T. Malikov O. Olimjonov moliya

25.3. U
y xo’jaliklari daromadlari 
 
Ma’lum bir davrda uy xo’jaliklarining ixtiyoriga kelib tushuvchi 
pul mablag’lari summalari ularning daro-madlari deyiladi. Bunday 
daromadlar turli shakllarda namoyon bo’ladi, miqdoriy va sifat 
ko’rsatkichlari tizimi bilan o’lchanadi, iqtisodiy mazmuniga ko’ra turli 
manba-lardan tashkil topadi. 
Eng umumiy ko’rinishda, uy xo’jaliklarining jami daro-madlarini 
ikki guruhga ajratish mumkin: 

uy xo’jaliklarining natural shakldagi daromadlari; 

uy xo’jaliklarining pul shaklidagi daromadlari. 
Natural daromadlar tovar shakliga ega emas va ular o’z-o’zini 
ta’minlashga mo’ljallangan uy xo’jaligi a’zolari mehnatining 
natijasidan iborat bo’ladi. Ularning tarki-biga quyidagilar kirishi 
mumkin: 

tomorqadan olingan mahsulotlar; 

uy xo’jaliklarida iste’mol qilinadigan va qishloq xo’jaligi 
korxonalaridan olingan natural 
to’lovlar. 
Rasmiy (shakliy) belgisiga ko’ra (mablag’lar tushumining 
natural shakli bo’yicha) uy xo’jaliklari daromadlarining bu guruhiga 
natural shakldagi sotsial transfertlarni va ish beruvchi tomonidan 
taqdim etilgan (berilgan) natural ko’rinishdagi imtiyozlarni ham 
kiritish mumkin. Biroq moliyaviy nuqtai-
nazardan, bu mablag’lar uy 
xo’jalik-larining o’z-o’zini ta’minlash funksiyasini ifodalovchi natural 
daromadlar bo’la olmaydi va ular pul mablag’-larining defitsitligi 
sharoitida kompensatsion instru-mentlar sifatida xizmat qiladi. 
Umuman olganda, uy xo’jaliklarining jami daromad-larida 
natural daromadlarning salmog’i uncha katta bo’lmagan qismni 
tashkil etadi. Shunday bo’lishiga qaramas-dan, uning salmog’i 
alohida olingan uy xo’jaliklarining an’analari, ustuvorliklari, afzal- 
liklari, demografik va ijtimoiy tavsifnomalariga muvofiq ravishda 

---

o’zgarib turishi mumkin. Shu munosabat bilan qayd etish joizki, 
aholining kambag’al qatlamlari va qishloq aholisida natural 
daromadlarning salmog’i an’anaviy ravishda nisbatan yuqoriroq 
bo’ladi. Bir vaqtning o’zida uy xo’jaligining naturallashganligi tashqi 
muhitning (masalan, urushlar davrida, tizimli transformatsiyalanish 
jarayon-larida va h.k.) noqulay shart-
sharoitlariga o’ziga xos tarzda 
moslashish mexanizmi ham bo’lib hisoblanadi. 
Turli manbalar hisobidan uy xo’jaliklarining ixti-yoriga kelib 
tushuvchi pul mablag’larining barcha summasi pul daromadlari 
deyiladi. Bozor munosabatlari taraqqiy etgan sharoitda aynan pul 
daromadlari uy xo’jaliklarining hayotiyligini ta’minlash va ular 
rivojlanishining asosi hisoblanadi. Uy xo’jaliklari pul daromadlarini 
tahlil qilishning asosi aholining shaxsiy daromadlari hisob-lanadiki, 
ular quyidagi 
ko’rsatkichlar yordamida hisob-lanadi: 

nominal daromadlar; 

ega bo’lingan daromadlar; 

