 
və cəmiyyətə zidd hərəkətlər onların bilavasitə təşkilatçısı və iştirakçı-
sı olan Ermənistan SSR-in bəzi millətçi  əhval-ruhiyyəli ünsürlərinin 
təsiri ilə baş verirdi. Bunu son 5 ildə toplanmış faktlar sübut edir. Er-
mənistan SSR-dən Xankəndinə gələn şəxslər burada, guya DQMV-nin 
Ermənistan SSR-ə birləşəcəyi haqqında müxtəlif  şayiələr yayırdılar, 
bununla bağlı xüsusi hazırlanmış müraci

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
159
lanmış  sərhədlərin qrafik təsviri baxılsın və  təsdiq edilsin.
1
 Azərbay-
can SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Sədri M.İsgəndərov və katibi 
Z.Şükürovanın 1969-cu il may ayının 7-də imzaladıqları «Azərbaycan 
SSR ilə Ermənistan SSR arasındakı  sərhədin qrafik təsvirinin təsdiq 
edilməsi haqqında» iki maddədən ibarət qərarda (№805-VII) deyilirdi 
ki, Azərbaycan SSR ilə Ermənistan SSR arasında Zaqafqaziya MİK 
tərəfindən təsdiq edilmiş  sərhədin göstərilən respublikaların paritet 
komissiyası  tərəfindən 1:25.000 miqyaslı topoqrafik xəritələrin vərə-
qələrinə keçirilmiş və Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti tərəfindən təq-
dim olunmuş qrafik təsviri bəyənilsin; Azərbaycan SSR Nazirlər So-
vetinə tapşırılsın ki, respublika sərhədi təsvirinin müvafiq sahələrdə 
Ermənistan SSR nümayəndələri ilə birlikdə naturaya keçirilməsini 
1969-cu il noyabrın 1-dək təmin etsin. Azərbaycan KP MK Bürosu-
nun 1969-cu il 21 may tarixdə keçirilən iclasında (pr. №100, 4-q) iki 
respublika arasında sərhədlərin coğrafi təsvirini təsdiq etməyə dair 
Azərbaycan SSR Ali Sovetinin qərar layihəsi bəyənilmişdi.
2
  
Lakin 1968-ci il 28 oktyabr tarixli qərarı ilə müəyyən edilmiş 
sərhədlər Gədəbəy rayonu Hacılar kəndinin Kalinin adına kənd əhali-
sinin etirazına səbəb olmuş və onlar 1969-cu ilin iyun ayında müəyyən 
olunmuş  sərhəd zolağından kənarda qalmış torpaqlarının onlara qay-
tarılmasını tələb etmişdilər. Arxiv sənədlərindən məlum olur ki Heydər 
Əliyev Azərbaycan SSR-ə rəhbər seçiləndən bir həftə sonra, 1969-cu il 
iyulun 22-də Azərbaycan KP MK Bürosunun iclasında Gədəbəy rayo-
nunun kolxozları  ətrafında yaranmış  ağır vəziyyət haqqında məsələni 
cəsarətlə qaldırmış və müzakirə etmişdi. Nəticədə Azərbaycan KP MK 
Birinci katibi Heydər Əliyevin və Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 
Sədri Ə.Əlixanovun imzası ilə Gədəbəy rayonu kolxozlarının iqtisadiy-
yatının dirçəlməsi, sosial problemlərinin həlli məqsədilə 9 maddədən 
ibarət geniş tədbirlər planı nəzərdə tutan xüsusi qərar qəbul edilmişdi. 
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, 1982-ci ilin dekabrında Heydər Əliye-
vin Moskvaya yeni vəzifəyə keçdikdən sonra iki respublika arasında ye-
nidən sərhədlərin ayrı-ayrı sahələri üzrə mübahisələr yaranmışdı.  
1977-ci ildə SSRİ-nin yeni Konstitusiyası qəbul edilərkən Ermə-
nistan SSR rəhbərliyi Erməni Qriqoryan Kilsəsinin təhriki ilə yenidən 
                                                 
