Soyqirimlari

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
34
XX  srin  vv ll rind  Qafqazda mövcud olan 54 q zadan yalnız 
5-d  erm nil r çoxluq t kil edirdil r.  r van quberniyasındakı 7 q za-
dan 3-d , Yelizavetpol quberniyasındakı 8 q zadan yalnız 1-d  erm ni-
l r çoxluq t kil edirdil r. 1905-1906-cı ill r qır ınları  r f sind   r van 
quberniyasında mövcud olan 1301 ya ayı  m nt q sind n 959-da az r-
baycanlılar, 342-d  erm nil r m skunla mı dılar
1
. Yelizavetpol quber-
niyasında is  1613 k ndd n 390-da erm nil r ya ayırdılar
2
.  
XX  srin  vv ll rind  erm ni  ovinizminin, mill tçi erm ni par-
tiyalarının maddi v  m n vi qida m nb yi rolunu  sas n erm ni kils -
l ri oynayırdı. 1903-cü ild  kils  torpaqlarının Rusiya Torpaq v   m-
lak Nazirliyinin s r ncamına keçirilm si haqqında çıxarılan qanun kil-
s nin maliyy l dirdiyi siyasi partiyaların v  onların terrorçu d st l -
rinin maddi v ziyy tin  ciddi z rb  vurmu du. H min qanunun icrası-
nın qar ısını almaq m qs dil  erm ni siyasi partiyalarının terrorçu 
d st l ri hakimiyy t m nsublarına qar ı terror aktları h yata keçirm -
y  ba lamı dılar. Eyni zamanda, erm ni siyasi partiyaları C nubi Qaf-
qazda anti-türk, anti-müs lman kampaniyasını geni l ndirm y  ba -
lamı dılar. Erm ni kils si bu qanun  leyhin  qiyamlar t kil etmi di. 
Erm nil r h min il avqustun 29-da G nc d , sentyabrın 2-d  Qarsda 
v  Bakıda, sentyabrın 12-d   u ada, oktyabrın 14-d  Tiflisd  i ti a -
lar tör tmi  v  terror aktları h yata keçirmi dil r
3
.  
1905-ci ild  Rusiyada i ti a ların ba  verm si, çarizm  qar ı 
narazılıq dal asının gücl nm si C nubi Qafqazda da güclü  ks-s da 
do urmu du. Bu qarı ıqlıqdan erm nil r m har tl  istifad  emi dirl r. 
Qafqaz Cani inliyinin yüks k rütb li erm ni v  erm nip r st m mur-
ları vasit sil  silahlandırılan erm ni d st l ri 1905-ci ild  C nubi Qaf-
qazda az rbaycanlıların kompakt ya adıqları  razil r  silahlı hücumlar 
edib, etnik t mizl m  h yata keçirm kl , h min  razil rd  Türkiy d n 
qaçıb g l n erm nil ri m skunla dırmaqla özl rinin say üstünlüyün  
nail olmaq, sonra is  yeni yaranan erm ni anklavlarını birl dirm kl , 
                                                 