real daromadlar. 
Uy xo’jaligi a’zolarining ma’lum davrdagi shaxsiy daromadlari 
majmuining puldagi ifodasi nominal daromadlar deyiladi. Bu 
ko’rsatkich soliqqa tortish darajasi va baholar dinamikasiga bog’liq 
bo’lmagan holda daromadlarni tavsiflaydi. Uy xo’jaliklari nominal 
daromadlarining YaIMdagi salmog’i har bir mamlakat iqti- 
sodiyotining rivojlanish darajasi va ichki xususiyatlariga bog’liq 
bo’lib, taraqqiy etgan mamlakatlarda uning darajasi 65-75% atrofida 
tebranadi. Bir vaqtning o’zida, hisoblangan nominal daromadlar va 
haqiqatda olingan nominal daromadlar o’rtasidagi farqni anglamoq 
ham lozim. Ular bir-birlaridan shu davrda hisoblangan, lekin 
to’lanmagan daromadlar, shuningdek, o’tgan davrlar uchun 
qarzlarning qaytarilishi natijasida olingan daromadlar summasiga 
farq qiladi. Ish haqi bo’yicha to’lash muddati o’tib ketgan 
qarzdorlikning mavjud bo’lishi bozor iqtisodiyotiga yaqinda o’tgan 
mamlakatlar uchun dolzarb muammolardan biridir. 
Soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar to’langanidan so’ng uy 
xo’jaligining ixtiyorida qoladigan daromadlarning puldagi ifodasi uy 
xo’jaligining ega bo’lingan daromadi deyiladi. Bu daromad yakuniy 
iste’mol 
va 
jamg’arish 
uchun 
mo’ljallangan. 
Yoppasiga 
hisoblanganda ega bo’lingan daromad aholining ixtiyoriga borib 
tushuvchi YaIMning tegishli qismiga mos keladi. Uy xo’jaliklari ega 
bo’lingan daromadlarining o’sishi aholining moliyaviy imkoniyat-larini 
salohiyatli ravishda kengaytiradi, ishlab chiqarishni 

---

rag’batlantirishning bozor mexanizmlarini faollashtiradi. Rivojlangan 
mamlakatlarda uy xo’jaliklari ega bo’lingan daromadlarining 
YaIMdagi salmog’i 70%ni tashkil etayapti. 
Baholar darajasiga nisbatan o’zgartirilgan (korrekti-rovka 
qi
lingan) ega bo’lingan daromad uy xo’jaliklarining real ega bo’lingan 
daromadi deyiladi. Bu ko’rsatkich nominal daromadlarning real sotib 
olish qobiliyatini o’zida aks ettiradi. Uning o’zgarishi esa, ma’lum 
davrdagi ega bo’lingan daromadlar va iste’mol baholari indeksi (yoki 
baholar indeksiga teskari bo’lgan pulning sotib olish qobiliyati 
indeksi) o’sish sur’atlarining nisbatiga bog’liq bo’ladi. Agar 
baholarning o’sish sur’ati nominal ega bo’lingan daro-madlarning 
o’sish tezligidan past bo’lsa, uy xo’jaliklarining real ega bo’lingan 
daromadlari o’sadi. Baholarning yuqori sur’atlarda o’sishi sharoitida 
real daromadlar qisqaradi. Bu holat, o’z navbatida, aholi iste’mol 
talabi va sotib olish qobiliyatining pasayishiga olib keladi. Bu
jarayon iqtisodiyotning barcha sektorlaridagi ishbilarmonlik faol- 
ligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. 
Uy xo’jaliklarining pul daromadlari turli manbalar hisobidan 
shakllanadi va ularning byudjetlariga kelib tushadi. Ularning eng 
asosiylari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: 

mehnat haqi; 

ijtimoiy 
to’lanmalar; 

tadbirkorlik faoliyatidan keluvchi daromadlar; 

mol-mulkdan keluvchi daromadlar. 
Mehnat (ish) haqining tarkibiga quyidagilar kiradi: 

