T. Malikov O. Olimjonov moliya

25.5. 
Jamg’armalarni shakllantirish va ishlatish 
 
Barcha majburiy xarajatlar amalga oshirilganidan, zaruriy 
tovarlar va xizmatlar sotib olinganidan so’ng qolgan bo’sh pul 
mablag’lari uy xo’jaliklarining jamg’ar-malarini tashkil etadi. 
Jamg’armalar, kechiktirilgan iste’mol demakdir. Uy xo’jaliklari 
jamg’armalari tashkil topishi jarayonining asosida ehtiyojning
amalda mavjud 
bo’lgan darajasi va ularni qondirishning iloji yo’qligi 

---

o’rtasidagi ziddiyat yotadi. Ehtiyojlar darajasini qondi-rishning tashqi 
cheklovchisi (chegaralovchisi) tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar 
ko’rsatish imkoniyatining cheklangan-ligi hisoblanadi. 
Bozor iqtisodiyoti barqaror rivojlangan mamlakat-larda uy 
xo’jaliklarining jamg’armalariga ham alohida rol ajratilgan. Chunki 
iqtisodiy o’sish investitsiyalarning muhim manbai bo’lgan jami 
jamg’armalarning darajasi bilan uzviy bog’langan. O‘z navbatida, 
jamg’armalarning mavjudligi esa mamlakat boyligining belgilaridan 
biridir. Jamg’arma munosabatlari sohasida quyidagi ko’p 
tomonlamali aloqa-lar, manfaatlar va maqsadlar vujudga keladi va 
qo’shilib ketadi: 

takror ishlab chiqarish aloqalari, manfaatlari va maqsadlari. 
Bunda jamg’armalar kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning 
muhim tarkibiy qismi sifatida maydonga chiqadi; 

uy xo’jaliklari jamg’armalarining aylanishi va milliy iqtisodiyot 
moliya-bank sek
torining faoliyat ko’rsatishi bilan bog’langan pul- 
moliyaviy aloqalar, manfaatlar va maqsadlar; 

aholi turmush darajasining o’sishiga yo’naltirilgan ijtimoiy 
aloqalar, manfaatlar, maqsadlar. 
Uy xo’jaliklarining jamg’armalarini shakllantirish va ulardan 
foydalanish ijtimoiy takror ishlab chiqarishning hajmlari, muvozanat 
va taraqqiyotning umumiy maroiqti-sodiy nisbatlari bilan belgilanadi. 
Jamg’armalarning miqdoriy o’zgarishiga aholi nominal va real 
daromad-
larining o’sish (kamayish) sur’atlari, inflyatsiya, yakuniy 
iste’molga mo’ljallangan xarajatlarning o’zgarishi ta’sir ko’rsatadi. 
Uy xo’jaliklari jamg’armalarining o’sishi, ular-dan oqilona va samarali 
foydalanish investitsion faollikni oshirish, iqtisodiy taraqqiyot va aholi 
turmush darajasining o’sishi muammolarini hal etishga yo’nalti-rilgan 
davlat makroiqtisodiy va moliya-kredit siyosatining eng muhim 
vazifalaridan biri hisoblanadi. 
Jamg’armalarni quyidagi turli belgilarga ko’ra tasnif-lash 
mumkin: 

jamg’arish(ma) jarayonining maqsadlariga ko’ra; 

sabablari nuqtai-nazaridan; 

jamg’armalarni to’plash shakllari bo’yicha. 
Jamg’arish(ma) jarayonining maqsadlariga ko’ra jamg’ar- 
malarni quyidagilarga ajratish mumkin: 

joriy 
jamg’arma fondlari (uzoq muddat foydalanishga 
mo’ljallangan tovarlarni sotib olish); 

sug’urta jamg’arma fondlari; 

