T. Malikov O. Olimjonov moliya

uy xo’jaliklarida iste’mol maqsadlari va jamg’arish 
uchun pul mablag’lari fondlarini shakllantirish, ularni 
taqsimlash va foydalanishga tegishli (oid) bo’lgan iqti-sodiy 
(moliyaviy) munosabatlar majmui uy xo’jaliklari moliyasi 
deyiladi (1). 
Iqtisodiy fanlarda ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatning alohida olingan 
sohasida bir xilda va doimiy ravishda vujudga keladigan 
munosabatlar mustaqil iqtisodiy kategoriyaning mazmunini tashkil 
etishi umum e’tirof etilgan. Bu o’rinda gap “uy xo’jaliklari moliyasi” 
katego-riyasining sotsial-iqtisodiy mazm
uni to’g’risida ketayotir. Ana 
shuni inobatga olgan holda uy xo’jaliklari moliyasiga quyidagicha 

---

ta’rif ham berish mumkin: 
o’zlarining ijti-moiy-iqtisodiy faoliyatlari 
jarayonida uy xo’jaliklari va ularning alohida a’zolari ishtirokida 
pul ma
blag’-lari maqsadli fondlarini shakllantirish, taqsimlash 
va 
foydalanish 
borasida 
vujudga 
keladigan 
pul 
munosabatlarining majmui uy xo’jaliklari moliyasi deb ataladi 
(2)
132
. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida uy xo’jaliklari o’zlari-ning ichida va 
o’zlariga nisbatan tashqi bozor sub’yektlari bilan moliyaviy 
munosabatda bo’ladi. Shunga muvofiq ravishda uy xo’jaliklarida 
mavjud bo’lgan moliyaviy munosabatlar majmuini ikki guruhga 
bo’lish mumkin: 

ichki; 

tashqi. 
Individlar 
– uy xo’jaligi a’zolarining ehtiyojlarini yanada to’laroq 
qondirish maqsadida zaruriy pul fond-
larini (joriy iste’mol darajasini, 
pul rezervlarini, investitsiyalashtirishni ushlab (saqlab) turish uchun 
va h.k.) shakllantirish va ulardan foydalanishga oid uning ishti- 
rokchilari (a’zolari) o’rtasida vujudga keladigan munosa-batlar uy 
xo’jaligining ichki moliyaviy munosabat-lari hisoblanadi. 
Uy xo’jaliklarining tashqi moliyaviy munosabatlari ularning 
boshqa iqtisodiy sub’yektlar bilan bo’lgan o’zaro aloqalari orqali 
namoyon bo’ladi. Korxonalar va tashki-lotlar moliyasi bilan uy 
xo’jaliklari bevosita o’zaro bog’langan: firmalarga iqtisodiy 
resurslarni taqdim etib (berib), ularning egalari sifatida uy xo’jaliklari 
yara-
tilgan mahsulotning qiymatidan o’z hissalarini oladilar va 
demak, ular shu bilan yalpi mahsulotni birlamchi taqsimlashda 
ishtirok etadilar. Bu munosabatlar o’zining yana bir muhim iqtisodiy 
tomoniga ega: ular iqtisodiyotda aholi daromadlarining boshlang’ich 
darajasini belgilab beradiki, bu holat, o’z navbatida, iste’molning 
shaklla-nishi, k
o’lami va tarkibiy tuzilmasiga, to’lovga layoqatli 
talabning shakllanishiga va nihoyat, uy xo’jaliklari tomonidan 
jamg’arish funksiyasining amalga oshirilishiga to’g’ridan-to’g’ri o’z 
ta’sirini ko’rsatadi. 
Davlat va uy xo’jaliklari o’rtasidagi moliyaviy muno-sabatlar 
ham to’g’ridan-to’g’ri (bevosita) va qaytarma (yana orqaga 
qaytariluvchi) aloqalar asosida tashkil etiladi (vujudga keladi) va
ular byudjet hamda byudjetdan tashqari fondlarni shakllantirish va 
ulardan foydalanishdagi munosabatlarni ifodalaydi. Uy 
132
Ushbu betda keltirilgan (1) va (2) ta’riflar shaklan bir-biridan biroz farq qilsa-da, mohiyatan uy xo’jaliklari 
moliyasining mohiyatini, uning ijtimoiy-iqtisodiy mazmunini ochib berishga xizmat qiladi va bir-birini to’ldiradi, 
boyitadi. 

