Soyqirimlari
Yüklə 29,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
шяхсян щяйата кечирирди. Шаумйанын göstərişi вя Коргановун ямри иля Лянкярана вя Шамахыйа эюндярилмиш «ъяза дястяляри» он минляр- ля dinc азярбайъанлы əhalini мящв етмишдир. Мящз Коргановун ям- риня ясасян Щамазаспын команданлыьы алтында 2 минлик «ъяза дяс- тяси» Губайа эюндяриляряк азярбайъанлылара гаршы сойгырымын нюв- бяти мярщялясини щяйата кечирди. Шаумйандан шяхсян эюстяриш алан Корганов Щамазаспын дястясинин йалныз дашнак партийасынын цзвля- риндян тяшкил олунмасы, онларын пулемйот вя топларла тяъщиз едилмяси барядя тапшырыг вермишди. Губа гырьынынын иштиракчыларындан бири Сер- го Мартикйан Корганова телеграмында чох бюйцк ъошгу иля онун тапшырыьына ямял олундуьу вя Губанын онларын дястяси тяряфиндян яля кечирилдийи барядя мялумат верирди. Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин елан едилмясиндян сонра совет-дашнак гошунларынын Эянъя истигамятиндя щцъцма кечмяси ямрини дя 1918-ъи ил ийунун 6-да артыг бу заман Бакы Халг Комис- сарлары Советинин Щярби вя Дяниз ишляри комиссары олан Корганов вер- мишди. Онун табелийиндяки забитлярин щамысы ермяни иди (гярарэащ ряиси Аветисов, корпус командири Казаров, 3-ъц бригаданын командири Ща- AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI 12 мазасп, щямин бригаданын комиссары Микойан вя б.). Мящз Коргано- вун ямри иля 1918-ъи ил ийулун 1-дя Эюйчай бомбардман едилмиш, Бакы вя Шамахы сойгырымларынын ясас гатилляриндян бири олан Татевос Ямировун гулдур дястяси ися шящярин ящалисиня диван тутмушдур. Azərbaycan xalqına qarşı soyqırımı cinayətinin başında du- ran Stepan Şaumyanın ən yaxın silahdaşlarından biri də Анастас Микойан idi. 1918-ъи илдя азярбайъанлыларын сойгырымында фяал иштирак едян- лярдян Анастас Микойан da “təcrübəli” soyqırımı cəlladı və təşki- latçısı иди. Рясми совет сянядляриндя эюстярилир ки, Микойан эуйа 1915-ъи илдян коммунист партийасынын цзвц олмушдур. Лакин Мико- йанын мящз бу дюврдя дашнак партийасынын цзвц олмасы кифайят гя- дяр йцксяк вязифяли совет рясми даиряляри тяряфиндян тясдиг олунмуш- дур. Беля ки, Микойанын 1917-ъи илдя дашнак партийасынын цзвц ол- дуьу щагда Л.Тротскинин 10 , вя Н.Няримановун 11 фикирляри вар. Диэяр тяряфдян, Микойанын юз хатиряляриндян дя мялум олур ки, о, Биринъи дцнйа мцщарибясинин, демяк олар ки, илк эцнляриндян (1914-ъи илин нойабрындан) ермяни ъяллады Андраникин кюнцллцляр- дян ибарят дястясинин тяркибиндя Шярги Анадолуда динъ ящалийя гар- шы сойгырымларында вя Османлы ордусуna гаршы щярби ямялиййатларда фяал иштирак етмишдир. О, бу ямялиййатлар заманы йараланмыш вя мцалиъядян сонра 1917-ъи илдя Бакыйа эялмишдир. Вя бурада Степан Шаумйанла таныш олмушдур. 12 «Дашнаксцтйун» партийасынын цзвц олан Микойанын болшевикляря гошулмасы мящз бундан сонракы дюв- ря аид едиля биляр. Ашкар едилмиш йени архив сянядляриндян мялум олур ки, Мико- йан 1918-ъи илин йазында ермяни ъяллады Щамазаспын 3-ъц дашнак щярби бригадасынын тяркибиндя Бакыда вя Шамахыда динъ азярбай- ъанлы ящалийя гаршы сойгырымда фяал иштирак етмишдир. О, Щамазаспын ермяни-дашнак щярби бригадаснын комиссары иди. Бу барядя Мико- йанын юз хатиряляриндя вя диэяр мянбялярдя мялумат верилир. 