Suleyman-m teze qxd

spontan, 
yəni xüsusi 
hazırlıq olmadan, 
bədahətən 
söylənilən nitqdir. Danışıqda 
improvizasiya 
kimi xatırlanan belə iti, tez, sürətli, qabaqcadan 
düşünülməmiş nitqə 
ekspromt 
da deyilir. Belə nitq əvvəlcədən 
planlaşdmlmadığmdan çoxları üçün çətinlik törədir. Ani vaxt ərzində, 
danışıq prosesində öz fikirlərini cəmləşdirməyi, nədən danışacağını, 
öz mülahizə və fikirlərini necə çatdıracağını hər adam hər məqamda 
bacarmır. Spontan nitqdə danışanın həyat təcrübəsi, dünyagörüşü, 
zəngin müşahidələri, həyat məsələlərinə bələdliyi əsasdır. O, istənilən 
şəraitdə öz fikrini toplamağı, onu münasib söz, ifadə və cümlələrlə 
çatdırmağı bacanr. 
Monoloji nitq bədii əsərlərdə janr müxtəlifliyi nəzərə alınarsa 
məişət damşığmdan fərqlənir. Monoloji nitqin 
nəqletmə, təsviri, 
məlumatverici, daxili, inandırma 
və 
təbliği 
növləri qeyd olunur. 
Monoloji nitqdə əksər hallarda danışan şəxs öz həyatını, öz daxili 
aləmini, həyat və hadisələrə öz baxışını ifadə edir. N.Və- 
5Ö 

---

zirovun "Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük" komediyasında Cəvahir 
xanımın, "Müsibəti-Fəxrəddin" faciəsində Fəxrəddin bəy və Səadət 
xanımın, Ə.Haqverdiyevin "Bəxtsiz cavan" faciəsində Rüstəm bəyin, 
C.Məmmədquluzadənin "Ölülər" pyesində Şeyx Nəsrullah və kefli 
İsgəndərin, S.Vurğunun "Vaqif dramında Vaqifin monoloqlan 
məşhurdur. 
Dialoji nitqdə 
əsas yeri iki və daha çəx şəxsin qarşılıqlı söhbəti, 
fikir mübadiləsi tutur. İnsanlar bir araya gələrək mədəni ölçülər 
çərçivəsində bir-biri ilə danışır, müəyyən məsələləri müzakirə edirlər. 
Dialoji nitqdə, 
birincisi, 
hər replika birbaşa reaksiya-cavab tələb edir, 
ikincisi, 
dialəq rabitəli nitq şəraitində gedir, 
üçüncüsü, 
dialoq 
müəyyən konkret şərait və ya əbyektlə bağlı olur və bu zaman 
ünsiyyət ikitərəfli canlı prəsesə çevrilir. 
Məlumdur ki, dialoq replikalardan təşkil olunur. Dialoqun ilkin 
ünsürü olan replikalar xüsusi tərzdə hazırlanır. Əsərdə cərəyan edən 
ümumi situasiya ilə əlaqədar olan replikalar özündən əvvəl və sonra 
deyilənlərə cavab reaksiyası kimi özünü göstərir. 
Dialoqda ifadəlilik intonasiyamn fərqli fərmalan, mimika və jest 
vasitələri, plastik əl hərəkət siqnallan ilə ifadə olunur, nitqin təsir- 
lilik, ekspressiv - emosiənal çalar qazanmasında xüsusi yer tutur. 
Dialoq ifadələrin qısa və yığcamlığı, cümlələrin sintaktik 
quruluşunun sadəliyi, elliptik cümlələrin çoxluğu ilə səciyyələnir. 
Dialoji nitqin sual-cavab forması ən çox dram janrında özünü göstərir. 
Nitqin bu növündə cümlələrin əksəriyyəti yarımçıq, bitməmiş, 
sətiraltı mənalı əlur. İnsanlar ictimai yerlərdə, iclaslarda, 
konfranslarda, tədris ətaqlarmda, radio və televiziya verilişlərində 
nərmal fikir mübadiləsi üçün müəyyən qaydalara, etik normalara əməl 
edirlər. 
Dialoqun