1
Ա–Դո.  Հայ-  թուրքական  ընդհարումը  Կովկասում (1905–1906 թթ. 
փաստական,  վիճագրական,  տեղագրական  լուսաբանություններով). 
Երևան, 1907, (A-Do. Qafqazda erm ni-türk toqqu ması (1905-1906-cı ill r). 
S n dli, statistik, topoqrafik izahlarla.  r van, 1907, s. 43. 
2
 Yen  orada, s.143. 
3
 Arzumanlı V., Mustafa N. Tarixin qara s hif l ri. Deportasiya. Soyqırım. 
Qaçqınlıq. Bakı, 1998, s.47. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
35
erm ni dövl tinin  sasını qoymaq ist yirdil r. “Hnçak” partiyasının 
proqramına  sas n yaradılması n z rd  tutulan erm ni dövl ti C nubi 
Qafqazın, 
rqi Anadolunun v   C nubi Az rbaycanın bir hiss sini 
hat  etm li idi.  
Erm ni siyasi partiyaları  h yata keçirm k ist dikl ri planlara 
mane olan çar m murlarına qar ı terror t tbiq edirdil r. N tic d  bir 
çox rus m murları v  ayrı-ayrı  xsl r terror qurbanı oldular. General 
Maqsud  lixanov-Avarski, Bakının qubernatoru Naka idze, Yeliza-
vetpol (G nc ) quberniyasının qubernatoru Andreyev, polkovnikl r 
Bıkov, Saxarov v  ba qa dövl t m murları v  yüks k rütb li zabitl r 
erm nil rin h yata keçirdikl ri terror aktlarının qurbanı olmu dular
1
.  
B zi çar m murları is  Qafqazda gücl n n narazılıq dal asının 
hökum t  leyhin  istiqam tl n c yind n qorxduqlarından, erm nil rin 
müs lmanların ya adı ı  razil rd  tör tdikl ri qır ınlara bigan  qal-
mı , b zi hallarda is  onların t r fini saxlamaqla, h r iki t r fin gücü-
nün etnik toqqu malara s rf edilm sin  s b b olmu dular.  
1905-ci il fevralın 6-da Sabunçu q s b sinin sakini A arza Ba-
bayevin Bakının m rk zind  öldürülm si il   h rd  v   traf q s b -
l rd  ilk qır ınlar ba lamı dır. Erm nil rin evl rinin damından, p nc -
r l rind n küç d n keç n az rbaycanlılar güll baran edilirdi. Evl r, 
ma azalar qar t edilir v  yandırılırdı. Bakıdakı bir çox fabrikl r v  
mü ssis l r yandırılıb da ıdıldı. Hakimiyy t orqanları qır ınların da-
yandırılmasında acizliyini göst rdi. H r iki t r fd n 1000-  yaxın in-
sanın ölm si v  yaralanması il  n tic l n n qır ınlar fevralın 9-da da-
yandırıldı. Erm nil r h min il avqustun 20-d  Bakıda ikinci d f  qır-
ınlar tör tmi dil r.  ndi “F vvar l r ba ı” adlanan  razid  yerl
n 
erm ni kils sinin z nginin çalınmasından bir neç  d qiq  sonra erm -
nil rin evl rind n, onlara m xsus ma azalardan az rbaycanlıların üz -
rin  sel kimi at  açılır. Qısa zamanda i ti a lar Bakı  trafındakı q -
s b l ri v  neft m d nl rini d  bürüyür. Hakimiyy t qüvv l rinin  l  
aldı ı ciddi t dbirl r say sind  qır ınlara avqustun 30-da son qoyulur. 
kinci qır ınlar zamanı  h r iki t r fd n 500-  yaxın insan t l f olmu -
du ki, onların da üçd  ikisini müs lman-türk  hali t kil edirdi. Bakıda 
üçüncü qır ınlar 1905-ci il 20-25 oktyabr tarixind  ba  vermi dir. 17 
oktyabr Manifestinin imzalanmasından iki gün sonra, general Naka-
idzeni öldür n 5 erm ni m hbusunun azadlı a buraxılması üçün 
                                                 
1
 
 (
 
 
 