---

xo’jaliklarining daromad-lari va mol-mulklari soliqqa tortilish ob’yekti 
sifatida maydonga chiqadi va demak, byudjet tizimi daromadlar 
bazasining tuzilmaviy elementi hisoblanadi. Bir vaqtning o’zida 
soliqlar, pensiya tizimi, sotsial transfertlar orqali davlat moliyaviy 
oqimlarni uy xo’jaliklarining turli guruhlari o’rtasida qayta taqsimlaydi. 
Uy xo’jaliklari va davlat o’rtasidagi moliyaviy munosabatlarni amalga 
oshirish 
jarayonida 
milliy 
daromadning 
ikkilamchi 
qayta 
taqsimlanishi sodi
r bo’ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat uy 
xo’jaliklariga tegishli bo’lgan daromadning taqsimlanish jarayoniga 
to’g’ridan-to’g’ri ta’sir qilish instrumentlariga ega emas. Moliyaviy 
munosabatlarning bu sohasi davlat tomonidan eng kam darajada 
reglam
entatsiya qilinadi. Buning sababi shundaki, uy xo’jaliklari pul 
fondlarini shakllantirishning zarurligi, usuli va maqsadi to’g’risida, 
ularni sarflashning o’lchami va vaqti xususida qarorlar qabul qilishda 
mustaqildir. Shu bilan birgalikda davlat uy xo’jaliklariga tegishli 
bo’lgan daromad va yakuniy iste’molning miqdoriga ta’sir qilishga 
qodir. Bu holat, jumladan, quyidagilar orqali amalga oshirilishi 
mumkin: 

soliqlar yordamida tartibga solish; 

mehnat haqini to’lash stavkalarini o’rnatish; 

birinchi darajali zaruriy mahsulotlar baholarini tartibga solish; 

imtiyozlar tizimi; 

sog’liqni saqlash va maorifni byudjetdan moliyalash-tirish orqali 
ijtimoiy ta’minotni rivojlantirish; 

va boshqalar
133
. 
Uy xo’jaliklarining o’zlari o’rtasidagi moliyaviy munosabatlar uy 
xo’jaliklari sektorining ichida moliyaviy resurslarning harakatlanishi 
jarayonida vujudga keladigan munosabatlar hisoblanadi. Bu yerda 
ushbu jarayon hamma vaqt ham oydinlashmagan va kuchsiz 
tartibga solinuvchi hisob-lanadi. Moliyaning bu sohasiga, jumladan, 
quyidagi opera-tsiyalarni kiritish mumkin: 

fermer xo’jaliklarining hamkorlikdagi maqsadli fondlari; 

iste’mol kooperatsiyasiga xizmat ko’rsatuvchi fondlar; 

uy xo’jaliklari o’rtasidagi norasmiy kredit munosa-batlari; 

uy xo’jaliklari sektori doirasida hamkorlikdagi pul fondlarini 
shakllantirish 
va 
ulardan 
foydalanish 
xusu-sidagi 
boshqa 
munosabatlar. 
133
Keyingi yillarda ayrim mamlakatlarda natural shakldagi ijtimoiy transfertlar uy xo’jaliklari oxirgi iste’moli tarkibiy 
tuzilishining 15%dan ko’proq bo’lgan qismini tashkil etayotir. Bu uy xo’jaliklariga xizmat ko’rsatayotgan davlat 
muassasalari va notijorat tashkilotlarga maorif, sog’liqni saqlash, uy-joy-kommunal xo’jaligi, madaniyat va san’at 
sohasida taqdim etilgan moddiy imtiyozlardan iborat. 

---

Uy xo’jaliklarining moliyaviy institutlar bilan o’zaro aloqalari 
moliyaviy munosabatlarning alohida guruhini ifodalaydi. Ularning 
kredit muassasalari bilan munosa-
batlari uy xo’jaligi byudjeti 
defitsitini to’ldirish (iste’mol krediti yordamida), bo’sh turgan pul 
mablag’larini bank hisobvaraqlariga joylashtirish yoki ularni saqlash 
va jamg’arish maqsadida boshqa moliyaviy aktivlarga qo’yish orqali 
namoyon bo’ladi. Uy xo’jaliklarining sug’urta kompa-niyalari bilan 
bo’ladigan munosabatlari esa turli ko’rinishdagi sug’urta fondlarini 
shakllantirish va ulardan foydalanish jarayonida gavdalanadi. 
Moliyaning mohiyati uning funksiyalari orqali namoyon 
bo’lganligi uchun uy xo’jaliklari moliyasining mohiyati ham uning 
funksiyalari yordamida ifodalanadi
134
. Uy xo’jaliklari moliyasining 
funksiyalari quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin
135
: 

