Şükürova Solmaz Gülağa qizi (magistrantin a. S. A)

Ⅱ FƏSİL. AZƏRBAYCANDA QEYRİ - NEFT SAHƏLƏRİNİN MÜASİR 
İNKİŞAF VƏZİYYƏTİNİN SİSTEMLİ TƏHLİLİ VƏ 
DƏYƏRLƏNDİRİLMƏSİ. 
2.1. Qeyri-neft sahələrinin müasir inkişaf vəziyyətinin makroiqtisadi 
xarakteristikası və onun dəyərləndirilməsi. 
21-ci əsrin əvvəllərində Azərbaycan iqtisadiyyatında olan ən böyük problem 
neftdən asılılıq dərəcəsinin həddən artıq olması və “Holland Sindromu” təhlükəsinin 
yaranması məsələsi idi. Neftdən gələn gəlirlərin müəyyən müddət səmərəsiz istifadə 
edilməsi belə bir halın ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur. Misal üçün qeyd edək ki 
,2005-2009-cu illər ərzində ÜDM-in artım tempinin yüksəlməsi və həcminin 4 
dəfəyədək artması sadəcə olaraq dünya bazarında neft qiymətlərinin olduqca yüksək 
olması və bununla əlaqədar olaraq ölkəyə gələn gəlirlərin çoxalması ilə bağlı 
olmuşdur.
Artıq 15 ilə yaxın müddətdir ki Azərbaycan Respublikası prezidentinin uzaqgörən 
siyasəti, hökümətin reallaşdırdığı tədbirlər, regional inkişaf proqramları, hüquqi 
bazanın təkmilləşdirilməsi və başqa amillər öz nəticəsini tədricən göstərərək iqtisadi 
sabitlik və yüksəlişə nail olmaqla yanaşı qeyri-neft sektorunun inkişafına, eləcədə 
makroiqtisadi göstəricilərin nəzərəçarpacaq dərəcədə yüksəlməsinə səbəb olmuşdur. 
Əvvəlcə qeyd edilən iqtisadi islahatların keçid dövrünün başa çatdığı dövrə qədər 
ÜDM-ə və qeyri-neft sektorunun inkişafına olan müsbət təsirini qısaca şərh edək. Bu 
dövrdə Aparılan düzgün, düşünülmüş və sistemli iqtisadi-sosial siyasət nəticəsində 
ölkənin inkişafı dayanıqlı xarakter almışdır. 2010-2011-ci illərdə ÜDM-in artım 
tempi əvvəlki illərə nisbətən 2 dəfədən çox artmışdır və məhz keçid dövrünün sona 
çatdığı ildə qeyri-neft sahələrinin əsas makroiqtisadi xarakteristikası ondan ibarət 
olmuşdur ki, artıq ÜDM-in tərkibində struktur dəyişiklikləri baş verərək neft sektoru 
öz yerini tədricən qeyri-neft sektoruna verməyə başlamışdır. Xüsusilə 2011-ci ildə 
qeyri-neft 
sahələrinin 
və 
ölkə regionlarının inkişafında, iqtisadiyyatın 
şaxələndirilməsində, investisiya, biznes, eləcə də sahibkarlıq mühitinin əlverişlilik 

---

35 
dərəcəsinin artırılmasında, regional infrastrukturun təkmilləşdirilməsində, beynəlxalq 
əlaqələrin genişlənməsində və əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsində xüsusi 
nailiyyətlər əldə edilmişdir. Postneft erası dövrünün ssenarisinin yaranması dövründə, 
daha doğrusu 2010-2011-ci illərdə qeyri-neft sektorunun ÜDM-dəki xüsusi çəkisi 45-
46 faiz təşkil etmişdir. Bizim tədqiqatımızın mühüm aspekti isə son 6 il ərzində 
qeyri-neft sahələrinin inkişafının makroiqtisadi xarakteristikalarını təhlil etməkdən 
ibarətdir. 
2012-ci ildən sonra Azərbaycan iqtisadiyyatında qeyri-neft sektorunun ÜDM-dəki 
xüsusi çəkisi artıq neft sektoruna(ənənəvi sektora) nəzərən daha çox paya sahib 
olmağa başlamışdır ki bu halı müsbət bir irəliləyiş kimi xarakterizə etmək 
mümkündür. Burada vacib olan nüanslar ondan ibarətdir ki, modern dövrdə 
Azərbaycan iqtisadiyyatının neftdən asılılığının minimuma endirilməsi, iqtisadi 
modernizasiya və sənayeləşmə siyasəti nəticəsində iqtisadiyyatda keyfiyyət 
dəyişikliklərinin baş verməsi və ən əsası postneft dövrünə keçidin bünövrəsinin 
qoyulması məsələsində atılan addımlar bu vaxtdan etibarən daha da 
sürətləndirilmişdir.
2012-ci ildə ÜDM-in həcmi 2011-ci ilə nisbətən 2,23%, qeyri neft sektorunun artımı 
isə əvvəlki ilə nəzərən təqribən 10%-ə qədər olmuşdur. Bu dövrdə ən maraqlı məqam 
ondan ibarət idi ki, iqtisadiyyatın neft sektorunda geriləmə müşahidə olunmuşdur. 
Bunun əsas səbəbi ölkəmizin qeyri-neft sahələrinin diversifikasiyasını ön plana 
çəkməsi və neftdən gələn gəlirlərin qeyd edilən sektorun inkişafına yönəldilməsi 
istiqamətində həyata keçirdiyi tədbirlərin özünü büruzə verməsi prosesi idi. 2012-ci 
ildə Azərbaycan iqtisadiyyatının qeyri-neft sahələrində istehsal olunan əlavə dəyərin 
miqdarı təxminən 28.573,8 milyon manat olmuşdur ki bunun da 56-57 %-i nəqliyyat 
və rabitə, tikinti, ticarət və kənd təsərrüfatının payına düşmüşdür. Sənayenin qeyri-
neft bölməsində isə 6.601,3 milyon manat dəyərində istehsal olunan məhsul 
ümumilikdə ölkə sənayesinin 5-də bir hissəsini təşkil etməklə yanaşı əvvəlki ilin 
göstəricilərinə nisbətən 2,7% artımla qeyri-neft sektorunda xüsusi çəkiyə malik 