1
 ARPİİSSA f.1, siy.56, iş 93, 13, v.10-11. 
2
 Qasımlı M.C. Heydər Əliyev –istiqlala gedən yol (1969-1987-ci illər). Bakı: BDU, 
2006, v.90. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
160
Azərbaycan SSR-in DQMV-ti ərazisinin Ermənistan SSR-ə birləşdiril-
məsi ilə bağlı SSRİ  Mərkəzi hökumətinə müraciət etdi. Qeyd etmək 
lazımdır ki, 1977-ci il noyabrın 23-də keçmiş SSRİ Nazirlər Soveti 
Rəyasət Heyətinin iclasında Ermənistan SSR rəhbərliyinin təkidi ilə 
Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti ərazisinin Ermə-
nistan SSR-ə birləşdirilməsi məsələsi müzakirə olunmuş  və bununla 
bağlı təklif irəli sürülmüşdü (SSRİ Nazirlər Soveti Rəyasət Heyətinin 
iclas protokolu. 23 noyabr 1977-ci il, № 61, 11-4133). Məsələdən xə-
bər tutan Heydər  Əliyev erməni siyasi təcavüzünün qarşısını almaq 
üçün qəti addımlar atır.
1
 O,  Azərbaycan MEA A.A.Bakıxanov adına 
Tarix  İnstitutunun «Azərbaycanın qədim tarixi» şöbəsinin rəhbəri 
t.ü.e.d., prof. İ.H.Əliyevə Qarabağ regionunun qədim Azərbaycan tor-
pağı olması haqqında elmi arayış hazırlamaq barədə müraciət edir. 
T.ü.e.d., prof. İ.H.Əliyev hələ 1945-ci ildə bu məsələ ilə bağlı o za-
man Azərbaycan SSR rəhbəri işləyən M.C.Bağırova belə bir elmi ara-
yış təqdim etdiyini söyləyir və Heydər Əliyevə bu arayışı yenidən işlə-
yərək ona təqdim etməyi təklif edir. Təklifi bəyənən Heydər  Əliyev 
elmi arayış hazır olduqdan sonra onu Azərbaycan KP MK Bürosunda 
müzakirə edərək Ermənistan SSR rəhbərliyinin iddialarının  əsassız 
olması haqqında qərar qəbul edilir və həmin qərar keçmiş SSRİ rəhbə-
ri L.İ.Brejnevə  təqdim olunur. Heydər  Əliyevin atdığı  qəti addımlar 
nəticəsində ermənilərin çirkin niyyəti baş tutmur.
2
 
Əslində Heydər  Əliyevin SSRİ  rəhbərliyində olan nüfuzu, Er-
məni Qriqoryan Kilsəsini və erməni millətçi-separatçılarını çox nara-
hat edirdi. Buna görə  də o 1982-ci ildə Sov.İKP Siyasi Bürosunun 
üzvü seçildikdən və SSRİ Nazirlər Soveti Sədrinin birinci müavini tə-
yin edildikdən sonra, ermənilər Azərbaycan SSR rəhbərliyində yaran-
mış zəiflikdən istifadə edərək 1984-cü ildə Qazax rayonun 5 min hek-
tar torpağı sahəsinin Ermənistan SSR-ə verilməsi haqqında rayon əha-
lisinin qəti etirazlarına baxmayaraq respublika rəhbərliyinin razılığını 
ala bilmişdilər.  
 XX  əsrin 80-ci illərinin ortalarından etibarən keçmiş SSRİ 
məkanında və ilk növbədə Ermənistan SSR ərazisində antiazərbaycan, 
antitürk təbliğatı  və terrora səfərbərlik daha da güclənməyə başladı. 
1985-ci ildə Azərbaycan SSR-in DQMV-də erməni separatizmi açıq-
                                                 