). 
, 1990, c.11. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
36
“Da naksutyun” partiyasının t kilatçılı ı il  Bakının m rk zind  mi-
tinql r keçirilir.  ndiki Nizami küç sind  erm nil rl  müs lmanlar ar-
ında yenid n silahlı toqqu ma ba  verir. Yen  d  erm ni evl rind n 
v  ma azalarından az rbaycanlılar at
 tutulur. Q z bl nmi  müs l-
manlar  ks hücuma keçir. Erm ni terrorçularının c bb xanaya çevir-
dikl ri 20-d n artıq erm ni evi yandırılır. Sonrakı günl rd   i ti a lar 
Bayıl q s b sind  davam edir. Güc strukturlarının k skin müdaxil si 
il  qır ınlar dayandırılır.  
Bakıda ba  ver n erm ni-müs lman qır ınları  b zi mü llifl rin 
iddia etdikl ri kimi, bir t sadüf n tic sind  deyil, m hz bütün C nubi 
Qafqazın varlı erm nil rinin zaman-zaman c m olduqları bir  h rd  
planlı  kild  ba  vermi di. Erm nil r Bakıda erm ni milyonerl rinin 
köm yi il  ist dikl rin  nail olacaqlarına, Bakının neft s lt n tini  ll -
rin  keçir c kl rin  v  bundan sonra bütün C nubi Qafqazdan müs l-
manları silah gücün  qovub erm ni dövl ti yaradacaqlarına  min idi-
l r. Lakin erm nil rin niyy tl ri ba  tutmamı  v  n tic d  m lub ola-
raq qır ınları dayandırmı dılar.  
Bakıda ba  ver n ilk qır ınlardan sonra erm nil r qanlı  m ll ri-
ni  r vanda davam etdirmi dil r. Erm ni siyasi partiyalarının  sas 
m qs di kütl vi qır ınlar tör tm k yolu il   vv lc   r van quberniya-
sına yiy l nm k, sona is  Z ng zur-Qaraba  v  Qazax-Tovuz istiqa-
m tl rind n hücum ed r k bu iki istiqam t arasında qalan az rbaycan-
lı k ndl rini  l  keçir r k G nc d  birl m kd n ibar t idi.  
Bel  ki, 1905-ci il fevralın 19-da  r van  h rind  da naklar 
az rbaycanlılara r b ti olan v  eyni zamanda erm nil r  nifr t ed n 
Urazov soyadlı rus mill tind n olan quberniya h kimini qubernatorun 
d ft rxanasının yaxınlı ında x nc rl   q tl  yetirmi dil r ki, az rbay-
canlılar aya a qalxsınlar v  bununla da qır ınlara start verilmi  olsun. 
Fevralın 20-d   s h r erm nil r  ayi  yayırlar ki, guya Bazar meyda-
nında az rbaycanlılar erm nil ri do rayırlar.  h rd  böyük çaxna ma 
yaranır.  ti a lar iki gün davam edir. Qir ınlar h r iki t r fd n 100-  
yaxın ölü v  yaralının olması il  n tic l nir
1
. 
ti a lar 1905-ci il mayın 5-d  Naxçıvan q zasının C hri k n-
dind  üç n f r müs lmanın a ır yaralanması v  mayın 7-d  bir n f r 
müs lmanın Tumbul k ndind  öldürülm si il  yenid n qızı mı dı. 
Mayın 8-d   r van vitse-qubernatoru Baranovski,  r van  h r qlavası 
                                                 
1
 A-Do, göst ril n  s ri, s.48-51. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
37
A amolov, Peterburqdan qayıdan Naxçıvan  h r qlavası  C f rqulu 
xan Naxçıvanski birlikd  Naxçıvana g lirl r. Qır ınların yatırılması 
üçün Tiflisd n general  lixanov-Avarski d  Naxçıvana gönd rilir. 
Erm nil r mayın 10-12-d  Naxçıvan 
h rind   i ti a lar tör dirl r. 
Erm ni silahlıları Naxçıvan bazarında müs lmanları güll baran etm y  
ba layırlar. 
h rin bütün küç l rind  tüf ng v  tapançalardan at  
açılır. Öldürül n, yandırılan v  yaralananların sayı 100-ü ötür.  ti a lar 
traf k ndl r  d  yayılır. Lakin erm nil r Naxçıvanda m qs dl rin  ça-
ta bilmirl r. M.S.Ordubadi yazır ki, erm nil rin m qs di  r vandan 
Naxçıvana q d r yol üst  yerl
n islam k ndl rini da ıtmaqla  r van 
erm nil rini Naxçıvanda hazır  sg ri qüvv l rl  birl dirm k, Naxçı-
vandan Z ng zura kimi yol boyunda olan köyl ri da ıdıb, Z ng zur kö-
nüllül ri il  Naxçıvandakı  sg ri qüvv l ri birl dirm kd n, daha sonra 
is  Qaraba  erm nil ri il   laq  yaratmaqdan ibar t olmu dur
1
.  
Erm nil r Naxçıvan m lubiyy tind n sonra i ti a ları yenid n 
r vanda davam etdirmi dil r. Mayın 23-d  erm nil rin Qarsaçay ba -
çasında müs lman g ncl rin  hücumu il   r vanda növb ti qır ınlar 
ba lanır. Mayın 31-d   r vanda qır ınlar dayandırılsa da, erm nil r  t-
raf müs lman k ndl rin  hücum etm yi q rara alırlar. El  h min ax-
am erm nil r  r van q zasının Qırxbulaq mahalının Göz cik k ndin  
hücum edirl r.  yunun 2-d  10 min n f rlik erm ni alayı M ngüs k n-
din  hücum edir. Da ıdılmı  12 müs lman k ndinin  halisi T z k nd  
qaçır. Erm nil r iyunun 3-d  Güllüc  k ndin  hücum edirl r. Silahsız 
hali Tutiy , Damagirm z, Kamal k ndl rin  qaçır. Qır ınlar 18 gün 
davam edir. N hay t, erm nil r Göz cik, Güllüc , M ngüs, Damagir-
m z, Tutiy , Kamal v  M simli k ndl rinı darmada ın edir,  mlakla-
rını talan edirl r ki, bir d  az rbaycanlılar geri qayıda bilm sinl r
2
.  
yunun 3-d  Abaran,  ör yel, P mb k v  Aleksandropoldan g -
l n silahlı d st l rin köm yi il  erm nil r Eçmi dzin (Üçkils ) q za-
sının Ü ü k ndin  hücum edir, iyunun 8-d  müs lmanlar k ndi t rk 
edirl r.  yunun 9-da erm nil r P rsi, N zr van, Kiçikk nd, Kötüklü, 
Qo abulaq,  rku,  ngirs k, T kiy  k ndl rini da ıdırlar.  yunun 10-da 
erm nil r Eçmi dzind  10  k ndi da ıdırlar. M.S.Ordubadi 1905-ci il-
                                                 