bajarilgan ishlar bahosi, tarif stavkalari va mansab ish haqlari 
bo’yicha ish haqining hisoblangan summalari; 

rag’batlantiruvchi ustama va qo’shimchalar; 

ish rejimi va mehnat sharoitlari bilan 
bog’liq bo’lgan 
kompensatsion 
to’lanmalar; 

mukofotlar va bir martalik rag’batlantiruvchi to’lan-malar; 

har yillik va qo’shimcha mehnat ta’tillariga haq to’lash-lar; 

safar xarajatlari; 

berilgan maxsus kiyim-bosh va maxsus ovqatlanishning 
qiymati; 

va boshqalar. 
Uy xo’jaliklari daromadlarining tarkibiy tuzilmasida mehnat haqi 
asosiy o’rinni egallaydi. Shunday bo’lishiga qaramasdan, bozor 
munosabatlariga 
o’tilishi bilan uy xo’jaliklari daromadlarining 
tarkibida uning salmog’i biroz pasaydi. Bu mehnat munosabatlari va 

---

moliyaviy munosabatlar tizimida sodir bo’lgan sifat o’zgarishlari bilan 
bog’liqdir. Bir tomondan, qisman ish haqining o’rnini bosuvchi va 
undan hayot kechirishning yagona manbai sifatidagi yuklamani olib 
tashlovchi yangi imkoniyatlar (masalan, moliya sohasida) va 
daromadlarning yangi manbalari (masalan, tadbirkorlik faoliyatining 
kengayishi) paydo bo’ldi. 
Boshqa bir tomondan esa, ishsizlik, ish haqining past darajasi, 
uni tartibga solishning etarli darajada samarali bo’lmagan davlat 
siyosati, xufyona iqtisodiyot hajmining o’sishi mehnatga haq 
to’lashning 
yashirin, 
rasmiy 
ravishda 
hisobga 
olinmagan 
shakllarining paydo bo’lishiga olib keldi
138
. Iqtisodiyot tarmoqlari 
(masalan, neft-gaz sanoatida ish haqining darajasi maorif va qishloq 
xo’ja-ligidagi uning darajasidan bir necha barobar yuqori) va turli 
mulkchilik shakllaridagi korxonalar (xususan, boshqa mulkchilik 
sohalari korxonalaridagi ish haqiga nisbatan byudjet sohasining 
korxonalarida ish haqi ancha past) bo’yicha ish haqining 
tabaqalanishi
139
o’tkir muammoga aylan-gan. 
Mehnatga haq to’lashning quyi chegarasi davlat tomonidan 
o’rnatiladi va uni davlat mehnatga haq to’lashning minimal miqdori 
(MHTMM) deb qayd etadi. MHTMMning tarkibiga ustamalar, 
mukofotlar va boshqa rag’batlantiruvchi to’lan-malar kiritilmaydi. 
Byudjet manbalari hisobidan moliya-lashtiriladigan tashkilotlar uchun 
MHTMM tegishli byudjet-
lar hisobidan, boshqa sub’yektlar uchun 
esa ularning o’z manbalari hisobidan ta’minlanadi. 
Byudjet sohasi xodimlarining mehnatiga haq to’lash hozirgi 
paytda isloh qilinmoqda. Bu narsa ushbu sohada yig’ilib qolgan 
muammolar bilan (mehnatga haq to’lashning xodimlar malakasi va 
ular ish
larining haqiqiy natijalari bilan kuchsiz bog’langanligi, 
markazdan turib byudjet sohasi xodimlari mehnatiga haq to’lash 
jarayoni ustidan to’liq nazoratni amalga oshirishning iloji yo’qligi va 
boshqalar) bog’liqdir. 
138
Ish haqining yashirin shakllariga quyidagilar kirishi mumkin: a) to’lov hujjatlarini rasmiylashtirmasdan turib pul 
tushumlaridan to’lanmalar; b) sug’urta tizimi va banklarning depozit hisobvaraqlaridan beriladigan pul yordamlari, 
kreditlar va to’lanmalar; v) xodimlarga ko’chmas mulk, uzoq muddatlarda foydalanilishi mumkin bo’lgan predmetlarni 
sotib olish yo’li bilan natural shaklda beriladigan to’lanmalar; g) va boshqalar. Rasmiy statistikada mehnatga haq 
to’lashning xufyona shakllarining miqdori bilvosita, balans metodi yordamida aholining pul xarajatlari va jamg’armalari 
hamda rasmiy hisobga olingan daromadlar o’rtasidagi farq sifatida aniqlanishi mumkin. 
139
Buning aynan shunday ekanligiga ishonch hosil qilish uchun quyidagi holatga e’tibor berishning o’zi etarli: 
mamlakatimizda ayni davrda moliya-bank sohasidagi o’rtacha oylik ish haqi boshqa sohalardagi o’rtacha ish haqiga 
nisbatan yuqoriroq. Shunday bo’lishiga qaramasdan, hatto shu sohaning o’zida mehnatga haq to’lash bo’yicha keskin 
tebranish bo’layotganligini aniqlashimiz mumkin. Xususan, davlat mulkiga tegishli bo’lgan moliyaviy muassasalarda ish 
haqining darajasi aralash va hamkorlikdagi mulkchilik shaklida bo’lgan xuddi shunday muassasalardagi ish haqidan 
ancha pastdir. 

