Şükürova Solmaz Gülağa qizi (magistrantin a. S. A)

Tədqiqatın nəzəri və praktiki əhəmiyyəti. Dissertasiya praktiki olaraq 
Azərbaycan iqtisadiyyatındakı problemlərinin həlli yollarını özündə əks etdirən, 
müasir makroiqtisadi şəraitdə dayanıqlı və dinamik iqtisadi inkişafa təkan verə
biləcək proqram və proqnozların hazırlanmasında, ixracyönümlü milli iqtisadiyyatın 
formalaşdırılmasında və şaxələndirilmə mexanizminin təkmilləşdirilməsində istifadə 
oluna bilər. Nəzəri cəhətdən isə tədqiqat işi bu mövzuyla bağlı araşdırma aparan digər 
tədqiqatçılar, habelə bir sıra tədris müəssisələrində istifadə etmək üçün baza materialı 
rolunu oynayacaq səviyyədədir. 
Tədqiqat işinin aprobasiyası və nəticələrinin tətbiqi. Tədqiqat işi kafedranın bir 
sıra magistrları və bəzi əməkdaşları tərəfindən müzakirə olunub və yüksək dərəcədə 
qiymətləndirilib, eyni zamanda müdafiə üçün uyğun bilinib. Dissertasiya mövzusu ilə 
bağlı iki məqalə bir tezis hazırlanıb. Məqalələrdən biri Gəncə Dövlət Universitetinin 
“Elmi xəbərlər” jurnalında qəbul olunub və çapa verilməsi nəzərdə tutulur. Digər 
məqalənin çapa verilməsinin məqsədəuyğun olması barədə kafedranın dosenti 

---

9 
tərəfindən müsbət rəy verilib və həmin məqalə Lənkəran Dövlət Universitetinin 
“Elmi xəbərlər” jurnalında qəbul olunub. 
Tədqiqat işinin quruluşu və həcmi. Tədqiqat işi giriş, 3 fəsil, 9 paraqraf, 5 
cədvəl, 2 şəkil, nəticə və təkliflər, istifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısı, habelə rus və 
ingilis dillərində xülasə daxil olmaqla 94 səhifədən ibarətdir. 
 
 

---

10 
Ⅰ FƏSİL. QEYRİ-NEFT SAHƏLƏRİNİN PROBLEMLƏRİNİN TƏDQİQİNİN 
NƏZƏRİ - METODOLOJİ ƏSASLARI. 
1.1. Qeyri-neft sahələrinin inkişaf problemlərinin tədqiqinin konseptual 
əsasları. 
Ötən əsrin sonlarında dünyanın siyasi xəritəsində baş verən dəyişikliklər, iqtisadi 
inteqrasiya proseslərinin sürətlənməsi, qloballaşma dalğalarının bütün iqtisadiyyatlara 
nüfuzu, transmilli korporasiyaların güclənməsi, sosial-siyasi çaxnaşmalar 
iqtisadiyyatı bir resursdan asılı olan ölkələrə ciddi təhlükə yaratmaqla bərabər, 
onların qarşısında bu asılılığın azaldılması, iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi və milli 
maraqların mühafizə edilməsi kimi ciddi tələblər ortaya qoydu. 
Tarixən bəzi iqtisadi məktəbin nümayəndələri bu mövzu barədə o dövrün tələbləri 
şəraitində müəyyən fikirlər irəli sürmüşdülər. A.Smit qeyd edir ki, əgər bir xalqın 
müəyyən zəngin sərvətləri varsa, həmin xalqın beynəlxalq ticarət zamanı bu sərvətləri 
sataraq varlanması heç də səmərəli sayıla bilməz. Bununla bərabər o, iqtisadi 
yüksəlişin və məhsuldar qüvvələrin tərəqqisinin əsas təkanverici qüvvəsi əmək 
bölgüsüdür. Həmin dövrdə kiçik dövlətlərin yerli bazarlarının imkanlarının olduqca 
məhdud olması bu dövlətlərin beynəlxalq ticarətdə fəal iştirakını həvəsləndirir ki, bu 
da iqtisadiyyatın ixtisaslaşmasına səbəb olur və onun faydalılığı artır. Zənnimizcə, 
A.Smit müasir dövrdə yaşasaydı, onun bu fikirləri iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi 
haqqında olardı. 
Vilyam Nordxaus və Pol Samuelson kimi iqtisadçılar öz tədqiqatlarında 
rəqabətqabiliyyətlilik məsələsinə toxunaraq hər bir ölkə üçün sənaye sektorunun 
rəqabətə dözümlülüyünün yüksəldilməsini zəruri hesab etmişlər. Qeyri-neft 
sahələrinin inkişafı barədər araşdırmalar aparmış C.Stiqlitz bu fikirləri bildirmişdir: 
“Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, bəzi ölkələrdə olan zəngin neft sərvətləri həmin 
ölkə xalqının xoşbəxtliyi sayılmalı deyil, onların ziyanına işləyən bir məqamdır. Belə 
olan halda həmin resursun qiymətləri dəyişərkən ölkənin milli valyutasının ümumi 
məzənnəsi qeyri-stabil olur və bu hal “Holland sindromu” adlanır. Nəticə etibarıyla 

