Suleyman-m teze qxd

Dəmir seyf, cədvəl şəkli, taksi maşım, qara neft, pensiya pulu 
və s. 
söz birləşmələrindəki 
dəmir, şəkil, maşın, qara, pul 
sözləri artıqdır, 
axı seyf dəmirdən olur, taksinin maşın olduğu, neftin qara olması 
hamıya aydındır. Yaxud, "Məndə ona qarşı məhəbbət var", "Ürəyim 
fərəh hissi ilə döyünürdü", "Ta qədimdən yaradıcı sənətkarlara hörmət 
var" və s. cümlələrində 
qarşı, hissi, ta, yaradıcı 
sözlərinin 
lüzumsuzluğu göz önündədir. Görəsən, yaradıcı olmayan sənətkar 
varmı? 
Ta 
ədatı uzaqlıq bildirdiyindən "ta qədimdən" işlətməyə 
ehtiyac yoxdur və s. Bu tipli cümlələrdə uzunçuluqdan irəli gələn bəzi 
sözləri atmaqla fikri yığcam ifadə etmək mümkündür. 
Dilə yaxşı bələd olmayan adamlann nitqində konkretlik və 
yığcamlıq kimi keyfiyyətlərin çatışmaması təbiidir. İndi xarici 
ölkələrə yazışmalar, göndərilən məktublar, teleqramlar. Ali 
Məhkəməyə appelyasiya şikayətləri çox yığcam verilir. İnternet 
saytlarında artıq cümlə və təkrar fikirlər oxunmur. Bunları nəzərə 
almaq və yığcam yazıb danışmaq hamı üçün mədəniyyət forması, 
qanun-qayda əlaməti olmalıdır. 
NİTQİN SADƏLİYİ. 
Nitqin sadəliyi onun aydınlığından, asan, 
anlaşıqlı, təbii və düzgün olmasından asılıdır. Sadə nitq ümumxalq 
danışıq dili elementlərindən, bəsit cümlələrdən, elmi və ya bədii 
üslubdan qaçmaq anlamında yox, fikrin asan qavra- nılmasına kömək 
edən, əşya və hadisələrin mahiyyətini yığcam və dəqiq verən ifadə 
tərzi kimi başa düşülür. Dinləyicilərin ümumi səviyyəsinə uyğun 
olmaqla hər cür qondarma, süni ifadələrdən, təmtəraqlı, 
gurultulu,yalançı pafosdan, gerçəkliyi əks etdirməyən söz 
birləşmələrindən (vicdanın böyük heykəli, ölməzlik zirvəsi, şeirin 
günəşi, dağın ciyəri, kadr potensialı, horizontal xətt və s.) istifadə 
nitqin sadəliyi baxımından məqbul sayılmır. Anlaşılmayan və ya az 
anlaşıqlı, lakin konkretlik və təbiilikdən uzaq söz birləşmələri, 
mürəkkəb konstruksiyalar anlaşılmazlıq yaradır, məfhumun 
canlandırılmasını mümkünsüz edir ("vicdanın böyük heykəli" kimi) 
və nitqin asan başa düşülməsini çətinləşdirir. 
84 