13 10 XVII Общебакинская партийная конференция Азербайджанской Коммунис- тической партии (б). 28 октября - 6 ноября 1927 года. Стенографический от- чет. Баку: Красный Восток, 1927, с.87. 11 «Уъгарларда ингилабымызын тарихиня даир». И.В.Сталиня мяктуб. Бакы, 1992, с.26. 12 Баграмян Х. Мои воспоминания. Ереван, 1979; Микоян А. Так было. М.,1999; http://militera.lib.ru/memo/russian/mikoyan/index.html. 13 Микоян А. Дорогой борьбы. М.,1971; Микоян А. Так было. М., 1999; Гад- жиев А., Агаев В. Геростратова слава. «Бакинский рабочий», 1992, 12 мая. AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI 13 Беляликля, диэяр дашнак ъялладлары кими А.Микойан да Азяр- байъанда вя Шярги Анадолуда тцрк-мцсялман ящалийя гаршы сойгры- мында фяал иштирак етмиш ъинайяткарлардан биридир. Bир щягигят эцн кими айдындыр: «26-лар» барядя бцтцн мцям- маларын да, тарихи щягигятлярин изини итирмяк мягсядиля гясдян уй- дурулмуш долашыгларын да мцяллифи мящз сойгырымы гатилляриндян бири олан А.Микойанын юзцдцр. O, бцтцн юмрц бойу «26 Бакы комис- сарлары» иля баьлы щягигятин ачылаъаьындан və bununla onun özünün də dolaşdırılacağından наращатчылыг кечirmiş, долашыг вя йалан мялу- матларла даим «26-лар» кяляфинин уъуну итирмяйя чалышmışdır. Azərbaycan xalqına və Şərqi Anadolunun türk-müsəlman əhalisinə qarşı soyqırımı cəlladlarından biri olan A.Mikoyanın So- vet hakimiyyətinin rəhbərlərindən biri səviyyəsinə “yüksəlməsi” bolşevik rejiminin də iç üzünü açıb göstərir. Азярбайъан халгына гаршы сойгырымын тяшкил олунмасы вя щя- йата кечирилмясиндя Степан Шаумйанын ян йахын ялалтыларындан бири олан Багдасар Авакйан да йахындан иштирак етмишдир. 1918-ъи илин Март сойгырымы яряфясиндя Багдасар Авакйан Коргановун рящбярлик етдийи Щярби Ингилаб Комитяси ятрафында бир- ляшмяйя башлайан bütün ермяниляря, иътимаи вязиййятляри вя вязифяля- риндян асылы олмайараг, кцтляви сурятдя силащ вя патрон пайламышды. 1918-ъи ил апрелин яввялиндя Бакы вя онун районларынын коменданты тяйин едилян Авакйан азярбайъанлылара гаршы сойгырымы сийасятинин йцрцдцлмясиндя вя практики олараг щяйата кечирилмясиндя фяал рол ойнайан ясас фигурлардан бириня чеврилди. 14 1918-ъи илдя Азярбайъан халгына гаршы сойгырымынын щяйата кечирилмясиня Stepan Şaumyanla birlikdə рящбярлик едянлярдян бири дя Прокофий (Алйоша) Ъапаридзе иди. P.Ъапаридзе 1917-ъи илин декабрындан 1918-ъи илин апрелинядяк Azərbaycan xalqına qarşı сойгырымыны щяйата кечирян Бакы Совети сядри Stepan Şaumyanın мцавини вя Бакы Совети Иъраиййя Комитя- синин сядри олмуш, 1918-ъи ил апрелин 25-дя ися Бакы Советинин Дахили Ишляр комиссары вязифясиня тяйин едилмишди. Ъапаридзе, щямчинин, 1918-ъи ил мартын 30-да йарадылан вя Азярбайъан халгына гаршы сой- гырымыны билаваситя тяшкил едян Ингилаби Мцдафия Комитясинин цзви иди. Бütün bu фактlar онун азярбайъанлылара гаршы кцтляви гырьынла- 14 Известия Бакинского Совета, 1918, № 36. AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI 14 рын ян фяал təşkilatçılarından və иштиракчыларындан бири олдуьуну сц- бут едир. Тясадцфи дейил ки, Няриман Няриманов «Щцммят» гязетинин 3 апрел 1918-ъи ил тарихли сайында мящз Шаумйан вя Ъапаридзейя ашаьыдакы мязмунда мяктубла мцраъият етмишди: «Яэяр сиз йахын заманларда бу щадисялярин цзяриндян гара пярдяни эютцрмясяниз, болшевик мяфкуряси вя Совет щакимиййяти бурада давам эятиря билмя- йяъяк». 15 Няриманов 1919-ъу илин февралында чап олунмуш «Гафгазын ишьалына бир бахыш» адлы мягалясиндя вахты иля Шаумйан вя Ъапарид- зейя мцраъият етдийини йенидян хатырладыр вя гейд едирди ки, онун мягсяди щямин шяхслярдян «март щадисяляринин Совет щакимиййятинин истяйиня зидд олараг» баш вермяси барясиндя сцбцтлар алмагдан иба- рят олмушдур. Няриманов сюзцня давам едяряк йазырды: «Лакин тяяссцфляр олсун ки, мяним сюзляримя фикир верян олмады». 16 Ъапаридзенин Азярбайъан халгына гаршы сойгырымынын фяал тяшкилатчыларындан бири олдуьуну сцбцт едян даща бир факт: Март soyqırımının фяал иштиракчысы олан «болшевик» Н.Ясрийантс юз хатиря- ляриндя йазыр ки, «1918-ъи илин февралында Т.Ямиров бизи йыьыб деди ки, биз Шаумйан вя Ъапаридзенин тапшырыьыны йериня йетирмялийик. Шаум- йан яввялъядян бизи хябярдар етди ки, эеъя саат бирдя сигнал олаъаг. Бу хябярдарлыг сигналы alınan kimi биз «Мцсават»ын гярарэащына щц- ъум едиб ону яля кечирмяли идик. Биз беля дя етдик». 17 Мялумдур ки, «Мцсават» партийасынын лидерляри сойгырымынын давам етдирилмясинин гаршысыны алмаг цчцн Ингилаби Мцдафия Ко- митясинин ултиматумуну гябул етмяк гярарына эяляряк бу барядя данышыглар апармаг цчцн мартын 31-дя Бакы Совети Иъраиййя Коми- тясинин гярарэащына эетмишдиляр. Вя онлар бу заман Бакы Совети Иъ- раиййя Комитясинин сядри олан Чапаридзе иля данышыглар апармышды- лар. Лакин Азярбайъанлы лидерлярин İnqilabi Müdafiə Komitəsinin ултиматумуnu гябул етмяляриня бахмайараг, Ъапаридзе иля апары- лан данышыглар щеч бир нятиъя вермяди. Яксиня, данышыглардан гайы- дан Мцсялман комитясинин цч цзвц йолда дашнаклар тяряфиндян эцллялянди. 18 Bu faktın özü də P.Caparidzenin soyqırımı qatili oldu- ğunu çox aydın sübut edir. 15 Нариманов Н. Избранные произведения. Т.2, Баку, 1989, с.123. 16 Нариманов Н. Избранные произведения. Т.2, Баку, 1989, с.188. 17 ARPİİSSA, f. 276, s. 2, iş 20, v. 76. 18 ARPİİSSA, f. 276, s. 2, iş 20, v. 69. AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI 15 Мартын 31-дя данышыглары мцхтялиф бящанялярля позан вя гыр- ьыны давам етдирян Ингилабi Мцдафия Комитяси, эюздян пярдя ас- маг мягсядиля, апрелин 1-дя йенидян ултиматумла чыхыш етди. Bu alçaqcasına düşünülmüş bir riyakarlıq faktı idi. «Бакы Советинин щакимиййятини танымаг барядя тяляб эцндцз саат 3-я кими гябул едилмяся мцщарибянин давам етдириляъяйиni» билдирилян бу riyakar ултиматум да мящз Ъапаридзе тяряфиндян сясляндирилди. Йенидян башланмыш данышыгларда мцсаватчы Ябдцл Казымзадя бяйан етди ки, баш вермиш фаъияли щадисяляря эюря совет гошунлары вя дашнак щярби гцввяляри мясулиййят дашыйыр. Йери эялмишкян, щятта азярбайъанлы лидерлярин ултиматуму гя- бул етмясиндян сонра da Ъапаридзе апрелин 2-дя Шаумйана йаз- мышдыр ки, Дашкянддян вя Шималдан бизя кюмяк эялир, «мцсялман- лары сакитляшдирмяк цчцн» онлара мухтариййят верилəcəyини вяд еля- мяк олар. Yəni, taktika bundan ibarət idi ki, daşnak-bolşevik qul- durlarına göndərilən köməyin gəlməsinə qədər müsəlmanların başının altına yastıq qoymaq, sonra isə divanı tutmaq! Еля бу за- ман, артыг баш вермиш сойгырымына ингилаби дон эейиндирмяк цчцн Мяшяди Язизбяйов Бакы шящярини тярк етмиш мцсялманларын йашадыьы яразинин «комиссары» тяйин едилди. 19 Bunun özü də növbəti bir riya- karlıq addımı idi. Bununla, Azərbaycanlılara qarşı soyqırımı cəl- ladlarının sırasına bir azərbaycanlı familiyası da əlavə olundu və о заманкы «бейнялмилялчилик яняняляриня» уйьун олараг, «азярбай- ъанлы халг комиссары» адына мящз Язизбяйов «лайиг эюрцлдц». Архив сянядляри даща дяриндян арашдырылдыгъа айдын олур ки, сойгырымы ъинайяткарларынын – «26 Бакы комиссарлары»нын тарихи keçmişi гясдян вя хцсуси мягсядлярля тящриф олунмушдур. Вя Азяр- байъан халгына уйдурмаларла, qəsdən долашdыrılmış мясялялярля долу олан сахта бир тарих тягдим олунмушдур. Sovet dövründə tarixi saxtalaşdıranlar xalqa bildirməmişlər ki, nə səbəbə Степан Шаумйанын ян йахын силащдашlarından biri вя онунла бирликдя Krasnovodsk мящбясinдя bir kamerada yatan А.Микойан «26-лар»ın sırasında güllələnməmiş, азадлыьа чыхмыш- дыр? Ян мцяммалы мясяля дя еля будур. Фикримизъя, «26-лар кяляфи- нин» уъуну да бу долашыг мягамда ахтармаг лазымдыр. Бцтцн до- лашыглар мящз бу мягамдан башланыр! 19 Бюллетень КРО г. Баку и его районов, 1918, 7 апреля. AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI 16 Sovet dövrü «tədqiqatçıları» Azərbaycan xalqını aldadaraq soyqırımı cəlladı Stepan Şaumyanı həm «mərd mübariz» kimi qələm AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI 17 və Anadolu türklərinin, ləzgilərin, tatarların, talışların, avarların, kürdlərin və digər türk-müsəlman etnoslarının bütünlüklə məhv edil- məsinə və böyük bir coğrafi ərazinin öz qanuni aborigen əhalisindən «təmizlənməsinə» yönəlmişdi. Məqsəd boşaldılmış ərazidə «Böyük Ermənistan» dövləti yaratmaqdan ibarət idi. Dünya tarixində 1914-1918-ci illərdə ermənilərin törətdikləri soyqırımları qədər dinc, silahsız əhalini, o cümlədən uşaqları (hət- ta ana bətnindəki körpələri belə!), qadınları və qocaları amansızca- sına, namusu və heysiyyatı alçaldılaraq ən qəddar üsullarla məhv edilməsi faktına təsadüf olunmur. Azərbaycanın bütün bölgələrini – Bakını, Şamaxını, Qubanı, Şəkini, Lənkəranı, Qarabağı, Gəncəni, Zəngəzuru, Naxçıvanı, İrə- vanı və başqa torpaqlarımızı əhatə edən soyqırımları qabaqcadan düşünülmüş dövlət siyasəti ilə planlı surətdə həyata keçirilmişdir. Bu dövləti soyqırımı cinayətləri Bakıda hakimiyyəti ələ keçirmiş daşnak-bolşevik hakimiyyəti və Ararat-Ermənistan Respublikası tərəfindən silahlı ordu birləşmələrinin gücü ilə həyata keçirilmişdir. AMEA Tarix İnstitutunda son onillikdə dünyanın müxtəlif ö lkələrindən Azərbaycan xalqına qarşı həyata keçirilən soyqırımı- nı əks etdirən külli miqdarda arxiv sənədləri gətirilərək toplu şək- lində nəşr olunmuş 20 və Azərbaycan tarixçiləri bu sənədlər əsasın- da ölkəmizin bütün bölgələrində həyata keçirilmiş soyqırımlarına ayrı-ayrılıqda qiymətli tədqiqat əsərləri həsr etmişlər. 21 20 “Azərbaycan xalqına qarşı 1918-ci il mart soyqırımı”. I cild, (Bakı, 2009); “Azər- baycan xalqına qarşı 1918-1920-ci illər soyqırımı”. II cild, I kitab. Gəncə quberni- yası. (Bakı, 2010); “Azərbaycan xalqına qarşı 1918-1920-ci illər soyqırımı”. II cild, 2-ci kitab. İrəvan quberniyasında soyqırımı. (Bakı, 2010); “Azərbaycan xalqına qarşı 1918-ci il mart soyqırımı. III cild. Xatirələr”. Sənədlər toplusu (Bakı, 2010); 21 Vandalizm: tarixi adlara qarşı soyqırımı. Bakı, 2006; Genoside Against the historical names. Baku, 2006; Исторические факты о деяниях армян на Азербайджанской земле. Баку, 2009; Historical facts of Armenians actions in Azerbaijan land. Baku, 2009; Геноцид азербайджанского народа 1918 года: организаторы и палачи. Баку, 2013; Abışov V. Azərbaycanlıların soyqırımı. Bakı, “Turxan”, 2013; Vandalizm. Tarixi adlara qarşı soyqırımı (yenidən işlənmiş). Bakı, “Turxan”, 2014; Мамедзаде Н. Геноцид Азербайджанцев в Карабахском регионе Азербайджана (1918-1920). Баку, “Турхан”, 2014; Нифтелиев И. Геноцид Азербайджанцев в Иреванской губернии (1918-1920). Баку: “Turxan”, 2014; Nəcəfli G. 1918-1920-ci illərdə Şərqi Anadolu, Naxçıvan və İrəvan bölgəsində ermənilərin türk-müsəlman əhaliyə qarşı törətdikləri AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI 18 1914-1918-ci illərdə Azərbaycanda və Şərqi Anadoluda həyata keçirilmiş soyqırımı cinayətləri, alimlərlə yanaşı, böyük dövlətlərin siyasi dairələrinə də yaxşı məlumdur. Çünki, Stepan Şaumyanın başçılığı ilə Bakıda və Bakı quberniyasında həyata keçirilən soyqırımları, Ararat-Ermənistan Respublikası silahlı qüvvələrinin törətdiyi kütləvi soyqırım vəhşilikləri bilavasitə böyük dövlətlərin hərtərəfli köməkliyi ilə həyata keçirilmişdi. Bu dəhşətli cinayətlər üçü n erməni hakimiyyət orqanları və terrorçu erməni-faşist dəstələri ilə yanaşı onlar da məsuliyyət daşıyırlar. Məhz buna görə də nə bey- nəlxalq miqyasda ayrı-ayrı dövlətlər tərəfindən, nə də beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən bu soyqırımı cinayətlərinə indiyədək hüquqi- siyasi qiymət verilməmişdir. Buna görə də yüzminlərlə günahsız in- sanları, o cümlədən uşaqları, qadınları, qocaları dini-etnik mənsu- biyyətinə görə məhv edən soyqırımı cinayətkarları cəzasız qaldı. Nəinki cəzasız qaldı, əksinə, böyük dövlətlərin müəyyən siyasi dairə- lərinin erməni ekstremizmini, cinayətkar-terrorçu erməni-faşist dəs- tələrini fəal surətdə müdafiə etməsi nəticəsində 1992-ci il fevralın 25- də bütün dünyanın gözləri qarşısında daha bir dəhşətli soyqırımı cinayəti – Xocalı soyqırımı törədildi. Dünyada ikili standartlar siyasəti, irqi, dini, milli ayrı-seçkilik davam etdikcə, böyük dövlətlər özlərinin geosiyası və iqtisadi maraqlarını təmin etmək üçün Yer kürəsini etnik-siyasi münaqişələr meydanına çevirdikcə bəşəriyyət soyqırımları təhlükəsindən xilas olmayacaqdır. Bu gün müsəlman şərqində baş verən qanlı qırğınlar, Avropanın mərkəzində yenidən baş qaldıran irqi, dini-etnik ayrı- seçkilik, faşizmin yenidən dirçəlməyə başlaması, miqrantlara qarşı qeyri-insani münasibətlər bunu çox aydın sübut edir. soyqırımı. Bakı, “Turxan”, 2014; Abışov V. Bakı qəzasında Azərbaycan xalqına qarşı soyqırımı (1918-ci ilin mart-aprel ayları). Bakı, “Turxan” NPB, 2014; Abışov V. Quba qəzasında Azərbaycan xalqına qarşı soyqırımı (1918-ci ilin aprel-may ayları). Bakı, “Turxan” NPB, 2014; Abışov V. Şamaxı qəzasında Azərbaycan xalqına qarşı soyqırımı (1918-ci il mart-aprel). Bakı, “Turxan” NPB, 2014; Gö- zəlova N. Azərbaycan türk-müsəlman əhalisinin soyqırımı Britaniya kitabxa- nasının arxiv sənədlərində Bakı: “Turxan”, 2014; Mustafa N. İrəvan quberniya- sında Azərbaycanlıların soyqırımı (1918-1920). Bakı: “Turxan”, 2014; İsmayılov K. Zəngəzurda Azərbaycan xalqına qarşı soyqırımı. (1918-1920) Bakı: “Turxan”, 2014; Nəcəfli G. 1917-1918-ci illərdə Urmiya bölgəsində azərbaycanlılara qarşı soyqırımı. Bakı: “ATIB”, 2015. AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI 19 Sənəd №1 AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI 20 AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI 21 AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI 23 AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI 24 AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI 25 Sənəd №2 AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI 26 AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI 27 AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI 28 Sənəd №3 AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI 29 Sənəd №4 AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI 30 Sənəd №5 AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI 31 Sənəd №6 AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI 32 AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI 33 ERMƏNİLƏRİN 1905-1906-CI İLLƏRDƏ CƏNUBİ QAFQAZDA AZƏRBAYCANLILARA QARŞI TÖRƏTDİKLƏRİ KÜTLƏVİ QIRĞINLAR Nazim Mustafa, AMEA A. A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun böyük elmi işçisi XX srin vv ll rind C nubi Qafqazda, xüsus n d indiki Er- m nistan razisind Az rbaycan türkl rin qar ı tör dil n qır ınların ssenarisi erm nil rin XIX srin sonunda rqi Anadoluda ld etdik- l ri t crüb y saslanırdı. 1877-1878-ci ill r Rusiya-Türkiy mühari- b sind n sonra Avropa dövl tl rinin s yl ri n tic sind günd liy çıxarılan «Erm ni m s l si» sonralar rqi Anadoluda erm nil r üçün muxtariyy t ld etm k v müst qil erm ni dövl ti qurmaq üçün bir vasit y çevrilmi di. Bu muxtariyy tin ld edilm si üçün vv lc rqi Anadolu vilay tl rind , y ni erm nil rin “Q rbi Erm nistan” adlandırdıqları vilay tl rd erm nil rin say üstünlüyün nail olmaq lazım g lirdi. Lakin rqi Anadolu vilay tl rinin heç birind erm ni- l r say etibarı il üstünlük t kil etmirdil r. H min ill rd ngilt r v Fransanın yardımı il Türkiy d er- m nil ri üsyana t hrik ed n t bli at aparılırdı. Bu i r hb rliyi “Ar- menakan”, “Hnçak” v “Da naksutyun” partiyaları öz üz rl rin gö- türmü dül r. Erm nil r kütl vi i ti a lar tör tm k m qs dil türkl r v kürdl r hücumlar edirdil r ki, qır ınlar ba versin v sonradan da Avropanın kütl vi informasiya vasit l ri il türkl rin erm nil ri qır- ınlara m ruz qoyduqlarını dünyaya car ç k bilsinl r. Erm nil rin Türkiy d 1894-1896-cı ill rd tör tdikl ri i ti a lar yatırıldıqdan sonra h min i ti a ların i tirakçılarının ks riyy ti C nubi Qafqaza axı mı dı. Rus mü llifi N. avrovun yazdı ına gör , 1896-cı ild C nubi Qafqazda 900000, 1908-ci ild 1301000 erm ni ya amı dır. Dem li, t kc bu dövrd C nubi Qafqaza azı 400000 erm ni g lib yerl - mi di 1 . H min dövrd C nubi Qafqazda tör dil n cinay tl rin 80 faizi Türkiy d n g lmi erm nil rin v muzdlu qatill rin payına dü ürdü 2 . 1 . . : - . . , 1911, c.64. 2 . . . . . - , 1904, c.137. |