---

11 
ölkədə qeyri-neft sahələri inkişaf etmir və ən əsası, ölkə iqtisadiyyatının rəqabətə 
dözümlülüyü artmır”. 
Yerli 
alimlərdən 
Akademik 
Z.Səmədzadə 
qeyd 
edir 
ki, 
Azərbaycan 
Respublikasının sosial-iqtisadi inkişafı sadəcə neft-qaz sektoru ilə əlaqədar 
olmamalıdır və iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi tədbirləri həyata keçirilməlidir. 
İqtisadçı-tədqiqatçılar R.Məlikov və C.Soltanov qeyri-neft sahələrinin inkişaf 
etdirilməsinin zəruriliyini qeyd etmişlər və bu zaman büdcə-vergi, pul-kredit və 
investisiya siyasətinin optimallaşdırılaraq ixracın stimullaşdırılmasının aktuallığını 
nəzərə çatdırmışlar. Azərbaycan Respublikasının geoiqtisadi tərəqqisi və milli 
maraqların gerçəkləşməsi üzrə tədqiqat aparan İ.Kərimli qeyd etmişdir ki, 
ümumilikdə iqtisadiyyatın inkişafı naminə Azərbaycanın regional və qlobal 
inteqrasiya proseslərinə qoşulması ən aktual məsələlər sırasındadır. Ə.Muradovun 
qənaətinə əsasən isə ölkənin gələcək tərəqqisində qeyri-neft sahələri böyük çəkiyə 
malik olacaqdır. Bu istiqamətdə araşdırma aparan daha bir alim Akademik 
R.Mehdiyevin fikirlərinə görə ölkəmizin gələcək tərəqqisində bəzi vacib amilləri 
nəzərə çatdırmışdır: 
- Qeyri-neft sahələrinin genişləndirilməsi vasitəsilə dayanıqlı sosial-iqtisadi 
tərəqqiyə müvəffəq olunması; 
- İqtisadiyyatın və onun tərkibində qeyri-neft sektorunun şaxələndirilməsi 
istiqamətlərinin artırılması və ÜDM-in neftdən asılılığının azaldılaraq qeyri-
neft sektorunun üstünlüyünün təmin olunması; 
- İnnovasiyalı milli iqtisadiyyatın yaradılması üçün zəruri investisiya 
mexanizminin formalaşdırılması və s[2 səh 48-49]. 
İnzibati-amirlik sistemindən bazar iqtisadiyyatına keçən Azərbaycan 90-cı illərin 
əvvəllərində bir çox iqtisadi və sosial problemlərlə qarşılaşmışdır. Ölkə 
iqtisadiyyatında böhran baş vermiş, makroiqtisadi qeyri-sabitlik hökm sürmüş, 
əhalinin həyat səviyyəsi kəskin şəkildə aşağı düşmüş, iqtisadiyyatda dəfələrlə 
inflyasiya baş verməsi nəticəsində ölkənin milli valyutası öz dəyərini itirmişdir. 