1
 Heydər Əliyev I cild. Bakı, 2013, səh.111. 
2
 Ч.А.Султанов. Противостояние. Баку, 2013, стр. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
161
aşkar  şəkildə  təbliğ olunurdu. Qeyd etmək lazımdır ki, bu proses 
M.S.Qorbaçovun SSRİ rəhbəri seçilməsindən sonra daha geniş miqyas 
aldı. 1985-ci ilin əvvəlində Ermənistan KP MK birinci katibi K.Də-
mirçiyan Sov.İKP MK-nın Siyasi Bürosuna qondarma «erməni soyqı-
rımı»nın 60 illiyi ilə bağlı 24 aprel tarixinin hər il SSRİ-də anım günü 
kimi qeyd olunması  təklifi ilə müraciət edir. Siyasi Büronun iclasını 
aparan M.S.Qorbaçov buna razılıq versə də H.Ə.Əliyevin, N.A.Tixo-
novun və A.A.Qromıkonun sərt etirazları ilə qarşılaşır. K.Dəmirçiya-
nın təklifini bəyənən M.S.Qorbaçov H.Ə.Əliyevin kəskin etirazını 
gördükdən sonra onunla qarşıdurmaya getməyə  cəsarət etmir, lakin 
onun bu mövqeyinə də unutmur.
1
 
Buna görə də M.S.Qorbaçovun 1987-ci ilin oktyabr ayının 20-də 
Heydər Əliyevin SSRİ rəhbərliyində tutduğu yüksək vəzifədən uzaq-
laşdırılmasına nail olduqdan sonra ermənilərin öz çirkin və cinayətkar 
niyyətlərini reallaşdırmaq ümidlərini daha da artırdı. Rəsmi Moskva 
1987-ci ilin noyabrında Parisdə M.S.Qorbaçovun iqtisadi məsələlər 
üzrə müşaviri olan akademik Abel Aqenbekyanın dili ilə Qarabağ hə-
rəkatına müsbət münasibətini, qeyri-rəsmi olsa da, bütün dünyaya bil-
dirməkdən çəkinmədi. A.Aqanbekyan «Humanite» qəzetinin 18 no-
yabr 1987-ci il tarixli sayında dərc olunmuş müsahibəsində Azərbay-
can SSR ərazisi olan Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Ermənistan 
SSR-ə verilməsinin məqsədəuyğun olmasını və bu barədə dövlət baş-
çısına təklif verdiyini bildirdi.
2
 
«Qarabağ» Komitəsinin Azərbaycan SSR-də, xüsusən DQMV-
də uzun müddət gizli fəaliyyət göstərən yerli təşkilatı «Krunk» adı al-
tında açıq fəal fəaliyyətə başlamışdı. 1988-ci il martın 2-də «DQMV-
nin Ermənistanla yenidən birləşdirilməsi uğrunda mübarizə Komitəsi» 
- iri müəssisə rəhbərlərini birləşdirən «55-lər Komitə»si yaradılmışdı. 
1988-ci ilin fevralın 26-27-də SSRİ dövlət xüsusi xidmət orqan-
larının razılığı ilə ermənilər Azərbaycan SSR-in Sumqayıt  şəhərində 
antiazərbaycan təxribatı törətdikdən sonra, bunu bəhanə edərək Ermə-
nistan SSR ərazisindən, öz tarixi etnik torpaqlarından – İrəvan şəhəri 
də daxil olmaqla 185 kənddən və başqa yaşayış məntəqələrindən 250 
min azərbaycanlı deportasiya olundu, onlara məxsus 31.000 ev, şəxsi 
təsərrüfat, 165 kollektiv təsərrüfatların əmlakı talandı, 214 nəfər öldü-
rüldü, 1154 nəfər yaralandı, yüzlərlə adama işgəncə verildi və qız-gə-
                                                 
1
 Ч.А.Султанов. Противостояние... Баку, 2011, стр. 97. 
2
 Azərbaycan tarixi VII cild, 2008, səh.257. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
162
linlərin namusu təhqir olundu. 15 mindən çox kürd və bir neçə min rus 
millətinə məxsus əhali Ermənistan SSR-dən çıxarıldı.
1
  