---

36 
olmuşdur. Aşağıdakı cədvəldə 2012-2017-ci illər, eləcə də 2018-ci ilin yanvar ayı 
ərzində istehsal olunan ÜDM, neft və qeyri-neft məhsullarının həcmi, habelə adı 
çəkilən sektorların ÜDM-dəki çəkisi əks olunmuşdur. 
Cədvəl 2.1. 
İqtisadiyyatda ÜDM-in, neft və qeyri-neft sektorlarının dəyəri(mln manatla) və bu
sektorların ÜDM-dəki çəkisi(%-lə). 
2012 
2013 
2014 
2015 
2016 
2017 
2018(yanvar) 
ÜDM(mi
lyon 
manatla) 
53.995,0 
57.703,0 
58.992,0 
54.443,0 
60.123,0 
70.135,1 
6.049,5 
Neft 
sektoru 
25.520,1 
25.043,8 
23.006,4 
22.263,2 
20.441,9 
26.090,8 
2.770,7 
Qeyri-
neft 
sektoru 
28.474,9 
32.659,2 
35.985,6 
32.179,8 
39.681,1 
44.044,3 
3.278,8 
Neft 
sektorunu
n ÜDM-
dəki 
çəkisi(%-
lə) 
47,3 
43,4 
39 
37,3 
34,3 
37,2 
45,8 
Qeyri-
neft 
sektorunu
n ÜDM-
dəki 
çəkisi(%-
lə) 
52,7 
56,6 
61 
62,7 
65,7 
62,8 
54,2 
Qeyd: Cədvəl 2.1 ARDSK-nın statistik məlumatları əsasında magistrın özü 
tərəfindən hazırlanmışdır. 
Cədvəldən də göründüyü kimi, 2012-ci ildən 2014-cü ilədək qeyri neft sektorunun 
sıçrayışlı artım tempi müşahidə olunmasına baxmayaraq, 2014-cü ildən etibarən həm 
ÜDM-də, həm də iqtisadiyyatın neft və qeyri-neft sahələrində bunun əksi baş 
vermişdir. Dünya bazarında neft qiymətlərinin kəskin şəkildə aşağı düşməsi, qlobal 
maliyyə böhranı və bu kimi xarici iqtisadi təhlükələr ölkə iqtisadiyyatına təsirsiz 
ötüşə bilməzdi. Lakin istənilən halda bütün bu mənfi meyllərin təsirinin minimuma 
endirilməsi istiqamətində atılan addımlar öz bəhrəsini verdi. 2013 və 2014-cü illərdə 

---

37 
qeyri-neft sahələrinin artım tempi əvvəlki dövrə nəzərən müvafiq olaraq 10,2 və 7,5 
% olmuşdur. Diqqət çəkən məqamlardan biri də ondan ibarətdir ki, qeyri-neft 
sektorunun həm özünün, həm də müxtəlif bölmələrinin ÜDM-dəki həcmi SSRİ 
dağılmamışdan öncə Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün xarakterik olan rəqəmlərlə 
eyniləşməsidir. Aşağıdakı şəkildə neft və qeyri-neft sektorlarının ÜDM-dəki 
çəkisinin 2012-2017-ci illər üzrə dəyişməsi əks etdirilmişdir. 
Şəkil 2.1. Neft və qeyri-neft sektorunun ÜDM-dəki çəkisinin dəyişmə tempi. 
Mənbə: 
Azərbaycan 
Respublikasının 
İqtisadiyyat 
Nazirliyi 
(
www.economy.gov.az
) 
2015-ci ildə 54,443 milyon manat dəyərində məhsul istehsal olunmuşdur ki, bu da 
əvvəlki ilə nəzərən az olmaqla yanaşı, manatın devalvasiyası nəticəsində bir növ 
bazar dəyərinin birdən-birə aşağı düşməsi ilə nəticələnmişdir. ÜDM-nin ümumi 
həcmində geriləmə baş verməsinə rəğmən onun artım tempi 1,2% təşkil etmişdir. 
2016-cı il isə əvvəlki ildə olduğu kimi ÜDM-in dəyişmə tendensiyası sabit qalaraq 
həcminin bir qədər çoxalmasına gətirib çıxarmışdır. 2016-cı ilin üçüncü rübünün 
yekunlarına əsasən qeyri-neft sahələrində istehsal olunan məhsulun bazar dəyəri 29 
milyard manat olmuşdur və bu sektorun dəyişməsi hesabat ilinə nəzərən geriləmə ilə 
2012
2013
2014
2015
2016
2017
Qeyri-neft sektoru
Neft sektoru

