Standartlari

 
Tayanch so’zlar
. 
Odatdagi faoliyatdan olinadigan daromad (keyingi matnda “daromad”) - 
ma’lum davr mobaynida tashkilotning odatdagi faoliyati natijasida olinadigan 
iqtisodiy nafning yalpi tushimi bo’lib, ushbu tushim mulk egalarining kapitalga 

---

69 
qo’yilmalari bilan bog’liq bo’lmagan kapitalning ko’payishiga olib keladi. 
Daromad tashkilotning faqat o’zi uchun olingan yoki olinadigan iqtisodiy 
nafning yalpi tushimini qamrab oladi. Uchinchi tomonlar nomidan undirib olingan 
summalar, masalan sotishdan soliqlar, tovarlar va xizmatlardan olinadigan soliqlar, 
qo’shilgan qiymat solig’i, tashkilotga kelib tushadigan iqtisodiy naf bo’lib xizmat 
qilmaydi va kapitalning ko’payishiga olib kelmaydi. Shu bois, ular daromadga 
kiritilmaydi. Shunga o’xshash, vositachilik munosabatlarida, iqtisodiy nafning yalpi 
tushimi buyurtmachi nomidan undiriladigan summalarni qamrab oladi, lekin 
tashkilotning kapitali oshishiga olib kelmaydi. Buyurtmachi nomidan undirilgan 
summalar daromad bo’lib hisoblanmaydi. Aksincha, daromad bo’lib vositachilik haqi 
hisoblanadi. 
Tushum – bu hisob davrida kompaniyaning odatdagi faoliyati davomida 
yuzaga kelgan iqtisodiy naflarning yalpi tushumi bo’lib, qachonki uning natijasi 
aktsionerlarning badallari hisobiga kapitalning o’sishidan farq qiladigan kapitalning 
o’sishi hisoblansa. 

---

70 
4- MAVZU. NOMOLIYaVIY AKTIVLARNI HISOBGA OLUVChI 
STANDARTLARINING TAVSIFI 
 
4.1. BHXS (IAS) 2 “Zaxiralar” 
BHXS (IAS) 2 “Zaxiralar” nomli
s
tandartning maqsadi tovar-moddiy 
zaxiralarni (TMZlarni) hisobga olish tartibini belgilashdan iboratdir. TMZlarni 
hisobga olishda asosiy masala bo’lib TMZlarning tannarxi qanday summada aktiv 
sifatida tan olinishi va ular bilan bog’liq bo’lgan daromadlar kelgusi davrlarda tan 
olinguncha hisobga olinishi kerakligi hisoblanadi. Ushbu Standart tannarx va uning 
keyinchalik xarajat sifatida tan olinishi, shu jumladan uning har qanday sof sotish 
qiymatigacha kamaytirilishi bo’yicha ko’rsatmalarni beradi. U, shuningdek, tovar-
moddiy zaxiralarning tannarhini aniqlashda qo’llaniladigan tannarxni hisoblash 
formulalari bo’yicha ko’rsatmalarni keltiradi. 
Ushbu standart, quyidagilardan tashqari, barcha tovar-moddiy zaxiralarga 
nisbatan qo’llaniladi
8
:

qurilish shartnomalari, shu jumladan ular bilan bevosita bog’liq bo’lgan 
xizmat shartnomalari ostida kelib chiqadigan tugallanmagan ishlab chiqarish (BHXS 
11 “Qurilish Shartnomalari” ga qarang); 

moliyaviy instrumentlar (BHXS 32 “Moliyaviy Instrumentlar: Taqdim etish” 
va MHHS 9 “Moliyaviy Instrumentla”r ga qarang); va 

qishloq xo’jaligi faoliyatiga tegishli biologik aktivlar va yig’im jarayonidagi 
qishloq xo’jaligi hosillari (BHXS 41 “Qishloq xo’jaligi”). 
Ushbu Standart quyidagilar egaligidagi tovar-moddiy zaxiralarga nisbatan 
qo’llanilmaydi:

qishloq va o’rmon xo’jaliklari mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar, 
yig’imdan so’nggi qishloq xo’jaligi hosillari, foydali qazilmalar va qazilma 
mahsulotlari, agar ular shu sohalarda o’rnatilgan ilg’or amaliyotlarga muvofiq sof 
sotish qiymati bo’yicha baholanadigan bo’lsa. Agar bunday TMZlar sof sotish 
qiymati bo’yicha baholanadigan bo’lsa, ushbu qiymatdagi o’zgarishlar shu o’zgarish 
ro’y bergan davrdagi foyda yoki zararida tan olinadi. 