1988-1989-cu illərdə Ermənistanın hərbi-ideoloji təcavüzünün 
güclənməsi nəticəsində deportasiya, etnik təmizləmə  və soyqırımına 
məruz qalan azərbaycanlı əhali Azərbaycan SSR-ə pənah gətirdi və bu 
da öz növbəsində respublikada ictimai-siyasi sabitliyin gərginləşməsinə 
səbəb oldu. Mərkəzi hökumətin Azərbaycan xalqına qarşı yeritdiyi düş-
mən siyasəti nəticəsində genişlənən Ermənistanın hərbi təcavüzü onu 
milli azadlıq mübarizəsinə qaldırdı. 1990-cı il yanvarın 20-də SSRİ 
Prezidenti M.S.Qorbaçov ermənilərin ərazi iddialarına qarşı etiraz edən 
Azərbaycan xalqını  cəzalandırmaq üçün Bakı  şəhərinə SSRİ  və Azər-
baycan SSR-in Konstitusiyaları və respublikanın suveren hüquqları po-
zularaq qoşun yeridilməsi haqqında fərman verdi və Azərbaycan xalqı-
na qarşı qanlı soyqırımı cinayəti törədildi. SSRİ dövlətinin bu cinayə-
tinə qarşı öz ilk etiraz səsini qaldıran görkəmli dövlət xadimi Heydər 
Əliyev oldu. O, 1990-cı il yanvarın 21-də Azərbaycan SSR-in Moskva 
şəhərindəki Daimi Nümayəndəliyinə gələrək SSRİ dövlətinin M.S.Qor-
baçovu Azərbaycan xalqına qarşı törətdiyi soyqırımı cinayətində 
ittiham etdi və onun bu etirazı bütün dünyada böyük əks-sədaya səbəb 
oldu. SSRİ dövlətinin Azərbaycan xalqına qarşı törətdiyi cinayətə etiraz 
olaraq Heydər Əliyev 1990-cı ilin iyulunda Sov.İKP sıralarını tərk etdi-
yini bəyan edərək Vətəni Azərbaycana qayıtdı. Respublika rəhbərliyi 
Heydər  Əliyevin ölkənin siyasi mərkəzi olan Bakıda qalmaması üçün 
hər cür təxribatlara əl atıldı və o terror aktı ilə hədələndi. Həyat üçün 
real təhlükənin mövcud olduğunu hiss edən Heydər  Əliyev Naxçıvan 
MR-na getməyə  məcbur oldu. O, 1990-1993-cü illərdə  ağır blokada 
şəraitində olan Azərbaycan Respublikası Naxçıvan MR-nın yaşaması, 
onun sərhədlərinin qorunması üçün mümkün olmayanı mümkün etdi. 
Heydər Əliyev 1991-ci ilin fevralında Azərbaycan Ali Sovetinin sessi-
yasında Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı 
çox sərt məzmunda məruzə ilə çıxış etdi və o zaman Azərbaycan döv-
lətinin problemin həlli ilə bağlı konkret tədbirlər proqramı olmadığını 
söylədi. Lakin, onun irəli sürdüyü tədbirlər respublika rəhbərliyi tərə-
findən qəbul edilmədiyi üçün çox qısa bir zaman ərzində Azərbaycan 
xalqına düşmən tərəfindən çox ağır zərbələr vuruldu. 1992-ci il fevralın 
ortalarında Ermənistanın hərbi quldur dəstələri növbəti dəfə Xocavənd 
                                                 
1
 Azərbaycan tarixi VII cild, 2008, səh.258. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
163
rayonunun Qaradağlı kəndinə güclü hücuma keçdilər.. Dörd gün davam 
edən qeyri-bərabər döyüşdən sonra erməni quldurları Qaradağlı kəndini 
ələ keçirərək onun 92 müdafiəçisini və 54 sakinini vəhşicəsinə  qətlə 
yetirərək onları silos quyularına atdılar. Qalan əhali isə əsir alındı. Təca-
vüzkar Ermənistan «dövləti» Azərbaycan Respublikasına qarşı qanlı 
terror aksiyalarını daha da genişləndirdi. 1992-ci il yanvarın 8-də 
«Krasnovodsk-Bakı» dəniz sərnişin bərəsində belə bir terror aktı nəticə-
sində 25 nəfər həlak oldu. 88 nəfər ağır yaralandı. Həmin il fevralın 28-
də Qudermes stansiyası yaxınlığında «Kislovodsk-Bakı» sərnişin qa-
tarının partladılması zamanı 11 nəfər həlak oldu, 18 nəfər yaralandı. 
Təkcə belə bir faktı qeyd etmək lazımdır ki, ermənilər tərəfindən Azər-
baycan Respublikasına məxsus dəmir yolu nəqliyyatı sistemində 1989-
cu il iyulun 14-dən 1994-cü il mayın 7-nədək 206 terror aktı  həyata 
keçirilmişdi.
1
 