---


investitsion jamg’arma fondlari. 
Jamg’armalarning joriy fondlari qisqa muddatli xarakterga ega, 
naqd mablag’larni qo’shib olgan holda, yuqori likvidli aktivlarda 
jamg’ariladi (to’planadi). 
Sug’urta jamg’arma fondlari ko’zda tutilmagan holatlar 
(vaziyatlar) va qarilik uchun mo’ljallangan jamg’armalardan iborat 
bo’lib, ular uzoq muddatli hisoblanadi va ularni jamg’arish jarayoni 
tugamagunga qadar kamroq likvidli bo’lishi mumkin. 
Investitsion jamg’arma fondlari iste’mol ehtiyojlari uchun 
mo’ljallanilmaydi. Ularning bosh maqsadi daromad keltiruvchi 
aktivlarga investitsiya qilishdan iboratdir. 
Sabablari nuqtai-
nazaridan uy xo’jaliklarining jam-g’armalari 
motivatsiyali va motivatsiyasiz bo’lishi mumkin. Bu tasniflashga 
muvofiq maqsadli jamg’armalar motivatsiyali jamg’armalar sifatida 
talqin qilinadi. Biroq jamg’arma-larning sabablarini hamma vaqt ham 
aniqlashning iloji bo’lmasligi mumkin. Ular ehtiyojning darajasiga 
nisbatan qiyoslaganda to’lovga layoqatlilik imkoniyatining oshishi va 
ishlab chiqarishning imkoniyatlari natijasida vujudga kelishi mumkin. 
Bunday jamg’armalar motivatsiyasiz jamg’ar-malar deyiladi. Agar 
to’lovga layoqatli talab va ishlab chiqarishning rivojlanish darajasi 
tizimli xarakterda bir-biriga mos kel
masa, ular majburiy jamg’armalar 
nomini olishi mumkin. 
To’plash (yig’ish) shakllari bo’yicha jamg’armalarni bog’- 
lanmagan (tashkil qilinmagan) va bog’langan (tashkil qilin-gan) 
shakllarga ajratish mumkin. Naqd pullar shaklida uy xo’jaliklari bo’sh 
pul 
mablarining jamg’arilishi jamg’arma-larning bog’lanmagan 
(tashkil qilinmagan) shakli hisobla-
nadi. Agar jamg’armalarni yig’ish 
moliyaviy bozor instru-mentlariga joylashtirish, shu jumladan, bank 
omonatlari va boshqa investitsion institutlari yordamida amalga 
oshirilsa, uy xo’jaliklari jamg’armalarining bunday shakli bog’langan 
(tashkil 
qilingan) 
jamg’armalar 
deyiladi. 
Jamg’armalarning 
bog’lanmagan (tashkil qilinmagan) shakl-lari ustuvor tarzda pulli 
shaklda bo’lsa, ularning bog’langan (tashkil qilingan) shakllari turli 
quyidagi ko’rinishlarda namoyon bo’lishi mumkin: 

mablag’larni ishlab chiqarishga to’g’ridan-to’g’ri (bevo-sita) 
joylashtirish (masalan, korxonalarning aktsiyalari, obligatsiyalari va 
ishtirok etish salmog’ini sotib olish shaklida, ko’chmas mulk sotib 
olish va boshqalar); 

mablag’larni ishlab chiqarishga bilvosita joylash-tirish. Bunda 
mablag’larni to’plash va ularni joylashtirish bilan ixtisoslashtirilgan 

---

moliyaviy institutlar shug’ulla-nadi. Bunga misol tariqasida davlat 
qimmatli 
qog’ozlarini sotib olish, bank depozitlari, investitsion 
fondlarning hissasini (ulushini) sotib olish va boshqalarni ko’rsatish 
mumkin. 
Hozirgi paytda uy xo’jaliklarida mablag’larni jamg’a-rish 
jarayoni, ma’lum darajada, ziddiyatli hisoblanadi. Bir tomondan, 
keyingi yillarda unda ba’zi bir ijobiy tendentsiyalar ko’zga 
tashlanayaptiki, xususan, ular quyida-gilarda namoyon 
bo’layapti: 

keyingi yillar davomida uy xo’jaliklariga tegishli bo’lgan 
moliyaviy aktivlarning absolyut o’sishi bir necha martaga oshdi; 

bo
g’langan (tashkil qilingan) jamg’armalar absolyut va nisbiy 
jihatdan ham o’sish tendentsiyasiga ega bo’lgan; 

mamlakatda tegishli investitsion muhit mavjud bo’lsa, 
jamg’armalarga ega bo’lgan va ularni investitsiyalarga joylashtirishi 
mumkin bo’lgan uy xo’jaliklarining guruh-lari shakllandi; 