---

Ijtimoiy to’lanmalar (sotsial transfertlar) o’zining ahamiyatiga 
ko’ra uy xo’jaliklari pul daromadlarining tarkibiy tuzilmasida ikkinchi 
o’rinni egallaydi. Ularni turli belgilar va asoslar bo’yicha tasniflash 
(klassi-
fikatsiya qilish) mumkin. Xususan, tasniflash me’zonlari 
sifatida quyidagilarni qayd etib o’tish maqsadga muvofiqdir: 

iqtisodiy mazmuniga 
ko’ra; 

ijtimoiy to’lanmalarning shakli bo’yicha; 

moliyalashtirish manbalariga 
ko’ra. 
Iqtisodiy mazmuniga 
ko’ra ijtimoiy to’lanmalarning quyidagi 
ko’rinishlari mavjud: 

mehnat pensiyalari bilan bog’liq bo’lgan to’lanmalar - mehnat, 
sotsial va harbiy pensiyalar; 

ijtimoiy xarakterdagi to’lanmalar – kam ta’minlangan oilalarga, 
bola parvarishi bo’yicha, homiladorlik va tug’ish bo’yicha); 

individual 
foydalanish 
xizmatlari 
bila
n bog’liq bo’lgan 
to’lanmalar – sog’liqni saqlash, maorif, boshqa notijorat tashkilotlar 
xizmatlarini 
to’lash; 

cheklangan harakatga ega bo’lgan to’lanmalar – ishsizlik 
bo’yicha nafaqalar, stipendiyalar. 
O‘zlarining shakli bo’yicha ijtimoiy to’lanmalar quyidagi 
ko’rinishlarga ega bo’lishi mumkin: 

pensiyalar 
– mehnat, sotsial va harbiy pensiyalar; 

nafaqalar 
– kam ta’minlangan fuqarolarga nafaqalar, onalik 
nafaqasi, ishsizlik bo’yicha nafaqa va boshqalar; 

stipendiyalar 
– oliy, o’rta-maxsus va kasbiy ta’lim, kurslar 
o’quvchilariga, tayanch doktorant va doktorantlarga stipendiyalar; 

imtiyozli to’lanmalar, kompensatsiyalar, subsidiyalar – uy-joy- 
kommunal xizmatlariga, transport xizmatlari, sanatoriy-kurort 
davolashlari va davolash vositalari bilan ta’minlash xizmatlarini 
to’lash, uy-joy sotib olishga subsidiya va boshqalar; 