Erməni quldurları Rusiya Federasiyası MN-nə məxsus Xankən-
dindəki 366-cı mexanikləşdirilmiş atıcı alayı ilə əlbir olaraq XX əsrin 
Xatın, Sonqımı faciələrini geridə qoyan Xocalı soyqırımını törətdilər. 
1992-ci il fevralın 25-də axşam saat 21-də erməni hərbi birləşmələri, 
366-cı alay (üç batalyondan ikisi tam tərkibdə, biri isə qismən), habelə 
xarici ölkələrdən gətirilmiş muzdlu quldurlar Xocalıya hücum etdilər. 
Hərbi təcavüz nəticəsində 613 nəfər, o cümlədən 106 qadın, 63 azsaylı 
uşaq, 70 qoca öldürüldü. 1000 nəfərdən artıq dinc sakin o cümlədən 
76 uşaq müxtəlif dərəcəli güllə yarası alaraq şikəst oldu. 1275 nəfər 
əsir alındı, 8 ailə bütövlüklə məhv edilmiş, 25 uşaq hər iki valideyni-
nin itirmiş, 130 uşaq valideynlərindən birini itirmiş, 56 nəfər xüsusi 
qəddarlıq və amansızlıqla diri-diri yandırılmış, başlarının dərisi soyul-
muş, gözləri çıxarılmış, başları kəsilmiş, hamilə qadınların qarnı sün-
gü ilə deşilmişdir. Bütün  bu  dəhşətləri  görən 366 alayın 02270 saylı 
xüsusi şöbəsinin rəisi polkovnik V.R.Savelyev RFMN Baş Qərargahı 
yanında Baş Kəşfiyyat İdarəsinə, BMT və Avropa Şurasına ünvanlan-
dığı  müraciət  məktubunda  (hesabatında  –C.B.)  Azərbaycan  xalqına 
qarşı soyqırımı cinayətinin törədildiyini etiraf edir: «Mən məndən on 
addımlıqda güllə yarası almış səkkiz-doqquz yaşında qızcığaza yardım 
edə bilmədim. Mən Allahın məni cəzalandıracağı o gündən qorxuram. 
Lənətlənmiş günlər bir-birini əvəz edirdi».
2
 
                                                 
1
 Azərbaycan tarixi, VII cild, 2008, səh.359. 
2
 Ч.А.Султанов. Последний удар империи. Баку, 20 января 1990г., Баку, 2004, стр.478. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
164
Hadisələri ilk olaraq vidiolentə olan Azərbaycan jurnalistləri 
Seyidağa Mövsümlü və Çingiz Mustafayev çəkdikləri videogörü-
ntülərdən məlum oldu ki, «öldürülənlər içərisində 2 yaşından 15 yaşı-
na qədər olan uşaqlar  əksəriyyət təşkil edirdi». Faciənin  şahidi olan 
fransız jurnalisti Jan-İv Ginyet yazırdı: «Mən müharibələr haqqında, 
alman faşistlərinin qəddarlığı haqqında çox eşitmişəm, lakin 5-6 yaşlı 
uşaqları, dinc əhalini qırmaqla ermənilər onları arxada qoydular».
1
 
1992-ci il martın 10-da  RF-nın  Prezidenti  B.Yelçinin  ünvanına 
Daxili İşlər Naziri yerin məktub göndərir və Xocalı hadisəsi ilə bağlı 
görüşmək istədiyini bildirir və məktuba Xocalı faciəsi ilə bağlı video-
kasseti əlavə edir. General Yerin B.Yelçinə yazırdı: «Xocalıda uşaqla-
rı, qadınları və qocaları güllələmişlər. Öldürülənlərin başlarının dərisi 
soyulmuşdur».  Videolentdə  RF  MN 366 alayının  cinayət  hərəkətləri 
qeydə  alınmışdı.  Bu  sözlər  N.Qavrilovun 1998-ci  ildə  Sankt-Peter-
burqda nəşr olunan «Военные ведомости» jurnalının 96-cı səhifəsin-
dən  götürülmüşdür.
2
 B.Yelçin  videokassetə  baxdıqdan  sonra  xüsusi 
sərəncam (0219/21-OD-1992.III.12) imzaladı və bu sərəncama əsasən 
bu videogörüntülərin RF ərazisində göstərilməsi qadağan edildi.
3
 