taqsimlash; 

takror ishlab chiqarish; 

nazorat; 

tartibga solish; 

rag’batlantirish; 

ijtimoiy. 
Uy xo’jaliklari moliyasining bu funksiyalari o’zaro bog’langan va 
bir-birini 
doimiy ravishda to’ldirib turadi. Bir vaqtning o’zida, ma’lum 
ma’noda va ma’lum darajada ular o’zlarining namoyon bo’lishiga 
qarab moliyaning umumiy funksiyalaridan biroz farqlanishi ham 
mumkin. 
Ma’lumki, uy xo’jaliklarining moliyasi taqsimlash jarayonini 
oxirgi bosqichgacha, ya’ni aniq individgacha yoki uy xo’jaligining har 
bir a’zosigacha etkazadi. Uy xo’jaliklari moliyasi taqsimlash 
funksiyasining amalga oshirilishi aholi hayotiy mablag’lari fondini 
shakllantirishni taqozo etadi, insonni takror ishlab chiqarish uchun 
iqtisodiy (moliyaviy) asos yaratadi. 
134
Bir vaqtning o’zida shu narsani ta’kidlash kerakki, iqtisodiy adabiyotlarda uy xo’jaliklari moliyasining funktsiyalari 
ayrim hollarda keng ma’noda, boshqa bir hollarda esa, tor ma’noda talqin qilinmoqda. Tor ma’noda uy xo’jaliklari 
moliyasining funktsiyalari uy xo’jaliklaridagi iqtisodiy munosabatlarda, xususan, moliyaning funktsiyalari (taqsimlash 
va nazorat) orqali ochib beri-layapti. Keng ma’noda esa, bu erda umuman moliyaga xos bo’lgan funktsiyalar ajratilib 
ko’rsatilishi bilan birgalikda, uy xo’jaliklari moliyasining o’ziga xos bo’lgan xususiyatlarini ifodalovchi funktsiyalarga 
ham alohida e’tibor qaratilmoqda. 
135
Bu erda uy xo’jaliklari moliyasiga tegishli bo’lgan funktsiyalar sonining oltitaga etkazilganligidan “Bir butun 
moliyaning o’zi ikki funktsiyani bajarishi, asosan, umumiy e’tirof etilgan bir paytda, uning tarkibiy qismi bo’lgan uy 
xo’jaliklari moliyasi qanday qilib oltita funktsiyani bajarishi mumkin?” degan savol tug’ilishi tabiiy. Jiddiy mulohaza 
yuritilsa, bu erda bayon etilgan uy xo’jaligi moliyasiga tegishli bo’lgan olti funktsiya, oxir oqibatda, moliyaga xos 
bo’lgan ikki funktsiyaga borib taqalishi mumkinligini aniqlash mumkin. Shuning uchun ham “moliyaning ikki 
funktsiyasi” va “uy xo’jaliklari moliyasining olti funktsiyasi” o’rtasida keskin farqlarning bo’lishi mumkinligini 
isbotlashga urinish behudaga vaqtni sarflash bilan barobardir. 