sug’urta qoplamalari – ko’zda tutilmagan sabablar bo’yicha 
sug’urta hodisasi ro’y bergandagi to’lanmalar; 

moddiy yordam 
– ishsizlar, qochoqlar va majburiy ko’chib 
o’tganlarga bir martalik to’lanmalar va boshqalar. 
Moliyalashtirish manbalariga ko’ra ijtimoiy to’lanma-larning 
quyidagi ko’rinishlari bor: 

barcha darajadagi byudjetlardan moliyalashtiriladigan ijtimoiy 
to’lanmalar: respublika byudjetidan – urush ishtirokchilari va 
nogironlarini, 
jangovor harakatlar faxriylarini ijtimoiy jihatdan qo’llab- 
quvvatlash chora-lari; mintaqaviy va mahalliy byudjetlardan 
– 

---

mehnat faxriylari, front orti mehnatkashlarini ijtimoiy jihatdan qo’llab- 
quvvatlash choralari, turli xildagi ustama va 
qo’shimchalar; 

byudjetdan tashqari davlat maxsus fondlarining byud-jetlaridan 
moliyalashtiriladigan ijtimoiy to’lanma-lar: Pensiya fondining byudjeti 
hisobidan 
– mehnat, ijtimoiy pensiyalar, harbiy xizmatchilar va 
ularning oilalariga pensiyalar; Ijtimoiy s
ug’urta fondi mablag’lari 
hisobidan 
– vaqtinchalik mehnat qobiliyatini yuqotganligi uchun 
nafaqalar, oilaviy va onalik nafaqalari va h.k. 

korxonalarning mablag’lari hisobidan moliyalashtiri-ladigan 
ijtimoiy to’lanmalar 
– pensiyalarga ustamalar, pensiyaga 
chiqadiganlarga bir martalik nafaqalar va bosh-qalar; 

kasaba uyushmalari mablag’lari hisobidan moliyalash- 
tiriladigan ijtimoiy to’lanmalar – oilaviy holatlarga ko’ra turli bir 
martalik nafaqalar va boshqalar. 
Yaxlit olinganda uy xo’jaliklari daromadlarining sotsial 
to’lanmalar ko’rsatkichi pensiyalar, nafaqalar, sti-pendiyalar, boshqa 
sotsial va sug’urta tushilmalarini o’zida birlashtiradi. Sotsial 
to’lanmalarni moddiy-buyumlashgan tarkibiga ko’ra uch ko’rinishga 
ajratish mumkin: 

pul mablag’lari bilan yordamlashuv; 

imtiyozlar; 

natural ko’rinishdagi yordam. 
Bu sohadagi barcha imtiyozlarni qonuniy tarzda tartibga 
keltirish eng kamida quyidagi uch vazifaning echilishini ko’zda
tutadi: 

imtiyozlarning taqdim etilish shakllarini o’zgartirish (natural 
imtiyozlarni pul kompensatsiyalari bilan almash-tirish) va byudjet 
resurslarining cheklanganligi uchun moliyalashtirilishining iloji 
bo’lmagan ko’plab imtiyozlarni bekor qilish; 

ob’yektiv ravishda muhtoj bo’lgan, kasbiy me’zonlari va alohida 
xizmatlari belgilari bo’yicha manzilli qo’llab-quvvatlashga o’tish; 

sotsial 
qo’llab-quvvatlash 
choralarining 
moliyalashtirish 
manbalarini qat’iy chegaralash. 
Yuqorida keltirilgan vazifalarning bajarilishi sotsial transfertlarni 
(to’lanmalarni) taqdim qilishning yangi modellariga o’tishning 
samarali adaptatsion (mosla-shuvchan) shakllaridan foydalanishni 
talab qiladi. 
Tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromadlar uy xo’jaliklari 
daromadlarining tarkibiy tuzilishida navbat-
dagi muhim manba bo’lib 
xizmat qiladi. Bunday daromad-larning tarkibiga xususiy biznesni 