---

12 
Keçid dövrünün ilk illərində Azərbaycanın müharibə şəraitində olması, 
torpaqlarımızın 20 %-nin işğal edilməsi, qaçqın və məcburi köçkün probleminin 
yaranması, həmçinin regionlararası disproporsiyaların qabarıq şəkildə özünü büruzə 
verməsi ölkəni çıxılmaz vəziyyətə salmışdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, inzibati amirlik sisteminin əsas xüsusiyyətlərindən biri 
iqtisadiyyatın ölkələrarası asılı vəziyyətdə qurulması idi. Belə ki, düşünülmüş iqtisadi 
siyasətin təzahürü kimi SSRİ-nin tərkibindəki ölkələr üzrə istehsal və xammal 
zonaları bir ölkədə deyil, ayrı-ayrı ölkələrdə qarşılıqlı asılı vəziyyətdə 
yerləşdirilmişdir ki, bu da SSRİ dağıldıqdan sonra Azərbaycandakı iqtisadi və sosial 
problemlərin əsas səbəblərindən biri olmuşdur. 
Ölkəmizin qarşısında duran mühüm vəzifələr sırasına iqtisadiyyatın həm neft, həm 
qeyri-neft sektorunun inkişaf etdirilməsi, maliyyə, əmək, əmtəə və xidmətlər 
bazarının formalaşdırılması, tənzimlənməsi və inkişafı olmuşdur. İqtisadiyyatın 
inkişaf etdirilməsi üçün Azərbaycanın böyük həcmdə kapitala ehtiyacı var idi ki, bu 
kapitalın böyük hissəsi 1994-cü ildə imzalanmış “Əsrin müqaviləsi” nəticəsində ölkə 
iqtisadiyyatına cəlb edilmişdir. Məhz bunun da nəticəsində ölkə iqtisadiyyatı
neftdən asılı olmuş, ölkəyə cəlb edilən xarici investisiyaların demək olar ki hamısı 
neft sektoruna yönəldilmiş, qeyri-neft sektorunun inkişaf problemləri yaranmış və 
həmin sektorun inkişafı üçün lazımi şərait yaradılmamışdır. Milli iqtisadiyyatda 
qeyri-neft sektorunun inkişafına mənfi təsir göstərən amilləri aşağıdakı kimi 
xarakterizə etmək olar: 
- qeyri-neft sahələrinin inkişafı istiqamətində nəzərdə tutulmuş islahatların 
vaxtı-vaxtında reallaşdırılmaması; 
- ölkənin milli və iqtisadi təhlükəsizliyinin lazım olan səviyyədə təmin 
edilməməsi, daxili bazarın xarici təhlükələrdən qorunmaması, həmçinin ölkə 
bazarında xarici məhsulların hökmran mövqe tutması; 