---

38 
müşahidə olunmuşdur. Azərbaycan iqtisadiyyatının yeni bir inkişaf və yüksəliş 
mərhələsi hesab edilən postneft erası dövründə qeyri-neft sektorunun əsas 
makroiqtisadi xarakteristikası artıq qeyd edilən sektorun ÜDM-dəki xüsusi çəkisinin 
yalnız kəmiyyət cəhətdən deyil, eləcə də keyfiyyət cəhətdən artması prosesinin 
müşahidə olunmağa başlamasıdır. Neftdən sonrakı mərhələnin ikinci ilində, yəni 
2017-ci ildə qeyri-neft sektorunda istehsal olunan məhsul 44 milyard manat 
dəyərində olmaqla bərabər ÜDM-dəki xüsusi çəkisi 63 faizə qədər yüksəlmişdir. 
Qeyd etmək lazımdır ki, 2017-ci ilin yekunları barədə statistik məlumatlara əsasən bu 
ildə 2016-cı ilə nəzərən qeyri-neft sahələrində olan artım 12,5 % olmuşdur. 2017-ci il 
Azərbaycan iqtisadiyyatında stabilləşmə və inkişaf, makroiqtisadi sabitlik, yeni 
inkişaf mərhələsinin sütunlarının yaradılması və kompleks tədbirlərin həyata 
keçirilməsi ili kimi xarakterizə edilir və bu heç də təsadüf deyil. Belə ki, bütün 
bunların nəticəsində 2018-ci ilin yanvar ayında hesabat ilinin müvafiq dövrü ilə 
müqayisədə ÜDM 2%, qeyri-neft sektoru 3,9%, adambaşına düşən ÜDM 1,1%, 
qeyri-neft sənayesi isə 8,8 faiz artmışdır. Qeyd edilən mərhələdə ÜDM istehsalı 
təqribən 6 milyard manat dəyərində olmuşdur ki, onun da 53 faizi qeyri-neft 
sahələrinin payına düşür. 
Qloballaşma tendensiyalarının müşahidə olunduğu şəraitdə iqtisadiyyatı güclü 
inkişaf etmiş ölkələrin yürütdüyü iqtisadi siyasətin əsas faktorlarından biri də 
müxtəlif sahələrə yatırılan əsas kapitalın həcmi və onun iqtisadi inkişafa verdiyi 
töhfələr hesab olunur. Modern dünyada Azərbaycan Respublikası tərəfindən həyata 
keçirilən iqtisadi tədbirlərin mühüm məqsədlərindən biri iqtisadiyyatın qeyri-neft 
sektoruna xarici və daxili investisiyaların yönəldilməsi üçün əlverişli şərait 
yaratmaqdır və bu tədbirlər artıq öz nəticəsini verməkdədir. Postneft dövründə 
ölkəmizdə qeyri-neft sahələrinin inkişafının əsas makroiqtisadi xarakteristikalarından 
biri də bu sektora yönəldilən investisiyaların illər üzrə dəyişməsidir. Aşağıdakı 
cədvəldə 2012-2017-ci illər üzrə ümumilikdə iqtisadiyyata, eləcə də onun neft və 
qeyri-neft bölmələri üzrə əsas kapitala yönəldilən investisiyaların həcmi 
göstərilmişdir. 

---

39 
Cədvəl 2.2. 
Azərbaycan iqtisadiyyatına, neft və qeyri-neft sektorları üzrə əsas kapitala
yönəldilən investisiyaların həcmi(mln manat) və həmin sektorlar üzrə çəkisi(%-lə). 
2012 
2013 
2014 
2015 
2016 
2017 
İnvestisiyaların 
həcmi(milyon 
manatla) 
15.338,5 
17.872,1 
17.615,8 
15.957,0 
14.903,4 
15.550,8 
Neft 
sektoru 
üzrə 
3,648 
4.824,8 
5.964,2 
7.160,7 
8.617,4 
8.448,6 
Qeyri-neft 
sektoru üzrə 
11.690,5 
13.047,3 
11.651,6 
8.796,3 
6.286,0 
7.102,2 
Neft 
sektoru 
üzrə( %-lə) 
23,8 
26,9 
33,9 
44,9 
57,8 
54,3 
Qeyri-neft 
sektoru 
üzrə(%-lə) 
76,2 
73,1 
66,1 
55,1 
42,2 
45,7