So'z boshi

1-§. Huquqni himoya qilish va o'zini-o'zi himoya qilish tushunchasi
 
Qadimgi Rim davlatining huquqiy normalari boshqa shaxslar tomonidan 
buzilgan huquqlarni tiklashlikka, ya'ni huquqi buzilishdan oldingi bo'lgan 
dastlabki holatiga qaytarishga katta e'tiborni qaratgan.
 
Rim xalqi boshqa xalqlar kabi buzilgan huquqlarining davlat organlari 
orqali, ayniqsa davlat sudining vujudga kelishiga qadar, huquqiy buzilishlardan 
o'z-o'zini himoya qilishlik instituti orqali himoya qilganlar. Ular o'z 
huquqlarining buzilganligini bilishgandan so'ng eng avvalo, huquqiy munosabat 
ishtirokchisi o'z kuchi, ilmi, aqliga suyangan holda hamda boshqa 
xususiyatlaridan foydalanib, o'zini-o'zi himoya qilishlikka kirishgan. Agar uning 
bir o'zi tomonidan buzilgan huquqni tiklay olmasa, yoki uning qaytadan sodir 
etilishini to'xtata olmasa hamda sodir etilishi holatlarini yo'qqa chiqarish 
munosabatlarini ta'minlay olmasa, bunday holatda o'zining oila a'zolarini ham 
ko'makka chaqirgan. 
 
Jamiyat taraqqiyoti yuqori bosqichga qadam qo'yishi bilan o'zini-o'zi 
himoya qilishlik instituti, ya'ni individual asosdagi yovvoyilik, varvarlik 
usulidagi kurashlar, qarshilik ko'rsatishlar o'z mohiyatini yo'qotib bordi. Uning 
o'rniga qat'iy intizomiylikni talab qilgan rivojlangan Rim huquqi asosida o'zini-
o'zi himoya qilish instituti vujudga kelgan. Bu institut asosidagi harakat faqat 

---

manfaatdor bo'lgan shaxslar tomonidan o'z foydalariga favqulodda 
holatlardagina qo'llanilishi lozim bo'lgan. Harakatlar o'zini-o'zi tomonidan 
himoya qilish birdaniga tortib olingan mulkni egasiga qaytarilishidek, tez orada 
bajariladigan munosabatlardan iborat deb anglangan, lekin bu yerda o'zini-o'zi 
himoya qilishlik va buzilgan huquqni dastlabki buzilmagan holatiga 
keltirilishlikka ko'proq tushunilgan. Bu munosabatlar buzilgan huquqni tiklash, 
uning boshqa sodir etilmasligini ta'minlash va sodir etilgan holatlarni yo'qqa 
chiqarish, sodir etilishi mumkin bo'lgan harakatlarning oldini olishlik hamda 
qarshi turishlik masalalaridan iborat bo'lgan.
 
O'zini-o'zi boshqarish instituti deganda jismoniy kuchiga yoki ma'naviy 
aqliga tayangan holda huquqbuzarlikni to'xtatishga tushunilgan.
 
O'zini-o'zi himoya qilishning majburlab, kuch ishlatish orqali ifoda etilishi 
ruxsatsiz noqonuniy asosda harakatlarning vujudga kelishligi natijasida paydo 
bo'lgan. 
 
Huquq buzilgan taqdirda uni tiklash uchun kuch ishlatish, 
o'zboshimchalik asosida buzilgan huquqni tiklash Rim davlatida asosan 389-
yillardan boshlab man etilgan. 
 
Qarzdor kreditordan qochmoqchi bo'lsa, kreditor uni orqasidan quvib 
kuch bilan qarzini to'lashga majbur qilgan, hatto to'lamagan taqdirda, qarzdorga 
ilgarigi qo'llanilgan javobgarlikni qo'llash lozim bo'lgan. Agar zudlik bilan 
tegishli chora ko'rilmasa, oqibatida ma'lum zarar yetkaziladigan bo'lsa yoki 
o'zboshimchalikning bu ko'rinishi ko'p noqulay bo'lgan holatlarni keltirib 
chiqarardi.
 
Ayniqsa, imperator Mark Avreliy qonunlariga asosan «kreditor o'zining 
huquqiy talabini qondirish uchun qarzdorning mulkini tortib olishni, ya'ni 
o'zining buzilgan huquqini o'zboshimchalik asosida tiklashni afzal ko'rgan 
bo'lsa, u mulkni qayta talab qilib olish huquqini to'liq asosida yo'qotgan». 
Kreditor, eng avvalo, qarzdor tomonidan to'lanishi yoki qaytarilishi lozim 
bo'lgan mulkni, ashyoni aniqlab sudga murojaat qilishi lozim bo'lgan. Demak, 
o'zboshimchalik asosida boshqa shaxslarning mulkini egallab olishlikka yoki 
talab qilib olish huquqiga yo'l qo'yilmagan.
 
Shunday qilib, huquqni himoya qilish o'zini-o'zi himoya qilish instituti 
orqali davlat va uning organlari tomonidan himoya qilish munosabatlariga 
aylandi.