---

13 
- qeyri-neft sektorunun inkişafı üçün ixtisaslı kadrların çatışmazlığı,ölkə 
əhalisinin intellektual potensialından lazımi səviyyədə istifadə edilməməsi, 
təhsilin inkişafı üçün dövlət büdcəsindən ayrılan vəsaitin azlığı; 
- iqtisadiyyatdakı 
struktur dəyişikliklərinin ləngiməsi və infrastruktur 
layihələrinin həyata keçirilməsindəki problemlər nəticəsində dövlətin 
innovasiya-investisiya siyasətinin effektivliliyinin qənaətbəxş olmaması; 
- regionlar arasında iqtisadi və sosial inkişaf müxtəlifliklərin özünü kəskin 
şəkildə büruzə verməsi, Abşeron iqtisadi rayonunun iqtisadiyyatdakı xüsusi 
çəkisinin digər rayonlara nisbətən xeyli dərəcədə çox olması və regional 
iqtisadiyyatın zəif inkişafı; 
- iqtisadi artımın ekstensiv inkişafından istifadə, fiziki və mənəvi cəhətdən 
aşınmış texnoloji avadanlıqların istifadəsi nəticəsində təbii resursların 
səmərəsiz istifadəsi və aşağı məhsuldarlığın olması; 
- ölkə iqtisadiyyatında inhisarçılığın mövcud olması, ölkə bazarında istehsalçılar 
arasında rəqabətin yoxluğu nəticəsində aşağı keyfiyyətli, dünya standartlarına 
cavab 
verməyən 
məhsulların 
istehsal 
edilməsi, 
bu 
məhsulların 
rəqabətqabiliyyətli, həmçinin innovativ olmamasına görə ixracının çətinliyi, 
qeyri-neft sahələrinin ÜDM-də, habelə xarici ticarətdə xüsusi çəkisinin az 
olması və digər problemlər. 
Azərbaycan iqtisadiyyatının qeyri-neft sektorunun mühüm sahələrindən biri olan 
kənd təsərrüfatının bazar münasibətlərinə keçid dövründə inkişaf problemləri: 
- bu dövrdə kooperativlərin və kiçik müəssisələrin inkişafı üçün onlara ticarət 
qiymətlərində tam sərbəstlik verilməsinə baxmayaraq kənd təsərrüfatı 
məhsullarına 1998-ci ilədək müxtəlif qiymət məhdudiyyətlərinin qoyulması; 
- hakimiyyətdə səriştəsiz adamların olması, ölkədə siyasi qeyri-sabitliyin hökm 
sürməsi, bir qrup adamlar tərəfindən hakimiyyətin zəifliyindən istifadə edərək 
ölkədəki texnikanın, həmçinin mal-qaranın oğurluq nəticəsində digər ölkələrdə 
satılması və bunun da nəticəsində ictimai təsərrüfat formalarının dağılması 
təhlükəsinin yaranması; 

---

14 
- ölkə əhalisinin üçdə birinin kənd təsərratında çalışmasına baxmayaraq həmin 
sahədə işləyənlərin əmək haqlarının vaxtı-vaxtında verilməməsinə görə
onlarda inamsızlığın yaranması və bununla əlaqədar olaraq təsərrüfatların 
baxımsız halda olması; 
- MDB və digər ölkələrlə iqtisadi əlaqələrin kəsilməsi, istehsal olunmuş 
məhsulların üzərinə yanacaq və nəqliyyat xərclərinin əlavə edilməsi 
nəticəsində onların qiymətlərinin hədsiz baha olması, bununla əlaqədar olaraq 
sosial ədalətin pozulması, həmçinin şəhərlərlə kəndlər arasında kəskin 
təbəqələşmənin mövcudluğu; 
- islahatlar haqqında bir neçə müddət danışıqlar getməsinə baxmayaraq, lazım 
onan qanunların vaxtında qəbul edilməməsi, qəbul edilən qanunların vaxtında 
icra edilməməsi, hakimiyyətə qarşı olan inamsızlıq, bir qrup şəxslərin kənd 
yerlərində torpaq sahələrini ələ keçirməsi; 
- bazar iqtisadiyyatının əsas ünsürlərindən biri olan dövlət mülkiyyətinin 
özəlləşdiriliməsi və dövlətsizləşdirmə siyasətinin olduqca gec reallaşdırılması, 
həmçinin torpaq islahatı və aqrar qanunların keçid dövrünün ilk illərində qəbul 
edilməməsi. 
Qeyri-neft sektorunun sahələrindən biri olan turizmin inkişafı üçün əlverişli iqlim 
şəraiti, təbii sərvətlər, tarixi-mədəni abidələrin zənginliyi, kurort zonalarının 
mövcudluğuna baxmayaraq bu sahənin inkişafında bir sıra mühüm problemlər diqqət 
çəkməkdədir. Ölkəmizdə turizmin inkişafına mənfi təsir göstərən amilləri aşağıdakı 
kimi təsnifləşdirmək olar: 
- istirahət zonalarında, otellərdə xidmətin lazımi səviyyədə olmaması,turizm 
zonalarına nəqliyyat infrastrukturunun əlverişsiz olması; 
- Azərbaycanda turizm baxımından ən əlverişli zonaların erməsintan tərəfindən 
zəbt edilməsi, 4 və 5 ulduzlu otellərin dünya standartlarına cavab verməməsi, 
qonşu ölkələrlə müqayisədə qiymətlərin yüksək səviyyədə olması; 
- bu sahədə ixtisaslı kadrların çatışmazlığı, otellərdə səhiyyə xidmətinin aşağı 
səviyyədə olması, turizmin inkişafına yönəldilən xərclərin azlığı, ölkənin 