1
 Ordubadi M. S. Qanlı ill r. (1905-1906-cı ill rd  Qafqazda ba  vermi  erm ni-mü-
s lman davasının tarixi). Bakı, 1991, s. 17. 
2
   
   
 
. 
. «
», 5 
 1905  .,   105; 
A-Do, göst ril n  s ri, s.129. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
38
d  indiki Erm nistan  razisind  erm nil rin tör tdikl ri soyqırımını 
bel   s ciyy l ndirmi di: “ r van mahalı bir yanar da a, vulkana dö-
nüb n cib islam mill tini yandırmaqda, bo maqda idi”
1
. 
1897-ci ild   r van quberniyasında 313176 n f r az rbaycanlı 
hali qeyd  alındı ı halda, 10 ild n sonra – y ni 1907-ci ild  302965 
n f r qeyd  alınmı dı. Dem li, 1905-ci v  1906-cı ill rd   r van qu-
berniyasında  halinin 10 illik t bii artımından  lav , 10 min n f rd n 
artıq az rbaycanlı ya q tl  yetirilmi , ya da  r van quberniyasından 
did rgin dü mü dü.  
Z ng zur q zasında ilk qır ınları erm nil r 1905-ci ilin iyun 
ayında Naxçıvan q zası r

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
39
sas tapa bilm diyini, bu hücumu barbarlıq v  m hkum olunası  m l 
kimi xarakteriz  etmi dir
1
.
 
 
Erm ni siyasi partiyalarının silahlı d st l ri  u a q zasını az r-
baycanlılardan t mizl m k üçün uzun müdd t hazırlıq görmü , müasir 
silahlarla t chiz olunmu dular. Erm ni silahlı  d st l rin  Hamazasp 
Srvandzyan komandanlıq edirdi. Erm nil r b han  axtarırdılar ki, qır-
ınlara ba lasınlar. 1905-ci il avqustun 16-da kazaklar  u ada bir er-
m nini t rksilah etm k ist y rk

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
40
Erm ni silahlı d st l ri 1905-ci ilin avqust ayından 1906-cı ilin 
iyun ayınad k mü yy n fasil l rl  Cavan ir q zasının Xaçın v  T rt r 
çayları hövz sind , habel   A d r  bölg sind  kütl vi qır ınlar tör t-
mi l r. Cavan ir q zasındakı az rbaycanlı  k ndl rini aradan götür-
m kl , erm nil r  r van, Z ng zur,  u a v  G nc  erm nil rinin birba-
a  laq sin  nail olmaq ist yirdilı r. H min dövrd  Cavan ir q zasında 
mövcud olan 227 k ndd n yalnız 39-da erm nil r ya ayırdılar. Erm ni 
k ndl rind ki silahlı  d st l r bütün Cavan ir q zasını az rbaycanlılar-
dan t mizl m k üçün Hamazaspın komandanlı ı altında h rbi  m liy-
yatlar h yata keçirmi dil r. 1905-ci il oktyabrı 3-d  erm ni silahlıları 
Sırxav nd v   lia alı k ndl rini darmada ın edirl r. M.S.Ordubadi bu 
iki k ndd  erm nil rin tör trdikl ri qır ınları bel   t svir edir: “V h i 
yırtıcılar süd m r körp l ri be iyi il  odlayıb, b z n d  anasının quca-
ından alıb divarlara vurmaqla para-para edir, süngül r  keçirirdil r.”
1
  