---

Ma’lumki, uy xo’jaliklarining ishtirokchilari qatoriga balog’at 
yoshiga etmaganlar yoki etgan bo’lsa-da, turli sabablarga ko’ra 
ishlamayotgan oila a’zolari ham kiradi. Uy xo’jaliklarining hissasiga 
to’g’ri kelgan milliy daromadning bir qismi uy xo’jaliklari moliyasining 
taqsimlash funk-tsiyasi doirasida uning barcha ishtirokchilari 
o’rtasida u yoki bu nisbatlarda (proportsiyalarda) taqsimlanadi. Uy 
xo’ja-liklarining moliyasi taqsimlash funksiyasini bajara borib, har bir 
shaxsni (kishini) uning hayotiyligi u
chun kerak bo’lgan resurslar bilan 
ta’minlab, oxir oqibatda, ishchi kuchi takror ishlab chiqarish 
jarayonining uzluksizligini ta’minlaydi. Bu o’rinda taqsimlash 
funksiyasining ta’sir ob’yekti uy xo’jaligiga tegishli bo’lgan (uy 
xo’jaligi egalik qilayotgan) daromad hisoblanadi. Taqsimlash 
jarayonining sub’yektlari sifatida esa uy xo’jaliklarining barcha 
ishtirokchilari maydonga chiqadi. 
Uy xo’jaliklari moliyasining taqsimlash funksiyasi turli 
shakllarda, jumladan, investitsion-taqsimlash funk-tsiyasi sifatida 
amalga oshirilishi mumkin. Uning bu (investitsion-taqsimlash) shakli 
shu bilan xarakterlanadiki, uy xo’jaliklari iqtisodiyot uchun moliyaviy 
resurslarni asosiy etkazib beruvchilardan biri hisoblanadi. Uy 
xo’jaliklari daromadlarining o’sishi bu funksiya baja-rilishining 
moddiy asosini tashkil etadi. Ko’pchilik hollarda uy xo’jaliklarining 
investitsion funksiyasi faqat kapitallashtiriladigan daromadlarning 
salmog’i, ya’ni daromadning jamg’arma sifatida foydalaniladigani 
(mablag’larni turli moliyaviy institutlarga va haqiqiy ishlab 
chiqarishga joylashtirish) bilan bog’lanadi. Biroq bunday yondoshuv 
bir tomonlamalik xarakteriga ega. Haqiqa
tda esa, o’z navbatida, 
iste’mol salmog’ining oshishi ham iqtisodiyotga investitsiyalarning 
o’sishiga ta’sir ko’rsatadigan omil hisoblanadi. 
Bir vaqtning o’zida, yuqoridagi asoslarda takror ishlab chiqarish 
jarayoni ishchi kuchi va shuningdek, uy xo’jalik-larining pul 
mablag’lari bilan ta’minlanadi. Bu yerda uy xo’jaliklari moliyasining 
takror ishlab chiqarish funksiyasi alohida rol o’ynaydi. Uy xo’jaliklari 
daromadlari, xarajatlari va jamg’armalarining o’sishi jamiyatdagi 
takror ishlab chiqarish jarayoni u
chun moddiy asos bo’lib xizmat 
qiladi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida uy xo’jaliklari mustaqil xo’jalik 
yurituvchi sub’yekt hisoblanadi, ya’ni uy xo’jalik-lari a’zolarining 
turmush darajasi uning hissasiga to’g’ri kelayotgan daromadning 
miqdoriga to’liq bog’liqdir. Turli omillar ta’siri natijasida bu hajm 
ortishi yoki qisqarishi ham mumkin. Shuning uchun ham iste’molning 
odatdagi darajasini ushlab (saqlab) turishni olingan daromad-larning 

---

turli fondlarga taqsimlanishi va ularning maqsadli foydalanishi 
ustidan nazorat qilishsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Shuningdek, uy 
xo’jaliklarining farovon-ligini qo’llab-quvvatlash va ularni taraqqiy 
ettirish uchun ular byudjetlarining holatlari, ularga tegishli bo’lgan 
daromadlarning taqsimlanishi, daromad manbalarining dinamikasi 
ustidan nazorat ham ob’yektiv ravishda zarur. Ana shularda uy 
xo’jaliklari moliyasining nazorat funksiyasi o’zini namoyon etadi. 
Uy xo’jaliklari moliyasi tartibga solish funksiya-sining namoyon 
bo’lishini quyidagi ikki nuqtai-nazardan qarash maqsadga muvofiq: 

makroiqtisodiyot; 

mikroiqtisodiyot. 
Makroiqtisodiy yondoshuv nuqtai-
nazaridan uy xo’ja-liklari 
moliyasi, bir vaqtning o’zida, davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga 
solishning ob’yekti va instrumenti hisoblanadi. Uy xo’jaliklari 
moliyasini tartibga sola-verib, davlat, eng avvalo: 

bozor 
munosabatlariga 
xos 
bo’lgan 
daromadlarni 
differentsiatsiya qilish (tabaqalashtirish) muammosining o’tkirligini 
kamaytiradi; 

aholi 
daromadlari 
manbaining 
tarkibiy 
tuzilishi 
va 
dinamikasidagi (o’zgarishidagi) tendentsiyalarni shakllan-tiradi; 

iste’molning minimal (eng kam) darajasini tartibga soladi; 

