T. Malikov O. Olimjonov moliya

qayta ishlab chiqarish jarayonlarining 
o’zaro bog’liqligi 

---

Xalqaro moliya yaxlit tizim sifatida faoliyat ko’rsatadi va uning 
elementlariga quyidagilar kiradi: 
–
Jahon valyuta tizimi 
– milliy va zahira valyutalar, xalqaro 
jamoaviy valyutalar, o’zaro konvertirlash shartlari, valyuta pariteti, 
valyuta kursi, valyuta kurslarini tartibga solishning milliy va xalqaro 
mexanizmlaridan tashkil topgan. 
–
Xalqaro hisob-kitoblar 
– moliyaviy instrumentlar, ishlab 
chiqarish omillari, tovarlar xarakati, shuningdek, xalqaro hisob- 
kitoblar bilan bog’liq barcha operatsiyalarni aks ettiruvchi to’lov 
balansiga xizmat qiladi. 
–
Xalqaro 
moliya 
bozorlari 
va 
muayyan 
moliyaviy 
instrumentlar savdosi mexenizmlari 
– valyuta, kredit, qimmatli 
qog’ozlar. 
–
Xalqaro soliqqa tortish 
– pul mablag’lari fondlarini 
shakllantirish metodi sifatida. 
–
TMKlarning xalqaro moliyaviy menejmenti, bunda transmilliy 
moliyalashtirish, risklarni boshqarish, xalqaro investitsiyalash 
jarayoni asosiy o’ringa chiqadi. 
26.2. Jahon moliyaviy muhiti va unda xalqaromoliya 
munosabatlarining tutgan 
o’rni 
 
Jahon iqtisodiyotining tizim sifatidagi faoliyati tovarlar, xizmatlar 
va ishlab chiqarish omillarining harakati bilan bog’liq. Ushbu 
bog’liqlik asosida xalqaro moliya munosabatlari yuzaga keladi. 
Xalqaro moliya munosabatlari bu xalqaro moliya bozori 
ishtirokchisi bo’lgan shaxsning qaroriga muvofiq tarzda o’ziga 
tegishli bo’lgan xorijiy valyutalarning harakat jarayonini tavsiflovchi 
fundamental iqtisodiy kategoriyadir. 
1970 yillarda xalqaro moliya tizimida sezilarli o’zgarishlar sodir 
bo’ldi va mazkur o’zgarishlar ta’sirida zamonaviy jahon valyuta- 
moliya tizimi shakllana boshladi. Jahon moliya tizimidagi o’zgarishlar 
va xalqaro moliya munosabatlarining rivojlanishi ko’p jihatdan 
trasmilliy korporatsiyalar faoliyati bilan bog’liq bo’lib, ular tomonidan 
butun dunyo bo’ylab ishlab chiqarish tarmoqlarini vujudga keltirish 
hamda barcha resurslardan samarali foydalanishga qaratilgan 
global strategiya amalga oshirildi. Shuningdek, xalqaro moliya 
munosabatlari rivojlanishida moliyaviy jihatdan barqaror hamda ko’p 
sonli xorijiy filiallarga ega bo
’lgan transmilliy banklar muhim rol 
o’ynadi. 

---

Xalqaro kreditlashdan foydalanish xususiyatining o’zgarishi 
bilan bog’liq ravishda xalqaro kredit bozori hajmi keskin ortib bordi. 
Uning oxirgi yo’nalishi nafaqat xalqaro ayriboshlash sohasi 
(mahsulotlar, xizmatlar va boshq.) balki, ishlab chiqarish sohasi ham 
bo’ldi. Bu holat, birmuncha yirik kreditlarni uzoq muddatlarga jalb 
etishni, 
shuningdek, 
moliya-kredit 
xizmatlari 
majmuasini 
rivojlantirishni talab etardi. 1970 yillarda xalqaro kreditni to’lov 
balansining taqchilligini bevosita yoki bilvosita moliyalashtirish 
uchun foydalana boshladilar. Xususiy firmalar bilan bir qatorda yirik 
qarzdorlar sifatida hukumatlar, davlat tashkilotlari va korxonalar, 
xalqaro kredit tashkilotlari yuzaga keldi. 
Ushbu 
davrda 
neft 
import 
qiluvchi 
rivojlangan 
va 
rivojlanayotgan mamlakatlar to’lov balanslari jami taqchilligining 
qariyb 60% xalqaro kapital bozorlari hisobiga moliyalashtirildi. 
Xalqaro kredit hajmining oshishi nafaqat evrokreditlarning o’sishi 
hisobiga balki, xorijiy kreditlash bozorlari kengayishi hisobiga sodir 
bo’ldi. Yaponiya milliy valyutasi “iena” hisobiga xorijiy kreditlar bozori 
hajmining oshishi natijasida Tokioda ienadagi xorijiy obligatsiyalar 
emissiyasi hajmi keskin ortdi. Mazkur holat natijasida Yaponiya 
ienasi evrovalyuta bozorida keng qo’llanila boshlandi. 
1970 yillarda xalqaro kapital bozori kengayishiga bir qator 
omillar ta’sir ko’rsatdi va natijada xalqaro resurslar aylanishi va 
likvidligi oshib bordi. Ushbu davrda jahon iqtisodiyoti ikkita neft 
inqirozini boshdan kechirdi va neft narxining birdaniga keskin 
o’zgarishiga sabab bo’ldi. Mazkur holat natijasida neft eksport 
qiluvchi mamlakatlarda yirik valyuta ortiqchaligi, neft import 
qiluvchilarda esa, jumladan ko’plab rivojlangan mamlakatlarda joriy 
hisoblar bo’yicha taqchillik yuzaga keldi. Bu taqchillik asosan 
retsipient-mamlakatlarga xalqaro banklar, evroobligatsiyalar bozori 
orqali tushgan neftedollarlar hisobiga qoplandi. 
Jahon iqtisodiyotida ro’y bergan boshqa muhim o’zgarishlar 
ham xaqaro moliya munosabatlari rivojlanishiga ijobiy va salbiy 
jihatdan sezilarli darajada ta’sir ko’rsatdi. Ushbu o’zgarishlar 
jumlasiga, jahon va hududiy valyuta tizimlaridagi o’zgarishlar, 
valyuta tizimi tamoyillarining o’zgarishi, qarzdorlik inqirozlari, 
mamlakatlar tomonidan iqtisodiy integratsion birlashmalarning 
tuzilishi, xalqaro va mintaqaviy moliya tashkilotlarining vujudga 
kelishi, transmilliy korporatsiya va banklar faoliyatining kengayishi, 
jahonda ro’y bergan moliyaviy-iqtisodiy inqirozlarni kiritish mumkin. 

---

Xalqaro soliqqa 
tortish 
Xalqaro moliya-viy 
menejment 
Xalqaro hisob- 
kitoblar 
Xalqaro moliya 
bozorlari