o’z TMZlarini sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymat bo’yicha 
baholaydigan, tovarlarni sotuvchi broker-treyderlari. Bunday TMZlar sotish 
xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olinganida, sotish 
xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatdagi o’zgarishlar o’zgarish ro’y bergan 
davrdagi foyda yoki zararida tan olinadi. 
Tovar-moddiy zaxiralari tannarxi yoki sof sotish qiymatidan qaysi biri kamroq 
bo’lsa, o’sha bo’yicha baholanishi lozim.
Tovar-moddiy zaxiralar tannarxiga TMZlarni sotib olish, qayta ishlash va
ularni hozirgi paytdagi joylashishi hamda holatiga keltirish uchun amalga oshirilgan 
boshqa jami xarajatlar kiritilishi lozim. 
Tovar-moddiy zaxiraning sotib olish xarajatlariga xarid narhi, import bojlari va 
boshqa soliqlar (soliq idoralari tomonidan xo’jalik sub’ektiga keyinchalik 
8
M.Bonham and others.Generally accepted Accounting practice under IFRS. Ernst & Young LLP, United States, 2010.- part 2. 
p.1327-1328.

---

71 
qaytariladiganlardan tashqari), tashish, ortish-tushirish hamda tayyor mahsulotlar, 
materiallar va xizmatlarni sotib olish bilan bevosita bog’liq boshqa jami xarajatlar 
kiradi. Savdo chegirmalari, qoplab berishlar va shu kabilar sotib olish xarajatlaridan 
chegirilib tashlanishi lozim.
Tovar-moddiy zaxiralarni qayta ishlash xarajatlariga mahsulotni ishlab 
chiqarish bilan bevosita bog’liq xarajatlar, masalan bevosita mehnat xarajatlari, 
kiradi. Ularga, shuningdek, materiallarni tayyor mahsulotga aylantirishda amalga 
oshiriladigan va sistematik tarzda taqsimlanadigan doimiy va o’zgaruvchan ustama 
xarajatlar ham kiradi. Doimiy ishlab chiqarish ustama xarajatlari - bu ishlab 
chiqarish hajmidan qat’iy nazar nisbatan doimiy bo’lib qoladigan bilvosita ishlab 
chiqarish xarajatlaridir, masalan ishlab chiqarish binolari va uskunalarining eskirishi 
va ularni saqlash xarajatlari hamda ishlab chiqarishni boshqarish xarajatlari. 
O’zgaruvchan ishlab chiqarish ustama xarajatlari bu ishlab chiqarish hajmiga 
to’g’ridan-to’g’ri yoki deyarli to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlikda o’zgaradigan bilvosita 
ishlab chiqarish xarajatlaridir, masalan bilvosita materiallar va bilvosita mehnat 
xarajatlari. 
Boshqa xarajatlar TMZlar tannarxiga, faqatgina TMZlarni hozirgi paytdagi 
joylashishi va holatiga keltirish uchun sarflangan xarajatlar hajmidagina, kiritiladi. 
Masalan, no-ishlab chiqarish ustama xarajatlari yoki maxsus mijozlar uchun 
mahsulotlarni yasash xarajatlarini tovar-moddiy zaxiralar tannarxiga kiritish o’rinli 
bo’lishi mumkin. 
Tovar-moddiy zaxiralar tannarxiga kiritilmaydigan va ular kelib chiqqan davr 
xarajatlari sifatida tan olinadigan xarajatlar misoliga quyidagilar kiradi
9
:
(a) 
me’yoridan tashqari sarflangan xom ashyo, mehnat va boshqa ishlab 
chiqarish xarajatlari summasi; 
(b) 
saqlash xarajatlari, agar bu xarajatlar ishlab chiqarish jarayonining 
keyingi bosqichlari uchun talab etilmasa; 
(v) 
tovar-moddiy zaxiralarni xozirgi paytdagi joylashishi va holatiga 
keltirish bilan bog’liq bo’lmagan ma’muriy ustama xarajatlar; va 
(g) 
sotish xarajatlari. 
MHXS 23 “Qarzlar bo’yicha xarajatlar” olingan qarzlar bo’yicha xarajatlar 
tovar-moddiy zaxiralar tannarxiga kiritiladigan kamdan-kam hollarini belgilaydi.
Xo’jalik sub’ekti tovar-moddiy zaxiralarni kechiktirib to’lash shartlarida sotib 
olishi mumkin. Agar bunday kelishuv amalda moliyalashtirish elementini o’z ichiga 
olsa, bu element, masalan, odatdagi shartlarda kreditga sotib olish narhi va to’lov 
summasi orasidagi farq, ushbu moliyalashtirish davrida foiz xarajatlari sifatida tan 
olinishi shart.