Erməni quldurları Rusiya Federasiyasının hərbi dairələrinin kö-
məyinə arxalanaraq 1993-cü ildə  Kəlbəcər, Ağdam, Fizuli, Cəbrayıl, 
Qubadlı və Zəngilan rayonlarını işğal edərək etnik təmizləmə aparmış 
və nəticədə Azərbaycan Respublikasının 1000 010000-dən çox vətən-
daşı öz ölkəsində qaçqına çevrildi. Hərbi təcavüz nəticəsində 100 000 
nəfər yaralanmış, 50 000 şikəst olmuş, 20 min nəfər şəhid olmuş 4853 
nəfər itkin düşmüş  və onlardan 439 nəfəri  əsirlikdə öldürülmüş, 783 
nəfər isə indiyə qədər əsirlikdədir. Bütövlükdə isə «Əsir, itkin düşmüş, 
girov götürülmüş  vətəndaşlarla  əlaqədar Dövlət Komissiyası»nın 1 
yanvar 2011-ci il tarixinə olan məlumatına  əsasən  əsir, itkin düşmüş 
və girov götürülmüş şəxslərin sayı 4049 nəfər təşkil etmişdir. Onlar-
dan 3273 nəfər hərbçi, 771 nəfər mülki şəxsdir, 5 nəfərinin isə hərbiçi 
və ya mülki şəxs olduğu məlum deyil. Mülki şəxslərdən 47 nəfəri itkin 
düşərkən yetkinlik yaşına çatmamış  uşaq (17 nəfər azyaşlı  qız), 247 
nəfər nəfər qadın, 347 nəfər yaşlı şəxsdir ki, onlardan 149 nəfəri qa-
                                                 
1
 Azərbaycan tarixi, VII cild, 2008, səh.359. 
2
 Ч.А.Султанов. Последний удар империи. Баку, 20 января 1990г., Баку, 2004, 
стр.479. 
3
 Yenə orada. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
165
dındır. Bu günədək  əsir və girovluqdan 1309 nəfər azad edilmişdir. 
Onlardan 343 nəfər qadın, 1056 nəfəri kişidir. Qeyd etmək lazımdır 
ki, azad olunan şəxslərdən 170 nəfəri uşaq (65 nəfər azyaşlı qız), 289 
nəfərin yaşlı  şəxsdən 112 nəfəri qadındır. Bundan əlavə Dövlət Ko-
missiyasına daxil olmuş materialların analizi zamanı 563 nəfərin əsir 
və girovluqda qətlə yetirildiyi və ya müxtəlif səbəblərdən vəfat etdiyi 
müəyyən edilmişdir. Onlardan 104 nəfəri qadın, 448 nəfəri kişidir. Bu 
şəxslərin yalnız 137 nəfərinin yalnız adı məlum olduğu halda, onlar-
dan 74 nəfərin adı  məlum deyildir. 1991-1992-ci illər  ərzində Azər-
baycan Respublikasının keçmiş DQMV-nin ərazisi Ermənistan Res-
publikası silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunduqdan sonra, 1993-cü 
il aprelində Kəlbəcər rayonunun işğalı ilə Azərbaycan Respublikasına 
qarşı hərbi təcavüzün yeni mərhələsi başlandı. 1993-cü ilin iyulun 24-
dən – oktyabrın 28-nədən Rusiya Federasiyasının hərbi–siyasi yardımı 
ilə Ermənistan Respublikası silahlı qüvvələri Azərbaycan Respublika-
sının Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Qubadlı və Zəngilan rayonlarını işğal 
etdi. Ermənistan Respublikası tərəfindən həyata keçirilmiş hərbi təca-
vüz nəticəsində Laçın rayonundan 71000, Kəlbəcər rayonundan 
74000, Ağdam rayonundan 165600, Füzuli rayonundan 146000, Cəb-
rayıl rayonundan 60000, Qubadlı rayonundan 87900, Zəngilan rayo-
nundan isə 395000 nəfər Azərbaycan Respublikası vətəndaşı mə