---

yuritish va uy xo’jali-gida to’plangan mulkning (boylikning) kamayishi 
bilan bog’liq bo’lmagan holda vujudga keluvchi daromadlarning har 
qanday shakllari kiradi. Bu daromadlar biznesning tashkil qilingan 
(qayd etilgan korxona) va tashkil qilinmagan shakllari doirasida 
vujudga keladi. 
Keyingi yillarda uy xo’jaliklarining daromadlari tarkibida 
mulkdan olinadigan daromadlarning salmog’i oshib borayotir. 
Bunday daromadlar uy xo’jaliklarining mulkida bo’lgan moliyaviy va 
nomoliyaviy noishlab chiqarish aktivlaridan foydalanish natijasida 
vujudga keladigan pul daromadlaridan iborat. Bunda moliyaviy 
aktivlardan olinadigan daromadlar pul mablag’larini bank omonat- 
lariga, qimmatli qog’ozlarga, xorijiy valyutalar bilan operatsiyalarga 
joylashtirish natijasida vujudga keladi. Nomoliyaviy noishlab 
chiqarish aktivlardan olinadigan daromadlar uy xo’jaliklariga tegishli 
bo’lgan uy-joy bino-lari va er uchastkalarini sotish yoki ijaraga berish 
natijasida paydo 
bo’ladi. 
Shunday qilib, 
ko’rinib turibdiki, uy xo’jaliklarining mulkdan 
olinadigan daromadlari quyidagi ko’rinishlarda amal qiladi: 

foizlar; 

dividendlar; 

rentalar. 
Moliyaviy vositachilik, fond bozori, patent huquqi bozori, 
xususiy mulkchilik, shu jumladan, erga bo’lgan xusu-siy 
mulkchilikning rivojlanishi uy xo’jaliklari daromad-larining umumiy 
summasida mulkdan olinadigan daromad-
larning yanada o’sishiga 
olib kelishga o’z ta’sirini ko’rsatadi. 
Uy xo’jaliklari turli guruhlari daromadlarining tarkibi, tarkibiy 
tuzilmasi va dinamikasi bir-biridan keskin farq qilishi mumkin. Bunda 
daromadlarning tabaqa-
lanishi juda ko’p ob’yektiv va sub’yektiv 
omillar ta’siri ostida sodir bo’ladi. Ularning eng asosiylari quyidagi- 
lardir: 

mulkchilik omili (uning noteng taqsimlanganligi); 

oilaviy sotsioiqtisodiy ahvol (oilaning kelib chiqishi, 
a’zolar 
soni, ijtimoiy maqomi, to’plangan boyligi; 

inson kapitaliga 
qo’yilmalar (ma’lumoti, malakasi, kasbiy 
mahorati, ularning o’sish salohiyati). 
Farovonlikning umumiy darajasiga bog’liq bo’lmagan holda 
daromadlarning tabaqalanganligi barcha mamlakatlar uchun xos. 
Jamiyatda jami daromadlarning taqsimlanishi-dagi notenglikni Jini 
koeffitsienti (daromadlarning kontsentratsiyalashuvi indeksi) yaqqol 

---

ko’rsatadi. Uning umumiy ko’tarilishi (yuqoriligi) jamiyatning chuqur 
ijtimoiy qatlamlarga bo’linganligidan darak beradi. Ijtimoiy takror 
ishlab chiqarishning o’sishi, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishda barqaror 
ijobiy 
tendentsiyalarning 
shakl-lanishi, 
daromadlarni 
davlat 
tomonidan 
tartibga 
solish-ning 
samarali 
instrumentlari, 
kambag’allikni ogohlantirish mexanizmlari uy xo’jaliklarida ega 
bo’lingan real pul daromadlarining o’sishiga, daromadlarning 
notengligi muammosini yumshatishga o’z ta’sirini ko’rsatadi.