T. Malikov O. Olimjonov moliya

25.4. 
Uy xo’jaliklari xarajatlari 
 
Uy 
xo’jaliklari tomonidan iste’molga, majburiy to’lovlarni amalga 
oshirishga va jamg’arishga yo’naltiri-ladigan pul mablag’lari uy 
xo’jaliklari byudjetlarining xarajatlar qismini tashkil etib, ularning 
xarajatlari deyiladi. Iqtisodiy adabiyotlarda uy xo’jaliklarining 
xarajatlari quyidagi omillar bo’yicha tasniflanadi (klassifikatsiya 
qilinadi): 

davriylik nuqtai-nazaridan; 

xarajatlarning turlari bo’yicha; 

xarajatlarning funktsional mo’ljallanganlikka bog’liq-ligiga ko’ra; 

majburiylik darajasi 
bo’yicha; 

to’lovlarning avtonomlilik xarakteriga ko’ra; 

iste’mol 
va 
jamg’arishga 
yo’naltirilayotgan 
real 
pul 
xarajatlarining turlari 
bo’yicha. 
Davriylik 
nuqtai-nazaridan 
uy 
xo’jaliklarining xara-jatlari 
quyidagilarga 
bo’linadi: 

qisqa muddatli xarajatlar; 

o’rta muddatli xarajatlar; 

uzoq muddatli xarajatlar. 
Xarajatlarning turlari 
bo’yicha uy xo’jaliklarining xarajatlari 
quyidagilardan tarkib topadi: 

joriy xarajatlar; 

kapital xarajatlar. 
Uy 
xo’jaliklarining xarajatlari funktsional mo’ljal-langanligiga 
ko’ra quyidagilardan iborat: 

shaxsiy iste’mol xarajatlari; 

soliqlar va boshqa majburiy 
to’lovlar; 

pul to’planmalari va jamg’armalar. 
Avtonomlilik xarakteriga 
ko’ra uy xo’jaliklarining xarajatlari 
ikkiga 
bo’linadi: 

---


daromadlarning hajmiga bog’liq bo’lmagan va hayotiy
minimum darajasiga rasman muvofiq keluvchi avtonom (qat’iy) 
xarajatlar; 

daromadlarning dinamikasiga bog’liq bo’lgan elastik xarajatlar. 
Ayrim hollarda uy xo’jaliklari xarajatlarining ana shunday 
tasniflanishi (klassifikatsiya qilinishi) doirasida kam elastikli xarajatlar 
alohida guruhga ajratiladi va uning tarkibiga uy-joy kommunal 
xizmatlari va transport chiqimlarini to’lash bilan bog’liq bo’lgan 
xarajatlar kiri-tiladi. 
Real pul xarajatlarining turlari bo’yicha ham uy xo’jaliklarining 
xarajatlari ikki guruhdan tashkil topadi: 

iste’molga yo’naltirilgan xarajatlar; 

jamg’arishga yo’naltirilgan xarajatlar 
Uy xo’jaliklarining iste’molga yo’naltirilgan xarajat-lari (iste’mol 
xarajatlari) ular tomonidan yakuniy tovarlar va xizmatlarni sotib 
olishga sarf 
qilinadigan ega bo’lingan daromadning bir qismidan 
iborat. Iste’mol xarajatlarining miqdori quyidagilarga bog’liq: 

ega bo’lingan daromadga; 

baholar darajasiga; 

iste’molchilarning mol-mulklariga; 

real foiz stavkalariga; 

iste’mol bo’yicha qarzdorlikning miqdoriga; 

iste’molchilarning soliqqa tortilish darajasiga. 
Uy xo’jaliklari byudjetlaridagi iste’mol xarajatlari sub’yektiv 
omillarga ham ta’sirchan bo’lib, ularning orasi-dan quyidagilarni 
alohida ajratib ko’rsatish mumkin: 

iste’mol qilishga bo’lgan intilishning chegarasi; 

baholarning 
o’zgarishiga 
nisbatan 
iste’molchilarning 
kutuvchanligi; 

pul daromadlari; 

soliqlar; 

tovarlarning mavjudligi; 

va boshqalar. 
Makroiqtisodiy nuqtai-
nazardan uy xo’jaliklari byud-jetlarining 
iste’mol xarajatlari ikki eng muhim xususiyatga ega: 

birinchidan, iste’mol xarajatlari yalpi mahsulot doi-raviy 
aylanishi modelida yalpi talab va yalpi xara-jatlarni tashkil qilishning 
eng katta qismi hisoblanadi; 

ikkinchidan, uy xo’jaliklari byudjetlarining iste’mol xarajatlari 
qisqa muddatli davrda bandlik va inve-stitsiyalar darajasini tartibga 

---

solish orqali ta’sir etish mumkin bo’lgan yalpi talabning nisbatan 
barqaror tarkib toptiruvchisidir. 
Uy xo’jaliklari byudjetlari xarajatlari tarkibi, tarkibiy tuzilmasi va 
dinamikasini tahlil qilish, odatda, aholining daromadlari va xarajatlari 
balansi asosida amalga oshiriladi. Bu balansning eng umumiy 
ko’rinishi quyidagicha bo’lishi mumkin: