Soyqirimlari

Nazlıçay  kəndlərinin  əhalisi xristian ordusundan uzaqda yerləşən, 
möhkəm hasarlarla əhatə olunan Qəhrəmanlı  kəndinə  pənah apar-
mışdı. Bundan xəbər tutan erməni-aysor ordusu martın ortalarından 
                                                 
1
 ATASE, K. 3632, D.136, F. 013-013A. 
2
 ATASE, K. 3632, D.136, F. 028-04. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
63
başlayaraq kəndə hücumlar etməyə başladı. Aprelin əvvəlində 2 dağ 
topu gətirərək  Əlipəncəsi  adlanan dağətəyi mövqedən  Qəhrəmanlı 
kəndini top atəşinə tutdular. Günortaya yaxın kənd tamamilə ələ keçi-
rildi. 334 nəfər sakin tamamilə məhv edildi. Kənddə bir nəfər canlı be-
lə qalmadı.  İki-üç il bu kəndin  şəhidlərinin sümükləri küçələrdə, hə-
yətlərdə, evlərdə düşüb qaldı.
1
  
Bu soyqırımların Urmiyanın kəndlərində  və ona yaxın bölgə-
lərdə davam etməsi haqda farsdilli müəllif Məhəmməd Təməddon 
maraqlı məlumatlar vermişdir. 1918-ci il aprelin 3-də xristian ordusu 
Səlmasın mərkəzi Dilman şəhərinin ələ keçirdilər. Erməni və aysorlar 
burada Urmiya və Köhnə  şəhərin  əksinə olaraq soyqırımı  həyata 
keçirmədilər. Yalnız bazarları və evləri soymaqla məşğul oldular.  Ur-
miya yaxınlığında olan digər kənddə – Əsgərabadda 1918-ci il  may 
ayının 30-da cümə günü azərbaycanlı ə

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
64
Xəlil paşanın XIII Nizami ordu komandanlığı  və VI fırqə ko-
mandanlığına göndərdiyi teleqramında
1
 Baş komandanlıq Vəkalət-i 
Cəliləsinin əmri ilə III ordu tərəfindən Van istiqamətinə göndərilən və 
başında  Əli Ehsan paşanın olduğu IV Nizami ordunun Vanı  ələ 
keçirməsi, Saray və Başqala istiqamətində erməniləri təqib etməkdə 
olduğu haqqında məlumat verilir. Bundan əlavə, sənəddə VI Ordudan 
Urmiya istiqamətində hərəkət etmək üçün təsis edilən xüsusi partizan 
dəstəsindən ibarət bir taburunun da 1918-ci il aprelin 5-də Rayatdan 
sərhədi keçərək Üşnü istiqamətində, digər üç taburun isə  Ərbil və 
Rəvandiz arasında irəlilədiyi qeyd olunur. Xüsusi partizan dəstəsi 
Üşnüdə toplandıqdan sonra Urmiyanın azad olunması üçün irəlləyə-
cəkdir. Van bölgəsindən geri çəkilən ermənilərin Urmiya ətrafındakı 
ermənilərlə birləşməsi, onları  təqibdə olan IV Nizami ordunun hərbi 
sursat çatışmamazlığı səbəbindən çətinliyə düşə biləcəyi və buna görə 
də VI firqənin təcili olaraq Urmiyanı  ələ keçirməsi istənilmişdir.  VI 
firqə komandanı Xeyri paşa Urmiyadakı ermənilərin şəhəri əldən ver-
məmək üçün toplantı keçirdiyinə dair xəbərlər aldığını bildirmiş  və 
Xəlil paşadan Sovuçbulağa bir bölük göndərilməsini tələb etmişdir. 
VI ordu komandanı Xəlil paşa VI firqə komandanlığına 13 aprel 
1918-ci il tarixində göndərdiyi teleqramında
2
 “... ruslardan gözlədiyi 
köməkdən məhrum olan ermənilərin İrandakı ingilis, fransız və ameri-
kalılar tərəfindən himayə olacaqlarına ümid etdikləri və onlarla birləş-
mək fürsətini gözlədikləri” xəbəri verilmişdi. Vəziyyətin ciddiləşdiyi-
ni görən ermənilər ingilis ordusu ilə birləşmək üçün İran hökumətin-
dən icazə istəmişlər, lakin İran hökuməti onlara silahlarını  təslim et-
dikdən sonra buna izn verəcəyini bildirmişdir. Bu zaman Urmiya böl-
gəsindəki ermənilərin hətta Mosulda ingilis qüvvələri ilə vuruşan Os-
manlı ordusuna hücum edəcəyi barədə gizli məlumat alınmışdı. Buna 
görə də Osmanlı baş komandanlığı IV Nizami orduya Urmiya-Dilman 
bölgəsini ələ keçirməyi tapşırmışdır. IV Nizami ordu 1918-ci il mayın 
10-da Üşnüdən Urmiyaya doğru hərəkətə başlamışdır.
3
 
                                                 
1
 ATASE, K. 3632, D.136, F. 021-02. 
2
 ATASE, K. 3632, D.136, F. 029-04. 
3
 Birinci Dünya Harbində Türk Harbi Irak-İran Caphesi 1914-1918, Genel Kurmay 
Tarih və Stratəjik Etüt Başkanlığı Yayınları, c.3, 2.Kısım, Ankara 2002, s. 548. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
65
Osmanlı dövlətinin Hərbi naziri Ənvər paşa VI ordu komandan-
lığına 1918-ci il 15 may tarixli teleqramında
1
 ermənilərin Mosul böl-
gəsinə hücum edəcəkləri barədə alınan kəşfiyyat məlumatına əsaslana-
raq IV Nizami ordunun təcili olaraq Urmiya üzərinə hərəkətə keçmə-
sini  əmr etmişdir.  Ənvər paşa eyni zamanda digər bir bölüyündə  İrə-
van-Culfa üzərinə hərəkətə keçməsini və Cənubi Qafqaz Hökumətin-
dən izin gəlməsini gözləmədən Təbriz xəttinin işğ

AZƏ

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
67
kən Osmanlı və Azərbaycan türkləri ilə döyüşdə məhv edildilər. Belə-
liklə, onların bu planı da baş tutmadı.  
1917-1918-ci illərdə Cənubi Azərbaycanın qərb bölgəsində, əsa-
sən Urmiya, Salmas, Xoy və digər ətraf ərazilərdə Azərbaycan türklə-
rinə qarşı böyük dövlətlərin təşkil etdiyi, başda ermənilər olmaqla 
xristian ordusunun həyata keçirdiyi soyqırımda 100 minlərlə dinc 
sakin məhv edilmişdir. Birləşmiş xristian ordusu Cənubi Azərbayca-
nın qərb bölgəsində onlarla şəhər və kəndləri viran qoymuş, talan et-
miş, kişi, qadın, uşaq və qocalara fərq qoymadan dünyada misli gö-
rünməmiş soyqırımı həyata keçirmişlər.  
Soyqırımın baş verdiyi dövrdə yaşayan Seyid Əhməd Kəsrəvi 
Urmiya şəhərində 130 mindən artıq insanın erməni və aysorlardan iba-
rət xristian qoşunu tərəfindən qətlə yetirildiyini yazır.
1
 
Lakin xristian ordusunun təkcə Urmiyada həyata keçirdiyi soy-
qırımda 100 minlərlə dinc sakin məhv edilmişdir. Onların sayı barədə 
daha dəqiq məlumat İran mərkəzi hakimiyyətinin Urmiyadakı kargü-
zarı  Rəhmətullah xan Mötəmidəlvuzarə  tərəfindən verilmişdir. O, 
xristian ordusunun həyata keçirdiyi soyqırımda dövlətə dəyən zərərin, 
o cümlədən insan tələfatının hesablanması üçün yaranan komissiyanın 
başçısı idi. Yerlərdə aparılan bu hesabatlarda qeyd edilmişdi: “Şəhərin 
bəzi məhəllələrinə, eləcə də bəzi kəndlərə dəyən xəsarət və can itkisi-
nin hələ  də hesablanmasına baxmayaraq, I Dünya müharibəsi başla-
yandan indiyə kimi sadəcə qeydə alınan və hesablama vərəqələrində 
göstərilən can itkisi 160 min nəfər, xəsarət isə  təxminən 160 krur 
tümən idi... xəsarət və insan tələfatı qeydə alınmayan məntəqələr də 
hesablanarsa, dəyən maddi xəsarə

Ə
Ş
 
 
68
 
Ə
Ə
ış
Tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru 
 
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda, ümumən, Cənubi Qafqaz-
da ictimai-siyasi və hərbi vəziyyətin mürəkkəbləşməsinin bir sıra sə-
bəbləri vardı. Həmin səbəblərdən birincisi, çarizmin uzun əsrlər boyu 
Rusiya imperiyası ərazisində yaşayan qeyri-rus xalqlara qarşı yürütdü-
yü müstəmləkəçilik siyasəti olmuşdur.  
Qeyri-xristianlara qarşı dini və milli ayrı-seçkiliyə, Cənubi Qaf-
qazda xristian dövlətinin yaradılmasına xüsusi önəm verilməsi, xalqla-
rı bir-birinə qarşı qoymaqla öz imperialist siyasətini həyata keçirməsi, 
müsəlmanlara etibar edilməməsi, onların dövlət işlərinə və orduya ya-
xın buraxılmaması Rusiyanın  ənənəvi dövlət siyasətinin mahiyyətini 
təşkil etmişdir. Bu cür münasibət Müvəqqəti hökumətin hakimiyyəti 
dönəmində  də davam etdirilmişdi.  İkinci səbəb, ermənilərin Cənubi 
Qafqazda şovinist millətçi siyasət yeritmələri, Türkiyə və Azərbaycan 
torpaqları hesabına Erməni dövləti yaratmaq planları idi. Onlar bu 
məkrli siyasətlərini, əvvəlcə çar Rusiyası və sonra isə hakimyyəti zo-
rakı yolla ələ keçirərək yeni hökumət quran bolşevik Rusiyasının hi-
mayəsindən istifadə etməklə həyata keçirmək fikirində idilər. Üçüncü 
səbəb, bolşeviklərin proletar diktaturasının yaradılmasını önə çəkməsi 
və sinfi mübarizəni geniş təbliğ etmələri idi.  
Bolşeviklər sözdə milli azlıqların hüquqlarından geniş bəhs etsə-
lər də, işdə bunun əksini görürdülər. Onlar millətlərə demokratik də-
yərlər bəxş etmək əvəzinə, onlar arasında sinfi mübarizəni təbliğ edir, 
silahlı toqquşma və qardaş qanının axıdılması siyasətini yeridirdilər. 
Bolşeviklər insanları ideyaya inandırma prinsiplərinə deyil, özünü 
doğrultmayan gücə önəm verir, xalqları siniflərə bölərək, onların ara-
sında barışmaz düşmənçilik yaradırdılar. Bu insana nifrət ideyası son-
ralar yüz minlərlə günahsız insanın ölümü ilə nəticələnmişdi. 
Y.V.Çəmənzəminli doğru olaraq göstərirdi ki, “bolşevizm heç bir 
millət üçün, xüsusə

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
69
Cənubi Qafqazın əsil iqtisadi və siyasi mərkəzinə çevrilən Bakı, 
1917-ci ilin fevral inqilabından sonra sinfi mübarizənin və hakimiyyət 
uğrunda çarpışmaların mərkəzinə çevrilmişdi. V.İ.Leninin sinfi müba-
rizə və proletar diktaturası ideyasının ifrat təbliğatçıları olan Bakı bol-
şeviklərinin tərkibində erm ənilərin çoxluq təşkil etmələri, sonralar 
Azərbaycanın türk-müsəlman əhalisi üçün ağır nəticələr vermişdi.  
Bakıda A.Gülxəndyanın rəhbərliyi altında Erməni Milli Şurası 
yaradıldıqdan sonra erməni silahlı  dəstələrinin formalaşdırılmasına 
xüsusi diqqət verilməyə başlanmışdı. Eyni zamanda Kerenskinin xe-
yir-duası ilə Türkiyə cəbhəsində döyüşmək üçün Erməni Milli Şurası 
tərəfindən erməni korpusu yaradılmağa başlanmışdı. Bu işin təşkili isə 
general Baqratuniyə tapşırılmışdı.
1
 
Bu dövrdə Bakıda Daşnaksütyun partiyası və Erməni Milli Şura-
sına tabe olan yaxşı silahlanmış hərbi dəstələr yerləşmişdi. Onlara keç-
miş rus ordusundan böyük miqdarda silah qalmışdır. Eyni zamanda ki-
fayət qədər pul vəsaitinə malik olan Erməni Milli Şurası tərxis olunan 
rus əsgərlərindən, əsasən tüfəng almışdılar.
2
 Oktyabr inqilabı dövrünə-
dək Bakıda bir neçə min silahlı erməni əsgər və zabiti var idi ki, onlar 
buraya cəbhənin müxtəlif yerlərindən gəlmişdilər və Zaqafqaziyada təş-
kil edilmiş erməni korpusunu komplektləşdirmək üçün saxlanmışdılar.
3
 
Mart qırğını ərəfəsində erməni milli hərbi hissələri Q.Korqano-
vun yaratmağa başladığı silahlı qüvvələri ilə birləşdilər. Bu zaman 
Qırmızı Ordunun gərargah rəisi, çar ordusunun keçmiş polkovniki, 
“Daşnaksütyun” partiyasının üzvü Z.Avetisov idi.
4
 
Qafqaz cəbhəsinin ləğv olunması nəticəsində vətənə qayıtmalı olan 
rus alaylarının əsgər və zabitləri silah və sursatları dəyər-dəyməzinə rus-
lara (molokanlara) və daha çox ermənilərə satırdılar.
5
  
Cənubi Qafqaz Komissarlığının qərarı ilə Qafqaz cəbhəsini tərk 
edən rus əsgərlərinin silahının bir hissəsi də azərbaycanlılara çatmalı 
                                                 
1
 Азербайджанская  Демократическая  Республика (1918-1920). Внешняя  поли-
тика (документы и материалы). Баку: Азербайджан, 1998, 630 с. C.43. 
2
 Чохели  А.И.  Политика  Франции  в  отношении  Грузии  в 1917-1921 годах. 
Тбилиси: Мецниереба, 1980, 173 с. C.12. 
3
 Azərbaycan tarixi. 3 cilddə, III c., Bakı: Elm, 1973, 598 s. S.88. 
4
 Балаев  А.  Азербайджанское  национально-демократическое  движение 1917-
1920 гг. Баку: Элм, 1990, 95 с. C.20. 
5
 Azərbaycan tarixi. 7 cilddə, V c., Bakı:Elm, 2001, 672 s. S.298. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
70
idı. 1918-ci il yanvarın 7-də Cənubi Qafqaz Komissarlığının göstərişi 
ilə, ona tabe olan zirehli qatarı Şamxor (indiki Şəmkir rayonu –A.V.) 
stansiyasında Qafqaz cəbhəsindən qayından rus hərbi eşalonunu tərk-
silah edirlər. Bu işdə onlara Müsəlman Milli Şurasının nümayəndələri 
yaxından kömək edirdi.  
Ukraynalı əsgərləri aparan iki qatar Şəmkir stansiyasında dayan-
dırılmış və onların başçıları ilə danışıqlar aparılmışdı. Əsgərlər Gəncə 
stansiyasında lazım olan bütün ərzaq və digər ləvazimatlarla təchiz 
edilərək yola salınmışdılar. Bu tədbirlər nəticəsində bir topçu ba-
tareyası, atlar və başqa silahlar da əldə edilmişdi.
1
  
Lakin digər rus hərbi hissələrinin tərksilah edilməsi dinc yolla 
mümkün olmadı. Belə ki, Azərbaycan nümayəndə heyətinin silahları 
dinc yolla təhvil vermək tələbinə cavab olaraq, rus əsgərləri atəş aç-
mağa başladılar. Könüllü milis dəstələri ilə kazaklar arasında bir neçə 
saata qədər döyüş davam etdi və nəhayət, kazak qatarlarında ağ bay-
raqlar görünməyə başladı. Çarəsiz qalan kazaklar bütün silahlarını təh-
vil verdilər. Milli komitə kazak yaralılarını xəstəxanaya göndərdi, sağ 
qalan kazaklar isə ərzaqla təmin edildilər. Dağıdılan relslər yenidən tə-
mir olunduqdan sonra qatar Rusiyaya yola düşmüşdü.
2
 
Yeni silahlı dəstələr yaradılması üçün silah çatışmırdı. Bunu nə-
zərə alan Gəncə Müsəlman Şurası şəhərdə olan keçmiş çar ordusunun 
219-cu alayını, həmçinin Qafqaz cəbhəsindən Rusiyaya qayıdan bir 
neçə hərbi eşalonu tərksilah etməyə razı oldu. Bu tədbirin həyata keçi-
rilməsi nəticəsində 15 min tüfəng, 70-ə yaxın pulemyot və 20 top əldə 
edilmişdi.
3
 
Lakin azərbaycanlıların silahlanmasından St.Şaumyan bərk na-
rahat olmuşdu. Azərbaycanlıların onlara çatacaq silahları  əldə etmək 
istəyəndə, St.Şaumyan hay-küy qaldıraraq, bunu quldurluq kimi qiy-
mətləndirirdi. Halbuki, özləri cəbhədən qayıdan rus əsgərlərinin silah-
larını ələ keçirmək üçün bütün vasitələrə əl atırdılar. Mart qırğını ərə-
fəsi Bakı bolşeviki Avakyan, vəziyyətindən və  vəzifəsindən asılı ol-
mayaraq, Komitəyə gələn bütün ermənilərə silah və patron paylayırdı. 
Ermənilər artıq bir neçə ay idi ki, ciddi silahlanırdılar, şəhərin erməni-
lər yaşayan hissəsinə, Ermənikəndə və onların yaşadığı Bakı kəndləri-
                                                 
1
 Baykara H. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi. Bakı: Azərnəşr, 1992, 276 s. S. 220   
2
 Yenə orada, s221. 
3
 Azərbaycan tarixi. 7 cilddə, V c., s.292. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
71
nə silah, patron, pulemyot daşınırdı. Bütün bunlar, St.Şaumyanın rəh-
bərlik etdiyi Bakı Sovetinin gözü qarşısında baş verirdi və əslində öz-
ləri də buna köməklik edirdilər. 
1918-ci ilin mart hadisələri zamanı bolşevik hərbi drujina dəs-
təsinin üzvü olan A.Qalustyanın xatirəsində “Mart hadisələri zama-
nı” onun evində “partiyanın Bakı Komitəsinin hərbi drujinalarının 
qərargahının yerləşməsi”,  Şaumyanın göstərişi ilə praporşik Batma-
novdan alınan silahların onun evinə yığmalarından bəhs olunur. Da-
ha sonra xatirədə “Hərbi drujinanın rəisi Kostya Batmanovun gənc-
ləri vintovkaları, pulemyotları söküb və  yığmağı öyrətməsi” qeyd 
olunur.
1
  
Rus məmurlarına, rus fəhlələrinə  və  əsgərlərinə istinad edən 
menşevik, eser, kadet, daşnak və bolşevik olmaq üzrə müxtəlif siyasi 
firqələr ətrafında birləşən Azərbaycandakı ruslar “Müsavat”ın yaratdı-
ğı  hərəkat qarşısında daxili mübahisə  və mübarizələrini unudub və 
“Müsavat”a qarşı vahid cəbhədə birləşdilər.
2
  
Əgər  əvvəllər, bolşeviklər onları süpürüb bir kənara ata biləcək 
“tatar – erməni” qırğını və vətəndaş müharibəsindən uzaqlaşmağa çağı-
rırdılarsa, indi iki millət arasındakı toqquşmaların öz xeyirlərinə oldu-
ğunu aydın başa düşürdülər. Çünki potensial cəhətdən bolşeviklər üçün 
daha təhlükəli olan azərbaycanlılar Bakıda hərbi cəhətdən hələ zəif idi-
lər; digər tərəfdən, hətta daşnakların qələbəsi də şəhərdə erməni azlığı-
nın daimi hakimiyyəti ilə nəticələnə bilməzdi. St.Şaumyanın çıxışların-
da şiddətli çarpışmaların labüdlüyü daha tez-tez nəzərə çarpdırılırdı.
3
 
1918-ci il martın 15-də çıxış edərkən Bakı Soveti Zaqafqazi-
ya vətəndaş müharibəsinin mərkəzinə  və istehkamına çevrilməli-
dir deyə
4
 St.Şaumyan yazırdı: “Bizim siyasətimiz – vətəndaş mühari-
bəsidir. Kim bu siyasətin  əleyhinə gedir, həmin adamlar düşmənləri-
mizdir”.
5
 
Türk-müsəlmanların mənafeyini açıq müdafiə edən “Müsavat” 
partiyası və Müsəlman Milli Şurası ilə açıq ixtilafda olan Bakı Soveti 
                                                 
1
Azərbaycan Respublikası Prezidenti işlər idarəsi Siyasi Sənədlər Arxivi (ARPİİSSA), 
f.268, siy.23, iş151, v.14.  
2
 Məmmədzadə M.B. Milli Azərbaycan hərəkatı. Bakı: Nicat, 1992, 246 s. S.70. 
3
 Svyatoxovski T. Rusiya Azərbaycanı 1905-1920-ci illər. //Azərbaycan, 1989, № 
11, s. 117 – 134. S.122. 
4
 Шаумян С.Г. Статьи и речи. Баку: Красный Восток, 1929, 305 с. C.114. 
5
 Svyatoxovski T. göstərilən əsəri, s.123. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
72
daşnakların silahlı qüvvələrindən qorxmurdular. St.Şaumyan yaxşı ba-
şa düşürdü ki, Bakı daşnakları bolşeviklər üçün heç bir qorxu törət-
məyəcək .
1
  
Birinci dünya müharibəsi başlayanda Türkiyə  ərazisinə daxil 
olan rus ordusunun tərkibində 8 erməni prolku da var idi. Onlara türk-
lərin qatı düşməni Andronik (1-ci polka), Dro (2-ci polka), Hamazasp 
(3-cü polka), Kerri (4-cü polka), Canpoladyan (5-ci polka), Banduxt 
(6-cı polka), knyaz Arqutinski (7-ci polka), Xeço (8-ci polka) rəhbər-
lik etmişdilər.
2
  
Yuxarıda adları qeyd olunan  erməni polkları Türkiyə torpaqla-
rında ağır məğlubiyyətdən sonra onların tör-töküntüləri Azərbaycan 
ərazisinə soxularaq, burada azərbaycnlılara qarşı kütləvi qətliamlar tö-
rətməyə başlamışdılar. Həmin erməni silahlı  dəstələrinin bir hissəsi 
sonradan Bakıda real hakimiyyətə malik olan və S.Şaümyanın rəhbər-
lik etdiyi Bakı Sovetinin əsas hərbi qüvvəsinə çevrilmişdi.  
Ümumiyyətlə, Bakı Sovetinin silahlı qüvvəsi 6 min nəfədən iba-
rət idi. Bundan 3-4 minə  qədəri olan daşnak qoşun hissələri də Bakı 
Sovetinin ixtiyarına verilmişdi.
3
 
N.Nərimanov daşnakların məkrli siyasətini özünün “Qafqazı iş-
ğalına baxış” adlı məqaləsində açıb göstərmişdi. N.Nərimanov yazır-
dı: “… daşnaklar özlərinin otuzillik siyasi həyatları ərzində göstərdilər 
ki, onlar Böyük Ermənistan haqqındakı arzularını  həyata keçirmək 
üçün istənilən halda sifətlərini dəyişə bilərlər. Daşnaklar Qolitsinin 
dövründə (Rusiya imperiyasında Nazirlər Sovetinin sədri olmuşdur) 
inqilabi partiya hesab olunurdular, Voronsov – Daşkovun dövründə 
onun ayaqlarını öpürdülər və ən qatı əksinqilabçı idilər. Bunun səbəbi 
onda ki, Voronsov müharibədən sonra Böyük Ermənistan yaratmağa 
söz vermişdi.  Əgər indi Qafqazda Sovet hakimiyyəti qurularsa, onda 
daşnaklar o saat sifətlərini dəyişib, bu dəfə kommunist olacaqlar. Ye-
nidən Azərbaycanda və Gürcüstanda iş başında duracaqlar. Daşnaklar 
əllərində Böyük Ermənistan xəritəsi və  dəqiq proqrakimla Peterburqda 
söz vermi7848 Tw 0.39 0 Tyc 0.1189 Tw 0.445 0 .53rqd9.1(a)]TJ /C2_1 1 Tf 0 Tc 0 .44i78702 Tw 0.445 0 Td ( kommuti2lad ( kompnC2_14k Erm)Tj /C2_8(,]TJm1 1 Tf 0 Tc 0 Tw 7.695 0 T9.7525>Tj /TT1 1 Tf 0.002 Tc 0.0417Tw 0.44535 0 Td (n sonra yaratm)9.1(a)]TJ /5(-)Tj m1 1 Tf 0 Tc 0 Tw .121 Tw 0 0 Td <525>Tj /TT1 1 1 TT1 1 Tf 0.0012 Tc (a 27Tw 0.44523 0 Td 30525>Tj (ul/C2_1 1 Tf 0 Tc 0 Tw 1.63 0 Td2 (>Tj /TT1 1 Tf 0.002 Tc 0.042 Tw 0.44525 0 Td [( Bunun s)TH 1 Tf 0 Tc 0 Tw 1.535 0 Td <525>Tj /TT1 1 Tf 0.445 0 Td .445 0 Td (ll)Tj /C2t-7 Tc 0.1293 Tw -08457 -1.20574 <0525>Tj (t1(ag4standa i) 1 1 T<525>0T<5231Da)6 154.3 BTm <06(a)]T<0525>Tj (i_1 1 Tf 0 Tc <0525>Tj 0 0 Td 80525>Tj /TT1 1 Tf 0.12 Tc 0c 0.39 0 Td ([( Bunun tTT2 _1 1 Tf 0 Tc 0 Tw 1.63 <0525>Tj /TT1 1 Tf -0.0011 Tc 0.0653 Tw -080520 Td [(rb)6(aycaniu d)72_1_1 1 Tf 0 Tc 0 Tw 7.695 0 T1<0525>Tj /T 1 Tf 0 Tc 0 .44i78701 Tw 0.(õ)Tj /j /C2_) Tf 0.385 0 Tdqd9.1(365)Tj /TT1 1 Tf 0.0006 Tc 0.8250 Td [(nda dur/C2/C2h 1 Tf 0 Tw 1.255 0 T/TT1 1 Tf 0.0001 Tc 0.05 0 Td <0ind)Tj /yas) Tf 0.385 0 Tdqd9./TT1 1 Tf 0.0006 Tcc 0.0738 Tw 0.888 0 T1<61365)Tj /z_1 1 Tf 0 Tc 0 Tw 1.535 0 Td 20525>Tj /TT1 1 Tf 0.001 Tc 0.059 Tw 0.485 0 Td ( Gürc[( a)4(t)<052(anc 0.8(az2h  1 Tf 0 Tc 0 Tw 4.92 0 Td <0525>Tj /TT1 1 Tf -0.0009 Td (rini d)Tj  1 Tf 0.33 0 Td <05525>Tj /TT1 1 Tf -0.0009 Td (rni d)Tjk 1 Tf <0525>Tj /TT1 1 Tf 0.0001 Tcc 0.445 0 Td 9tl)Tj /C2_1 1 Tf 0 Tc 0.555 0 Td <0525>Tj /TT1 1 Tf -0.0009 T 0.441 0 Td (ll)Tj /Ccanin)J /C- 0 Tw -21.-26.91T<0569j /C2________________________________________________ 1 TET 5,]TT<5d (0521(rni.6 re f BTT<525>0T<52200]TT<19 <052Tm (_ 1 T65 Td5>0T65 Td5,]TT<12<0i52Tm (1 1 Tc 0.0653 Twc 0.07 0 Td 0.525>0T< 0.5259 9tT< 7<6136Tm [( 8(, Sv)- <0/yatoxo)- <0/vsk)- <0/i)00 TcT. g)- <0/k Er)- <0/s)<054(t) 1 Tf 0 Tc 0 Tw 4.92 0 Td8.71525>Tj /TT1 1 Tf -0.0002 Tc 0.071 0 Td (37t)Tj /C2_1 1 Tf 0 Tc 0.555 0 Td 88525>Tj /TT1 1 Tf 0.445 0 Td .43 0 Td (l3da dur/C2 1 Tf 0 Tc 0.775 0 Td <5525>Tj /TT1 1 Tf 0.002 Tc 0.(l3da dur/s 1 Tf 0.33 0 Td <08525>Tj /TT1 1 Tf -0.0002 Tc 0.0611 Tw 0.026 0 Td ( 3)Tj /Ccanu d)4/i)d 3TJ s <5)- <1(3.  0 Tw -21. 0 Td65 Td5>0T65 Td5,]TT<00]6052Tm (21 Tc 0 Tw02 Tw 0..07 0 Td 0.525>0T< 0.5259 9tT96.1052Tm (_2_1 1 Tf 0 Tc 0 Tw 5.12 0 Tdd <6525>Tj /TT1 1 Tf 0.002 Tc 0.04263 Twc 0.045 0 Td (n3)Tj /Ccani)5st k Er)Da)]n)Da)]a i)l)5sl5RP 3flis, 1916J s 4-12<  0 Tw -21. 0 Td65 Td5>0T65 Td5,]TT89.1352Tm (3 1 T< 0.525>0T< 0.5259 9tT84.6352Tm (_ 1 Tf 0.33 0 Td <25525>Tj /T0F81 Tf 0.0001 Tcc 0.441 Tw 0.4.28 Td ( k2ommuti2lab)- <0anu 4)4/ah)- <0aiTJ /3(o)- <0av  °ð…ÐÙÑRe—B% a
 3
37t

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
74
Bakı və civarlarının bolşevikləşdiyini zənn edən St.Şaumyan er-
məniləri və rus əsgərlərini, xüsusilə, Xəzər hərbi dəniz donanması 
matroslarını azəri türklərinə qarşı təhrik etməyə başladı.
1
 
Yorq Baberovskinin 2010-cu ildə Moskvada çap olunmuş kita-
bında, bir çox Sovet tarixçiləri kimi, bolşeviklərin əsas rəqibini müsa-
vatçıların olduğu qeyd olunmuşdur. O, yazırdı: “Bolşeviklər yalnız 
müsavatçılar tərəfindən təhlükəni aradan qaldırandan sonra hakimiy-
yəti əldə edə bilərdilər”.
2
  
St.Şaumyan yaxşı başa düşürdü, nə qədər ki, Müsavat partiyası 
və Müsəlman Milli Şurası mövcuddur, onların təkhakimiyyətliliyi 
mümkün olmayacaqdır. Çünki Bakının türk-müsəlman  əhalisinin de-
mək olar ki, hamısı Müsavatı  və Müsəlman Milli Şurasını müdafiə 
edirdi. Həmin təşkilatların əhali arasında nüfuzu günü-gündən də artır-
dı. Türk-müsəlmanların əsas hissəsini öz arxasınca aparan “Müsavat” 
partiyası Bakı Sovetinə imkan vermirdi ki, şəhərdə hakimiyyəti tama-
mailə öz əlinə alsın.
3
 
Əyalətlərdə  də tam üstünlük Müsavat partiyasının və Müsəlman 
Milli Şurasının tərəfində idi. Ona görə də bolşeviklər başa düşürdülər ki, 
şəhərdə hakimiyyət uğrunda mübarizədə ilk növbədə “Müsavat”ın siyasi 
təsiri aradan qaldırılmalı  və onların sosial dayaqları  məhv edilməlidir. 
Onlar  ən müxtəlif metodlarla şəhərdə “Müsavat”ın mövqeyinin bundan 
sonra güclənməsinə imkan verməməyə çalışırdılar.
4
  
Erməni-rus bolşevik ittifaqının əsas istiqamətlərindən biri də, şə-
hərin müsəlman  əhalisini vahiməyə salmaq, öldürmək, didərgin sal-
maq və ya özlərinin hakimiyyətinə tabe etmək idi. 
Bakı Soveti, mart qırğını ərəfəsi, şəhərdə hələ tam hakimiyyətə 
sahib deyildi. Belə ki, şəhərdə, bolşeviklərə tabe olmayan Duma da fə-
aliyyət göstərirdi. Bakı  şəhər Dumasının tərkibində isə Azərbaycan 
milli-demokratik hərəkatının tanınmış görkəmli nümayəndələrindən 
                                                 
1
 Чохели  А.И.  Политика  франции  в  отношении  Грузии  в 1917-1927 годах. 
Тбилиси: Мецниереба, 1980,173с. С.226.  
2
 Йорг Баберовски. Враг есть везде. Стализм на Кавказе. Москва, РОССПЭН, 
2010, 855 с. С.107. 
3
 Мусаев Р.М., Мустафаев Д.М., Раджабов Р.А. Из общественно-политической 
истории Азербайджана начала ХХ столетия. Баку: Азернешр, 1998, 78 с. С.50. 
4
 Магеррамов Н. Междупартийная борьба по национальному вопросу в Азер-
байджане  (март 1917 – сентябрь 1918 гг.):  Дис. ... канд.ист.наук.  Москва, 
1991, 192 с. С. 179-181.