Erm ni quldurları 27-31 noyabr tarixl rind   D mirli, Çıraqlı, 
Hacıq rv nd v  Pürxud k ndl rini i al etdikd n sonra talamı   v  
yandırmı dılar. T rt r d r sind  salamat qalan yegan  az rbaycanlı 
k ndi Umudlu k ndi idi ki, orada da müasir erm nil rin 1992-ci ild  
Xocalıda tör tdikl ri soyqırımına b nz r qır ınlar tör dilmi di. 
Erm ni mü llifi A-Do yazır: “Dekabrın 23-d  erm nil r Umudlu v  
mar t Q rv nd k ndl rinin üz rin  hücuma keçdil r. Bir neç  saatlıq 
müqavim t türkl ri qır ınlardan qurtarmadı. Erm nil r bu iki k nd  
daxil olub barbarlıqlar tör tdil r...Umudluda heç kim  aman verm d n 
qar ılarına çıxanı öldürdül r. Burada bir türk qadınının q hr manlıq 
nümun si göst rdiyi söyl nir. Onlardan biri odur ki, bir qadın  rini öl-
dür n erm ninin qılıncını  lind n alıb, öz sin sin  soxmu du. Bu iki 
k ndd n onlarla qadın v  ki i öldürüldü. Lakin bu qır ınlardan sonra 
daha d h tli hadis l r ba  verdi.  ahidl rin söyl dikl rin  gör , sa  
qalanlardan b zil ri uzun yol ged  bilm yib, me l rd  qalmı   v  
donmu dular...”
2
   
Dem li, 1992-ci ild  Xocalıda tör dil n soyqırımın analoqunu 
erm nil r h l  1905-ci ilin dekabrında Umudluda tör tmi dil r. Erm -
nil r 1906-cı ilin yanvarında Paprav nd k ndin  hücum etmi , lakin 
A dam t r fd n az rbaycanlıların köm y   g lm sind n sonra daha 
çox itki ver r k m lub olmu dular. Erm ni qaniç nl ri 1905-1906-cı 
                                                 
1
 Ordubadi M.S.,  göst ril n  s ri, s. 81. 
2
 A-Do, göst ril n  s ri, s. 227-228. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
41
ill rd  Cavan ir q zasının Sırxav nd, Yeddi qı laqlar, Çıraqlı, Hacı 
Q rv nd, M m rzalar, Arpatala, Buruz, D mirli, Güney, Güney P y -
l r, Manikli, Süleymanb yli,  liqa alı, K ng rli, Paprav nd, Qarapi-
rim,  mar t Q rv nd, Çobansu,  xav nd v  Pürxud k nl rind  kütl -
vi qır ınlar tör tmi  v   halini yer-yurdlarından did rgin salm dılar
1
.  
1905-ci il iyun-avqust aylarında erm ni silahlı  d st l rinin hü-
cumları n tic sind  C brayıl-Qaryagin q zasında Qarada lı, Divanallar, 
A ıq M likli, Veys lli, Qacar, Ç m nli, Arı , Qı laq, Qüzl k, M zr  
k ndl ri darmada ın edilmi di. Az rbaycanlıların  ks h ml sind n son-
ra erm nil r qır ınları dayandırmaq m cburiyy tind  qalmı dılar.
2
  
G nc   h rind  qır ınlar tör tm k üçün erm nil r yen  d  t xri-
bata  l atmı dılar. Bel  ki, erm nil r 1905-ci il noyabr ayının 18-d  
G nc nin erm nil r ya ayan Dik küç  adlanan m h ll sind  bir erm ni-
nin ba ının önünd n keç n Togana k ndind n olan iki az rbaycanlını 
erm nil r güll  il  q tl  yetirirl r. Bu hadis   h rd  qır ınların ba la-
ması üçün qı ılcım rolunu oynamı dı. Kamsakaran soyadlı erm ni G n-
c nin pristavı idi v  erm ni silahlı d st l rin  himay darlıq edirdi. Ya-
ranmı  g rgin v ziyy td n istifad  ed n erm nil r noyabrın 18-d n eti-
bar n G nc   h rind  kütl vi qır ınlar tör tmi dil r. Noyabrın 22-d n 
23-n  keç n gec  qaçaq D li Alının d st sinin köm y  g lm si x b rini 
e id n erm nil r qır ınları dayandırırlar.  Qafqaz cani ininin köm kçisi 
general Malamanın ba çılı ı il   G nc y   g l n komissiya qır ınların 
tör dilm sind  erm nil rin t qsirkar olmaları bar d  cani in  hesabat 
t qdim etmi di. Erm nil r G nc  q zasının Mollav l d, Çaylılar, Dar-
d r , Sarısu, Dazılar, Abbasd r , P nahlar, A yoxu , Axırca, Topalh -
s nli, D r b yli, Qarayataq, M likli v  Söyüdlü k ndl rini da ıtmı , 
halisini yer-yurdlarından did rgin salmı dılar.
3
 