---

15 
turizm potensialının beynəlxalq miqyasda tanıdılmaması və ölkənin müharibə 
şəraitində olması səbəbindən əcnəbi turistlər tərəfindən təhlükəli region olaraq 
qiymətləndirilməsi. 
Qeyri-neft sektorunun mühüm sahələrindən biri olan maşınqayırmanın zəif inkişafı 
90-cı 
illərdə özünü açıq şəkildə büruzə vermişdir. Ölkəmizdə neft 
maşınqayırmasından başqa maşınqayırma sahələri demək olar ki ,yox vəziyyətində 
idi. Bunun əsas səbəbləri kimi ölkədə olan metal emalı zavodlarının baxımsız halda 
olması, müasir texnologiyaların olmaması, ölkənin elmi-texniki potensialından 
səmərəli istifadə edilməməsi, bu sahənin maddi-texniki təchizatının aşağı səviyyədə 
olması, xammalın əldə olunması zamanı yaranan çətinlikləri, həmçinin maşınqayırma 
sənayesinin yüksək enerjitutumluğuna malik olması, əsas fondların kütləvi sürətdə 
aşınmasını və digər amilləri qeyd etmək olar. Maşınqayırma sənayesi ilə bilavasitə 
əlaqədə olan sahələrdən biri metallurgiya sahəsidir ki, keçid dövrünün ilk 10 illiyində 
bu sənaye sahəsinin inkişafında da bir çox problemlər mövcud olmuşdur. İlk olaraq 
onu qeyd etmək lazımdır ki inzibati-amirlik sistemindən bazar iqtisadiyyatına keçən 
Azərbaycanda təsərrüfat əlaqələrinin birdən-birə pozulması, ölkədə metal emalı 
zavodlarının çatışmazlığı, mövcud olan zavod və müəssisələrin xammal bazasının 
yaxınlığında olmaması, köhnə texnologiyaların tətbiqi nəticəsində filiz yataqlarının 
səmərəsiz istifadəsi kimi səbəblər metallurgiya sənayesinin inkişafına mənfi təsir 
göstərmişdir. Bundan əlavə qiymətli metal və digər filiz yataqlarının yerləşdiyi 
Dağlıq Qarabağın erməni işğalı altında olması, maliyyə və ixtisaslı kadr çatışmazlığı, 
habelə ölkəmizin dünya dövlətləri ilə iqtisadi və siyasi əlaqələrinin ilk illərdə zəif 
olması və başqa amillər də Azərbaycanda bu sahənin inkişafına mane olmuşdur. 
Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraiti və bununla əlaqədar yaranmış məlum 
problemlər xalq təsərrüfatının digər sahələrində olduğu kimi yüngül və yeyinti 
sənayesinin inkişafında da bir çox çətinliklər yaratmışdır. Adı çəkilən sənaye 
sahəsinin inkişafına mane olan problemlərə aşağıdakıları aid etmək olar: 
- Azərbaycan SSRİ-nin tərkibində olduğu dövrdə bir çox xammal 
növlərinin(pambıq, ipək, yun, gön-dəri) istehsalının geniş həcmə malik 

