Suleyman-m teze qxd

əbədi yummaq-dünyasını dəyişmək- dünyadan köçmək 
və s. 
sinənimləri nitqdə danışıq şəraitindən, işlənmə məqamından, üslubi 
və subyektiv münasibətindən asılı əlaraq danışanın və ya yazanın 
fikrinə uyğun şəkildə öz ifadəsini tapır. 
87 

---

NİTQİN RABİTƏLİYİ. Nitq prosesində əgər sözlər yerli- 
yerindədirsə, cümlələr düzgün qurulmuşsa, mövzu rabitəli, əlaqəli 
şəkildə şərh olunursa, deməli, informasiya verən ifadə etdiyi fikri 
yaxşı bilir, onun mahiyyətini hərtərəfli dərk edir. Belə vaxt hadisənin, 
faktın izah olunma ardıcıllığı məntiqə əsaslanır. Ümumiyyətlə, 
ardıcıllıqla şərh olunan material yaxşı anlaşılır, mənimsənilir. Bunun 
üçün materialın əsas və ikinci dərəcəli məsələləri bir-birindən 
ustalıqla aynimah, ikinci dərəcəlilərin üzərində çox durmayıb əsas 
məsələnin izahına keçmək vacibdir. Natiq əsas məsələnin üzərində 
xüsusi dayanmaqla onun mahiyyətini öz sözləri, düşüncəsi və üslubu 
ilə rabitəli ifadə etməlidir. 
NİTQİN ORİJİNALLIĞI. Özünəməxsusluğu ilə seçilən, bir sıra 
məziyyətləri ilə fərqlənən nitq orijinal sayılır. Təbii ki, belə nitq bir 
konfransda, iclasda, toplantıda yalnız bir və ya iki nəfərdə alına bilər. 
Nitqin orijinallığı özünü nədə göstərir? 
1)
Şifahi nitqdə başqalarından seçilən fərdi, bəzi hallarda tələffüz 
tərzində. Natiq cümlələrdəki ayn-ayn sözləri, məqamında ayrı-ayrı 
hecalan, məntiqi vurğunu çox aydm diksiya ilə tələffüz edir, söz və 
qrammatik formalarda orfoepik normalan tam gözləyir, ucadan, lakin 
aramla, tələsmədən danışır, intonasiya çalarlanndan, sözlərin 
avazlanmasından məzmuna uyğun bacanqla bəhrələnir. 
2)
Mövzu ilə əlaqədar sitatlardan, poetik-üslubi ifadələrdən, 
aforizmlərdən, atalar sözləri, zərb-məsəllərdən bacarıqla istifadə 
olunmasında. Natiq fikirlərini aydın, ifadəli və maraqlı çatdırmaq 
üçün az işlədilən, lakin münasib formalardan yararlanmaqla nitqini 
orijinal qurur. Bu zaman mühazirə, məruzə və ya çıxışda mövzunun 
aktuallığı nəzərə tez çarpır, mövzunun məzmunu bütün təfərrüatı ilə 
izaha cəlb olunur, axırda da nəticə çıxarılmaqla deyilənlər 
yekunlaşdırıhr. 
Əlbəttə, mövzunun aktuallığını ön plana çəkməmişdən natiq öz 
dediklərinə diqqəti cəlb etmək məqsədilə bir atalar sözünü, məşhur bir 
şairdən bir beyt və ya bir misra şeir deyə bilər, yaxud mövzu ilə bağlı 
bir görkəmli tarixi şəxsiyyətdən, dövlət xadimindən bir sitat 
gətirməklə fikrini əsaslandıra bilər. 
&8 

---

Bədii təsvir vasitələri də nitqin orijinallığını təmin etməyə 
yönəldilə bilər. Əlbəttə, bu hal natiqin savad və bacanğmdan, aldığı 
ixtisasdan, bədii sözün sirlərinə bələdliyindən asılıdır. Bədii əsərləri 
müntəzəm mütaliə edən, şair, yazıçı və ya söz ustalarının dilində 
səslənən aforizm və hikmətli sözləri öyrənib yaxşı mənimsəmiş 
şəxslər obrazlığa xidmət edən bədii təsvir vasitələrinə (ritorik 
suallara, məcazi mənada işlədilən metafora, metonimiya, sinekdoxa, 
anafora, epifora və s. kimi təsirli və obrazlı ifadələrə) geniş yer 
verməklə öz nitqini bədii, daha yararlı və münasib edən orijinal 
üsullarla gözəlləşdirə bilir. 
Sual və tapşırıqlar 
1.
Dəqiqlik hansı üslubun (bədii, publisistik, elmi, işgüzar və ya 
ailə-məişət) səciyyəvi xüsusiyyətidir? 
2.
Sözləri düzgün tələffüz etmək nəyin göstəricisidir? 
3.
Düzgün olmayan tələffüzün sözün mənasını dəyişdirdiyini 
xatırlayaraq bir neçə nümunə göstərin. 
4.
Hansı nitq forması düzün hesab olunur? 
5.
Hansı nitq təmiz hesab edilir? 
6.
Nitqin təmizliyinin pozulmasına gətirib çıxaran səbəblər 
hansılardır? 
7.
Bədii əsərlərdə dialekt sözlərinə nə vaxt yer verilir? Bəs hansı 
məqamlarda dialektizmlərə yer verilməsi məqbul sayılmır? 
8.
Məhəlli elementlərə, loru sözlərə, jarqonizmlərə, əcnəbi 
sözlərə təmiz nitqdə rast gəlmək olurmu? Əgər rast gəliriksə, belə 
nitqi necə adlandmrlar? 
9.
Nitqin aydınlığını necə başa düşürsünüz? 
10.
Nitqin münasibliyi üçün əsas şərtlər hansılardır?