Erm ni silahlı d st l ri Qazax q zasında 1905-ci ilin noyabrın-
dan 1906-cı ilin fevral ayınad k mü yy n fasil l rl   qır ınlar tör t-
mi l r. Novo-B yazid q zasındakı erm ni silahlı  d st l rind n köm k 
alan erm nil r  vv lc  Qazax  h rind , sonra is  Tovuz, Tatlı  v  
A stafa d miryol stansiyalarında i ti a lar tör dilm sin  bais olmu du-
lar. Üç aydan artıq davam ed n i ti a lar zamanı Qazax q zasının  li-
b yli, Mülkülü, Hacalı, Köhn qı laq, Yaradulla, H t ma alı, Alatala, 
                                                 
1
 A-Do, göst ril n  s ri, s. 228-229. 
2
 Ordubadi M.S.,  göst ril n  s ri, s. 42. 
3
 A-Do, göst ril n  s ri, s. 356. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
42
Sofulu, Barxudarlı, C f rli, Çaxmaqlı, Polad Ayrım, Göy rçin, Mürte-
yil, Alaçıqqaya, A kils , Haqqıxlı, Qızılhacılı, Ba anis Ayrım, Xeyrim-
li, M z mli, Qu çu Ayrım, A a ı  skipara v  Yuxarı  skipara k ndl ri 
erm ni silahlı d st l rinin hücumuna m ruz qalmı , k ndl r da ıdılmı  
v   halisi mü yy n müdd t evl rind n qaçqın dü mü dü
1
.  
1906-cı ilin fevral ayında Tiflisd  Qafqazın cani ini  .Voronsov-
Da kovun t
bbüsü il  erm ni-müs lman qır ınlarına son qoymaq 
m qs dil  sülh konfransı (m clisi) keçirilmi dir. H min konfransda mü-
s lman nümay nd l ri  hm d b y A ayev,  lim rdan b y Topçuba ov, 
dil xan Ziyadxanov v  ba qaları "Da naksutyun" partiyasının niy-
y tl rini if a etmi , onun C nubi Qafqazda tör dil n qır ınların, terror-
çulu un t kilatçısı v  icraçısı oldu unu göst rmi , r smi hökum t dai-
r l rinin bu t kilatın  m ll rin  göz yumdu unu sübuta yetirmi dil r.   
Lakin sülh konfransının keçirilm sind n bir q d r sonra erm ni 
silahlı d st l ri yenid n qır ınlara ba lamı dılar.  r vandan Z ng zu-
ra, Z ng zurdan Qaraba a q d r  razid  erm ni  halisinin sayı 
olduqca az oldu u üçün erm ni silahlı d st l rin  yol üstünd  yerl
n 
müs lman k ndl rin  hücum etm k  mri verilmi di. 1906-cı il iyulun 
29-da "Da naksutyun" partiyasının göst ri i il  erm nil r Z ng zur 
q zasının M d n bazarında S fyar b yi q tl  yetirir, sonra is  Karxana 
k ndin  hücum edirl r. Erm nil r bu k ndd  heç k s  aman vermir, 
k ndin bütün  halisini öldürür v  ya  sir götürürl r. El   h min gün 
erm nil r Lov, X l c, Salda lı,  nc var, Da nov k ndl rini viran qo-
yurlar. Avqustun 1-d  erm nil r Qatar k ndin  hücum edirl r. 9 gün 
qatarlılar k ndi müdafi  edirl r.1906-cı ilin avqust-sentyabr aylarında 
erm ni silahlı  d st l ri qır ınların a ırlıq m rk zini Z ng zurun 
Oxçu- b d k bölg sin  keçirirl r. Erm nil r qır ınlardan canını 
qurtaran az rbaycanlıların c ml diyi Saqqarsu k ndind   sl soyqırım 
tör dirl r. Z ng zurda erm nil rin tör tdikl ri qır ınlara son qoyul-
ması üçün Ordubad nahiy sind  yaradılan könüllü d st l r h r k t  
keçirl r. 800 n f r  yaxın Ordubadlı könüllül rin d  köm yi v  1000 
n f r  yaxın Oxçu- b d k silahlılarının i tirakı il  sentyabrın 16-17-
d  Oxçu- b d k k ndl ri erm nil rin i alından azad edilir. Bundan 
sonra sa  qalan  halinin yenid n öz k ndl rin  qaytarılması prosesi 
ba lanır. Erm ni mü llifi A-Do da ıntılara m ruz qoyulan 43 az rbay-
canlı  k ndl rinin adlarını  a a ıdakı kimi t sbit etmi dir: Bayandur, 
                                                 