---

16 
olmasına baxmayaraq SSRİ dağıldıqdan sonra xammal çatışmazlığının 
mövcudluğu; 
- xüsusilə yüngül sənayedə tələb edilən özəlləşdirilmə proqramlarının vaxtında 
qəbul edilərək həyata keçirilməməsi, həmçinin yüngül və yeyinti sahələrinin 
inkişafına təkan verə biləcək investisiya layihələrinin reallaşdırılmaması; 
- ölkədə maliyyə böhranının mövcudluğu və kapital çatışmazlığı, respublikada 
olan müəssisələrin əksər hissəsinin öz fəaliyyətini dayandırması, daxili 
tələbatın ödənilməməsiylə əlaqədar olaraq xarici məhsulların Azərbaycan 
ərazisininə kütləvi sürətdə idxal edilməsi; 
- bu sahələrdə istehsal edilən məhsulların beynəlxalq standartlara cavab 
verməməsi, dünya bazarına çıxış imkanlarının demək olar ki mümkün 
olmaması və s. problemlər. 
Azərbaycan iqtisadiyyatının qeyri-neft sektorunun ənənəvi sahələrindən biri olan 
kimya sənayesi qloballaşma şəraitində dünya iqtisadiyyatında aparıcı sənaye 
sahələrindən biri olsa da ölkəmizdə bu sahənin neft-kimya bölməsindən başqa digər 
növlərinin inkişafını qənaətbəxş hesab etmək olmaz. Hələ ötən əsrin sonuncu 
onilliyində bu sahənin inkişafına mənfi təsir göstərən bir çox amillər mövcud 
olmuşdur. Həmin amillərə nümunə olaraq qeyd edilən dövrdə bu sənaye sektorunun 
sahə və ərazi strukturunun qeyri təkmil olması, fəaliyyət göstərən müəssisələrin 
dövrün tələblərinə cavab verməməsi, enerji və bəzi xammal resurslarının 
çatışmaması, kimya sənayesinin inkişafının idxaldan asılı hala düşməsi, dünya 
standartlarına cavab verən texnologiyaların və ixtisaslı kadrların yoxluğuna görə son 
məhsulun əldə edilə bilməməsini, həmçinin enerji resurslarının həddindən çox 
istehlakını və xammalın səmərəsiz istifadəsini aid etmək olar. Kimya sənayesinin 
inkişafına birbaşa təsir edəcək sahələrdən biri olan energetika sənayesi öz inkişaf 
yolunda bir çox çətinliklərlə üzləşmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda 90-cı illərin ikinci yarısından etibarən neft-
qaz sektoru tədricən inkişaf etməsinə baxmayaraq YES-in digər bölmələri lazımi 
səviyyədə inkişaf etməmişdilər. Azərbaycan respublikası əlverişli iqlim şəraitinə və 