uy xo’jaliklari jamg’armalarini investitsiyalarga transformatsiya 
qiluvchi (aylantiruvchi) moliyaviy instru-mentariylar (vositalar, 
dastaklar) kengaymoqda: ipoteka-viy kreditlashtirish rivojlanayapti; 
investitsion 
fondlar
, 
nodavlat 
pensiya 
fondlari, 
sug’urta 
kompaniyalari faol faoliyat 
ko’rsatayapti; 

tijorat banklari (shu jumladan, “Xalq banki” va boshqa banklar) 
o’rtasidagi raqobatning kuchayishi aholi mablag’-larini jalb qilish 
shakllari va metodlarining rivoj-lanishiga 
o’z ijobiy ta’sirini ko’rsatdi: 
taqdim etiladigan xizmatlar doirasi (spektri) kengaydi, omonatlarning 
yangi turlari yaratildi va boshqalar; 

jismoniy shaxslar omonatlarini qisman kompensatsiya qilishni 
ko’zda tutuvchi xususiy (shaxsiy) omonatlarni majburiy sug’urta 
qilish tizimining yaratilishi bank tuzilmalariga bo’lgan ishonchning 
o’sishiga o’z ta’sirini ko’rsatadi va uy xo’jaliklari jamg’armalar 
bog’langan (tashkil qilingan) shakllarining imkoniyatlarini kengay- 
tiradi; 

jamg’arma 
jarayonlarida 
foydalaniladigan 
moliyaviy 
instrumentlar daromadlik darajasining bir-biriga yaqinlashuvi yangi 
moliyaviy piramidalarni yaratish yo’liga to’siq bo’lib xizmat qiladi. 
Bir vaqtning o’zida jamg’armalar hamon o’zlarining investitsion 
salohiyatini to’liq amalga oshirmayapti va uy xo’jaliklari 
daromadlarining qo’shimcha manbalariga to’liq aylanmayapti. 
Buning ustiga hozirga qadar uy xo’jaliklari jamg’arma fondlarining 
o’sishi iste’mol fondi hisobidan, ya’ni daromadlar tarkibiy 

---

tuzilmasining sifat jihatidan 
o’zgarishi natijasida emas, balki 
iste’molning iqtisod qilinishi hisobidan amalga oshirilayotir. 
Jamg’arish jarayonining sog’lomlashtirilishi (normal-lashuvi) 
iqtisodiyot va ijtimoiy soha rivojlanishini muvozanatlashtirish 
(balanslashtirish) va ularning barqa-
rorligini ta’minlash bilan uzviy 
bog’langan. Bu narsa, o’z navbatida, ishlab chiqarish va iste’mol, 
daromadlarni taqsimlash va ulardan foydalanish, moliya va pul 
muomalasi sohalaridagi saqlanib qolgan nomutanosiblik-larga 
barham berilishini taqozo etadi. 
Hozirgi sharoitda uy xo’jaliklari jamg’armalari mexa-nizmini 
takomillashtirish quyidagi bir necha yo’nalish-lar orqali amalga 
oshirilishi kerak: 

aholi real daromadlari va sotib olish qobiliyatining o’sishini 
ta’minlash. Bu narsa uy xo’jaliklari jamg’arma-larga nisbatan 
moyilligining o’sishiga o’z ta’sirini ko’rsatadi; 

mablag’larni investitsion jarayonlarga jalb qilish uchun 
valyutalarni sotib olishga xarajat qilinadigan jamg’arma-larning 
bog’langan (tashkil qilingan) shakllari rolini ko’tarish va moliyaviy 
oborotga (aylanmaga) “aholi qo’lidagi pullarning o’sishi” moddasi 
bo’yicha mablag’larni kiritish; 

jamg’armalarni 
investitsion 
resurslarga 
aylantira-digan 
(transformatsiya 
qiladigan) 
institutlar 
va 
instru-mentlarni 
rivojlantirish. 
Buning 
uchun 
bank 
va 
moliya 
xizmatlarini 
diversifikatsiya qilish va kengaytirish, eng avvalo, badalli investitsion 
fondlar va sug’urta kompaniyalari singari jamoa investorlari 
institutlari rivojlanishini yangi sifat darajaga o’tkazish, korporativ 
obligatsiyalar bozorini shakllantirish kerak va h.k.; 

yaxlit olgan holda investitsion iqlimni va jamg’arma-lar 
bozorining investitsion muhitini yaxshilash. Bu yo’nalish bo’yicha 
investitsion jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solish va 
rag’batlantirishning roli yuqori bo’lmog’i lozim.