---

NİTQİN MÜNASİBLİYİ. Nitqin münasibliyi üçün misallar və 
sitatlar elə seçilməlidir ki, kənkret dil situasiyalarının, ədəbi 
üslubların, zəruri söz və ifadələrin işlədilmə qanunauyğunluğu nəzərə 
alınsın. Ünsiyyətin müxtəlif sahələrinə xidmət edən funksional 
üslublann hər birinin özünəməxsus dil materialını seçmə və işlətmə 
üsullan vardır. 
Bədii yazıda dil elementlərinin uyğunluğu digər yazı növlərindən 
fərqlənir. Bədii əsərdə yazıçı janrdan asılı olaraq yaratdığı obrazlan 
dövrün həyat nərmalanm gözləməklə bədii ifadə və təsvir vasitələri ilə 
qələmə alır, xalqın sosial həyat şəraitini yeri gəldikcə 
İfazeələgizmlərlə, atalar sözləri və zərb-məsəllərlə, şifahi xalq 
ədəbiyyatı nümunələri ilə zənginləşdirir, əxlaqi- psixoloji faktərlan ön 
planda bədii sözün qüdrəti ilə nümayiş etdirir, insanlarda kiməsə 
nifrət, kiməsə məhəbbət hissi ilə dəlu əsl sənət nümunələri yaradır. 
Bu üslubda elmi terminlərə, hər növ neoləgizmlərə, dilin 
təmizliyini pozan yad-yabançı sözlərə, şablon, trafaret fikirlərə az rast 
gəlirik. Amma işgüzar (rəsmi-kargüzarlıq, rəsmi- əməli) yazı 
növlərində standart fərmalar üstünlük təşkil edir. Bunlar rəsmi 
sənədlərin pozulmaz forması kimi sabitliyini saxlayır. 
Nitq mübadiləsinin informasiya məqsədinə xidmət etməsi üçün 
natiqdən dil strukturuna bələdlik və savad, dilin ifadə vasitələrindən 
istifadə bacanğı, nitq vərdişi, materialın məzmunu və həcmi haqqında 
aydın təsəvvür, dinləyici və ya əxucuya veriləcək məlumatın 
zəruriliyi tələb əlunur. Bu zaman nitqin ünsiyyət mühitinə uyğunluğu, 
dinləyən və ya oxuyanlann anlama səviyyəsinə müvafiqliyi nəzərdə 
saxlanılır. 
Nitqin münasibliyini şərtləndirən amillər içərisində aşağıdakılar 
daha önəmlidir: 
1) 
Mövzunun (fikrin) məzmununa uyğun dil 
materialının seçilməsi; 2) Dil vasitələrinin nitqin məqam və şəraitinə 
uyğunluğu; 3) Nitq üslubundan asılı olaraq dil vasitələrinin 
məqsədəuyğunluğu; 4) Dil materialının natiqin şəxsiyyətinə, yaşma, 
savadına, dünyagörüşünə, sənətinə uyğunluğu. 

---

Nitq prosesində kimin kimlə, hansı şəraitdə (təklikdə, yoxsa 
auditoriya qarşısında, ya da ekran və ya efir vasitəsilə) infərmasiya 
mübadiləsi aparması gözlənilməli, nitqin məzmunu, məqsədi, 
istiqaməti aydın əlmalı, natiqin (müəllimin, lektorun, mühazirəçi, 
məruzəçi və ya çıxış edənin) nəzəri və praktik hazırlığı iştirak 
edənlərin, dinləyən və ya əxuyanlann marağı dairəsində əhnahdır. 
İctimai yerlərdə dövlət əleyhinə müəyyən sirləri danışmaq, dövlət 
kəşfiyyat işlərindəki müəyyən məlumatlan danışmaq əl- maz. Hərbi 
hissələrin nömrəsini, yerini bildirmək də bu qəbildəndir. Buna görə də 
"N" hərfi ilə hissəyə işarə edilir. Yaxud, danışıqda əxlaq nərmalanna 
görə heç kəs öz arvadının adını yad kişilər arasında çağırmır. 
Ümumiyyətlə, azərbaycanlılar qadın- qız adlannı məclislərdə, ictimai 
yerlərdə kişilər arasında çəkməyi düzgün saymırlar. Cavan gəlin və ya 
ər hətta valideynlərinin yanında belə "mənim arvadım", "mənim ərim" 
ifadələrini işlətmir, başqalannm yanında isə onların adlarını çəkməyi 
əxlaq qaydalarına görə münasib görmürlər. Dilçilikdə buna 
tabu
deyilir. Elə bu səbəbdən A.Bakıxanəvun "Kitabi-Əsgəriyyə" əsərində, 
Ə.Haqverdiyevin "Xəyalat" pyesində, A.Şaiqin "Məktub yetişmədi" 
hekayəsində qadın obrazı verilməmiş, qadın adı çəkilməmişdir. 
Keçmiş əxlaq normalarına görə kişi arvadının adını böyüklərinin 
yanında deyə bilməzdi, "uşaqların anası" və ya "filankəsin qızı" (əgər 
tanınmış kişinin qızı idisə) deyə işarə edərdi. Bu hal başqa xalqlar 
üçün xarakterik deyil. Ruslar "maya je- na", fransızlar "ma fam" 
deməkdən nəinki çəkinmirlər, əksinə, qürur duyurlar. 
Yaxşı danışmaq, sərt mənanı yumşaltmaq üçün evfemizmlər- dən 
də istifadə olunur. "Yox" əvəzinə "xeyr"; "yalandır" əvəzinə "doğru 
deyil", "həqiqətə uyğun deyil"; "xoş getdin" əvəzinə "xoş gəldin"; 
"demək" əvəzinə "buyurmaq"; "ölmək" əvəzinə "rəhmətə getmək", 
"ömrünü bağışlamaq" və s. kimi sinonim söz və ifadələri işlətməyə 
üstünlük verilir. 
Nitqin münasibliyi üçün formaca eyni, məzmunca müxtəlif olan 
sözlərə -