---

17 
zəngin təbii ehtiyatlara malik olmasına rəğmən düzgün aparılmayan iqtisadi siyasətin 
nəticəsində energetika sənayesinin inkişafında ləngimələr baş vermişdir. SES və İES-
lərdə yenidənqurma işlərinin vaxtında həyata keçirilməməsi, mövcud stansiyaların
və ötürücü şəbəkələrin azlığı, ölkədə istehsal olunan enerjinin yerli tələbatı ödəyə 
bilməməsi, enerjinin istehsalı və ötürülməsi zamanı itkilərin xeyli dərəcədə çox 
olması kimi məsələlərin mövcudluğu və adı çəkilən problemlərin həlli istiqamətində 
lazımi addımların zamanında atılmaması nəticəsində bu sahənin inkişafında olan 
ləngimələr özünü daha qabarıq şəkildə büruzə vermişdir.
Bazar iqtisadiyyatına keçən Azərbaycan Respublikasında əhalinin həyat 
səviyyəsinin kəskin şəkildə aşağı düşməsinin əsas səbəblərindən biri də həmin dövrdə 
sosial sfera sahələrinin nəinki sabitlik və inkişafa meyilli xarakteristikası, əksinə 
sürətlə geriləməsi meyllərinin müşahidə olunması məsələsi idi. Ümumiyyətlə qeyd 
edilən dövrdə sosial sfera sahələrinin inkişaf problemlərini tədqiq edərkən bir çox 
mühüm məsələləri qeyd etmək lazımdır. Birinci məsələ ondan ibarətdir ki, 
Azərbaycan sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatının prinsiplərini əsas götürməsinə 
baxmayaraq 90-cı illərin ilk yarısında yoxsulluq və işsizlik səviyyəsinin olduqca 
yüksək olması, əhaliyə ödənilən əməkhaqlarının və sosial müavinətlərin onların 
minimum tələbatlarını ödəməməsi, bu kimi problemlərin həlli istiqamətində atılan 
addımlarının nəticəsinin özünü olduqca gec büruzə verməsi və digər buna oxşar 
hallar mövcud olmuşdur. İkinci mühüm məsələ təhsilin inkişafına mane olan 
amillərlə əlaqədardır. Belə ki, təhsilə ayrılan xərclərin cüzi miqdarda olması, ixtisaslı 
kadr çatışmazlığı, təhsil müəssisələrində fəaliyyət göstərən kadrların sovet təhsilli 
olması və onların bilik səviyyəsinin bu dövrün tələblərinə tam cavab verməməsi, 
informasiya mənbələrinin çatışmazlığı və s. kimi aktual problemlər təhsilin 
inkişafında bir növ sədd funksiyasını yerinə yetirmişdir. Təhsil və elmin inkişafında 
yaranan problemlər birbaşa olaraq innovasiyalı milli iqtisadiyyatın formalaşması 
üçün lazım olan fundamentin yaradılmasını mümkünsüz etməsilə yanaşı qloballaşma 
şəraitində ölkə məhsullarının dünya standartlarına cavab verməməsi ilə 
nəticələnmişdir. Qeyd edilməsi vacib olan üçüncü məqam isə hər bir cəmiyyətdə 

---

18 
gələcək nəsillərin sağlam inkişafı üçün əsas sahələrdən biri olan səhiyyədir ki, bu 
sahənin inkişafında eynilə təhsillə bilavasitə əlaqədar və oxşar olan problemlər özünü 
göstərmişdir. Bundan əlavə tibbi xidmətin aşağı səviyyədə olması, səhiyyə 
müəssisələrinin lazımi dərəcədə maliyyələşməməsi, köhnə tibbi avadanlıqlardan 
istifadə, maddi-texniki strukturun dağınıq və qeyri-təkmil olması və bunun kimi 
başqa amillər də adı çəkilən sahənin inkişaf problemləri sırasına daxildir. 
Qeyri-neft sektorunda xüsusi yerə sahib olan sahələrdən mənzil-kommunal 
təsərrüfatı, nəqliyyat və rabitə, habelə tikinti kompleksinin inkişafına mane olan 
amillər bunlardır: 
- xüsusilə mənzil-kommunal təsərrüfatı və tikinti sektorunun inkişafına 
investisiyaların cəlb edilməsi üçün iki mühüm qanunun qəbul edilməsinə 
baxmayaraq, ölkədəki kapital çatışmazlığı nəticəsində həmin qanunların gec 
effekt verməsi və əhalinin gəlir səviyyəsinin az olması, habelə ölkədə sosial və 
siyasi gərginliyə görə xarici investorların ümumilikdə Cənubi Qafqaz 
regionuna, həmçinin Azərbaycana maraq göstərməməsi; 
- SSRİ dağıldıqdan sonra bir çox dəmir yolu xətlərinin öz fəaliyyətini 
dayandırması, Dağlıq Qarabağın işğalı nəticəsində Azərbaycanın Türkiyə 
ərazisinə keçidini asan təmin edən Bakı-Ələt-Culfa avtomagistralının 
istifadəsinin qeyri-mümkünlüyü, ölkədəki nəqliyyat infrastrukturunun yararsız 
hala düşməsi; 
- Ermənistanla müharibə şəraitinə görə həmin dövrdə Azərbaycanın tranzitivlik 
əhəmiyyətinin xeyli dərəcədə aşağı düşməsi, maşınqayırma və gəmiqayırma 
sənayesinin inkişaf səviyyəsinin qeyri-qənaətbəxş olması, Abşeron iqtisadi-
coğrafi rayonu istisna olmaqla digər bölgələrdə nəqliyyatın inkişafı üçün 
tədbirlərin nadir hallarda və olduqca gec reallaşdırılması; 
- bazar münasibətlərinin yaranması şəraitində teleradio və telefon sisteminə 
Azərbaycanda yeni texnologiyaların tətbiq edilməməsi, İKT-nin yox 
dərəcəsində olması, regionlarda olan rabitə xətlərinin və avadanlıqlarının 