1
 A-Do, göst ril n  s ri, s. 379. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
43
H l k, Bin yeri, Kosalar, Malıb yli, Ca azur, Çaylı, Kalavalax, Nov-
ruzlu, Cicimli, Hacılar, Ba ırb yli, Qarahunc, Unanav, Kürdl r, A va-
ni, Danzaver (Armuldlu), Sisyan, A udi, D r bas, Pul,  rikli,  ükar, 
M likl r, Yem zli, X tap, Almalı, Karxana, Qatar, Cibili, X l c, Ke-
çi- abadin,  nc var, Çullu, Oxçu, Atqız, Pirdavudan,  clıli, Bu açıq, 
Kollu-Qı laq, Mtnadzor, Sanalı
1
  
Erm ni mü llifi Stepan Zavaryanın verdiyi m lumata gör , h -
min dövrd   u a q zasında 12, Cavan ir q zasında 15, C brayıl q za-
sında 5, Z ng zur q zasında 43 müs lman k ndi, ümumilikd  is  h -
min bölg l rd  75 k nd da ıdılmı dır
2
.
 
    
Erm nil r 20-29 noyabr 1905-ci ild  Tiflis  h rind  az rbay-
canlıların ya adıqları  m h ll l rd  kütl vi qır ınlar v  terror aktları 
tör tmi dil r. Borçalı q zasında ya ayan az rbaycanlılardan ibar t silahlı 
d st l rin köm y  g lm sind n sonra Tiflisd  qır ınlar dayandırılmı dı.  
Az rbaycanlıların t kilatlanması, 1906-cı ilin payızında “Difai” 
partiyasının formala araq erm nil rin terroruna terrorla cavab verm si 
erm nil ri qır ınlar tör tm kd n  l ç km y  m cbur etmi di. 
Ümumiyy tl , erm nil r 1905-1906-cı ill rd   C nubi Qafqazın 
14 q zasında -  r van, Naxçıvan, 
rur-D r l y z, Eçmi dzin, Alek-
sandropol, Sürm li,  u a, Cavan ir, C brayıl, Z ng zur, G nc , Qazax, 
r , Borçalı  q zalarında v  8  h rind  - Bakı,  r van, Naxçıvan, 
Gümrü, G nc ,  u a, Qazax v  Tiflis  h rl rind  qır ınlar tör tmi l r. 
Qafqazın cani ini  .Vorontsov-Da kov milli-münaqi l r n tic -
sind  meydana çıxan da ıntıların v   haliy   d y n ziyanın aradan qal-
dırılması,  r van v  Yelizavetpol quberniyalarının z r r ç kmi   halisin  
borc verilm si üçün daxili i l r v  maliyy  nazirl ri qar ısında d f l rl  
v sat t qaldırmı dı. Rusiya imperiyasının Maliyy  Nazirliyi uzun müdd t 
müxt lif b han l rl   r van v  Yelizavetpol quberniyalarının f lak t 
qar ısında qalan  halisin  yardım göst rm kd n imtina etmi di. 
haliy  vurulan ziyanın miqyasını mü yy n etm k üçün m rk -
zi hökum tin tap ırı ı il  quberniyalarda komissiyalar yaraılmı dı. Ko-
missiyalara tap ırıq verilmi di ki, maliyy  çatı mazlı ını n z r  alaraq 
vurulan maddi ziyanın miqyası az göst rilsin. Komissiyalar bu fürs t-
d n istifad  ed r k xristian t ssübke liyi göst rmi , az rbaycanlıların 
                                                 
1
 A-Do, göst ril n  s ri, s.305-306. 
2
 
  . 
 
 
   
 1906-1907  .. 
   
.  .
, 1907, c. 61.