uy xo’jaliklarining investitsion salohiyatiga ta’sir ko’rsatadi. 
Mikroiqtisodiy 
yondoshuv 
nuqtai-nazaridan 
esa 
uy 
xo’jaliklarining iqtisodiyoti uning turli ishtirokchilari o’rtasidagi etarli 
darajada murakkab bo’lgan munosabatlar kompleksiga asoslanadi. 
Bu munosabatlar yosh borasidagi farqlar, xarakterning belgilari, 
odamlarning qiliqlari, ular daromadlari va ehtiyojlarining xilma-xil 
darajasi bilan belgilanadi. Shu bilan birgalikda, faqat uning 
ishtirokchilari iqtisodiy (moliyaviy) qarorlar qabul qilishda o’zaro 
tushunishga ega (yakdil) bo’lsalargina, uy xo’jaliklarining sog’lom 
(normal) rivojlanishi sodir bo’lishi mumkin. O‘z navbatida, uy 
xo’jaliklarining turli ishtirokchilari iqtisodiy manfaatlarini muvofiqlash- 
tirish ularni tartibga solish orqali amalga oshiriladi. Bu yerda “ularni 
tartibga solish” deyilganda, uy xo’jaligining bir a’zosiga to’g’ri 
keladigan daromad bir qismining o’zgartirilishi nazarda tutilayapti. 
Demak, bundan uy xo’jaliklari moliyasining yana bir funksiyani – 
iqtisodiy 
birlik 
sifatida 
uy 
xo’jaligining 
balanslashtirilgan 
(muvozanatli) tarzda rivojlanishini qo’llab-quvvatlovchi tartibga solish 
funksiyasini 
– bajarishi yaqqol ko’rinib turibdi. 

---

Uy xo’jaliklari moliyasining rag’batlantiruvchi funk-tsiyasi turli 
shakl va mazmunda o’zini ifoda etadi. Bir tomondan, u o’z o’sib 
boruvchi ehtiyojlarini (ehtiyojlarning o’sib borishi ob’yektiv iqtisodiy 
qonunining harakatiga muvofiq ravishda) qondirish uchun zarur 
bo’lgan daro-madlarni uy xo’jaliklari tomonidan oshirishga intilish 
tufayli namoyon bo’ladi. Boshqa bir tomondan esa, uy xo’jaliklari 
daromadlarining o’sishi mehnat faoliyatining sifati va natijalariga 
asoslangan bo’lmog’i lozim. 
Uy xo’jaliklari moliyasining rag’batlantiruvchi funk-tsiyasi aholi 
real daromadlarining o’sishiga yo’naltirilgan ishlab chiqarish 
jarayonining 
rivojlanishiga 
va 
samarali 
byudjet 
siyosatiga 
asoslangan rag’batlantiruvchi moliya mexanizmini yaratish orqali 
amalga oshiriladi. 
Uy xo’jaliklari moliyasi amal qilishining ijtimoiy jihatlari unga 
tegishli bo’lgan yuqoridagi barcha funksiya-larning tahlilida 
kuzatiladi. Shunday bo’lishiga qaramas-dan, ijtimoiy funksiyaning uy 
xo’jaliklari moliyasiga tegishli bo’lgan alohida funksiya sifatida 
qaralishini, ma’lum ma’noda, etarli darajada asoslangan deb 
hisoblash mumkin. Chunki uy xo’jaliklarining daromadlari, xarajat-lari 
va jamg’armalari aholi va uning alohida guruhlari sotsial-iqtisodiy 
holatini bevosita aks ettiradi, shaxsning shakllanishi va demografik 
jarayonlarga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Ana shu ma’noda, uy xo’jaliklari 
moliyasi jamiyat barcha a’zolarining hayotiy ta’minlanish darajasini 
shakllantirish va iste’mol talabi tarkibiy tuzilishining xususiyatlarini 
aniqlaydi, 
aholi 
daromadlarini 
taqsim-
lashdagi bog’liqliklarni 
ifodalaydi, jamiyat ijtimoiy-
iqtisodiy holatiga ta’sir ko’rsatuvchi asosiy 
omil bo’lib hisoblanadi. Moliyaviy indikatorlar (masalan, o’rtacha jon 
boshiga to’g’ri keluvchi pul daromadlari, aholi daromad-larining 
differentsiatsiyalanish 
(tabaqalanish) 
koeffitsi-enti, 
yashash 
minimumi, minimal ish haqi va boshqalar) ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanish dasturlarining majburiy elementi hisoblanadi, davlat 
ijtimoiy siyosatining ishlab chiqilishi uchun 
asos bo’lib xizmat qiladi, 
jamiyatning farovonlik darajasini baholashga imkon beradi. 
Uy xo’jaliklari moliyasining samarali faoliyat ko’rsatishi uy 
xo’jaliklaridagi 
moliyaviy 
munosabatlarning 
masshtabi, 
bu 
munosabatlar namoyon bo’lishi xilma-xilli-gining to’liqligi va ularning 
rivojlanishini ta’minlovchi mexanizmlarga bog’liqdir.