---

19 
çoxunun yararsız halda olması, ölkədə kompüter və internet texnologiyalarını 
idarə edə biləcək kadrların olmaması; 
- tikinti sektorunun inkişafı üçün lazım olan dövlət sifarişləri və kontrakt 
sisteminin zamanında formalaşdırılmaması, ölkənin müharibə şəraitində olması 
nəticəsində tikinti materialları istehsalının azalması, ölkədə olan siyasi 
gərginlik və mitinqlərin, habelə sosial çaxnaşmaların mövcud olması və digər 
problemlər. 
Hər hansı bir ölkənin iqtisadiyyatı daha çox bir sektordan asılı olduğu və digər 
sahələrin inkişafının zəif olduğu hallarda həmin ölkə iqtisadiyyatının diversifikasiyası 
zərurəti ortaya çıxır. Bu məsələ ilə əlaqədar olaraq hələ ötən əsrin ortalarında iqtisadi 
ədəbiyyata “Holland sindromu” termini daxil olmuşdur. Bu halın 21-ci əsrin 
əvvələrində Azərbaycan üçün də xarakterik olduğunu qeyd etmək lazımdır, hansı ki 
dünya iqtisadiyyatında baş verən böhran nəticəsində özünü daha qabarıq şəkildə 
büruzə verdi. Demək olar ki, keçid dövrünün bütün mərhələlərində ölkəmiz dünya 
bazarında əsasən xam neft ilə təmsil olunurdu və bu hal Azərbaycan iqtisadiyyatı 
üçün ciddi təhlükə hesab olunurdu. Daha bir qeyd edilməli məqam ondan ibarətdir ki 
Azərbaycan Respublikası qloballaşma proseslərinə hazır olmadığı dövrdə, yəni 
vaxtından daha tez qoşularaq bu prosesin subyekti əvəzinə onun obyektinə çevrildi. 
Bütün bunların nəticəsində ölkədə iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi, qeyri-neft 
sektorunun inkişafı müasir dövrün ən aktual məsələsinə və probleminə çevrilmişdir. 
Qeyri-neft sahələrinin inkişaf problemlərinin ətraflı tədqini nəticəsində ən mühüm 
problemlər haqqında danışmaqla yanaşı onu da nəzərə çatdırmaq lazımdır ki 
Azərbaycanda gec də olsa bu problemlərin həlli istiqamətində mühüm addımlar 
atılmışdır və bütün bunların nəticəsi xüsusilə postneft dövründə özünü göstərməyə 
başlamışdır. Tədqiqatın bu hissəsində 1990-1996 və qismən 3-cü minilliyə yaxın 
dövrdə olan problemlərdən söhbət açılmışdır. Tədqiqat işinin sonrakı mərhələsində 
həmin problemlərin həlli üçün görülən tədbirlər, habelə qeyri-neft sektorunun inkişaf 
xüsusiyyətləri haqqında ətraflı danışacağıq. 

---

20