Tabiiy fanlar fakulteti biologiya kafedrasi

Yalpizdoshlar oilasini tuzilishi va turlari.
Yalpizdoshlar (Lamiaceae) oilasi Yalpizkabilar kichik sinfi, Yalpiznamolar
qabilasiga mansub yer yuzidagi eng yirik oilalardan biri hisoblanadi. Uning vakillari
asosan issiq va mo`tadil iqlimli mamlakatlarda keng tarqalgan. Bu oilaga 200 ga yaqin
turkum va 3000 tur kiradi. O`rta Osiyoda 53 turkumga mansub 360 tur, O`zbekistonda
esa 39 turkumga mansub 238 tur, Farg`ona vodiysida esa 26 turkumga oid 59 tur
o`sishi ma‘lum. Yalpizdoshlar oilasi O`zbekiston florasida ham keng tarqalgan
oilalardan biri bo`lib, foydali turlarga boyligi bilan boshqa oilalardan ajralib turadi. 
Yalpiz, Marmarak, Kiyiko`t, Bozulbang, Tog`rayhon, Limono`t, Arslonquyruq
kabi turkumlarning vakillari juda qadimdan beri tibbiyotda, oziq ovqat, qandolatchilik
va parfyumeriya sanoatida foydalanib kelinmoqda.
Bu katta oilaga o`t, chala buta va buta o`simliklari kiradi. Poyasi 4 qirrali buta
shaklida qarama-qarshi joylashdi. Yon barglari bo`lmaydi. Gullari zigomorf, ikki jinsli
gultojisi 2 ta tojbargining qo`shilib o`sishidan vujudga kelgan bo`lib, qalpoqsimon
yoki yassi shaklda bo`ladi. 
Ostki 3 ta tojbargdan vujudga kelgan bo`lib, yotiq holatda yoki pastga egilib turadi
va aksariyat o`simliklarda bu tojibarglarning o`rtadagisi 2 ga ajralgan bo`ladi.
Kosachalari besh tishli, barglari qo`shilib o`sgan bo`lib ba‘zan ikki labli bo`ladi va
lablarning ustki 3 ta tojbargdan, ostkisi 2 ta tojbargdan tuziladi changchilari 4 ta gultoj
naychasiga qo`shilib o`sadi va oldingi 2 tasi keyingi 2 tasiga qaraganda uzunroq
bo`ladi. Ba‘zan 2 tagina changchi bo`lib qolgan changchilar reduksiyalangan
urug`chilari 2 ta mevacha bargdan tuzilgan tugunchali ustki 4 uyalidir. Gullarning
bandi juda qisqa bo`lib gullar uchki barglarining qo`ltig`ida oddiy to`pgullarga
to`plangan bu kichik to`pgullar esa shingil boshcha yoki ro`vakga o`xshash murakkab
to`pgullar hosil qiladi. Gulning changi tumshuqchasidan oldin yetiladi. Gullar
hashoratlar yordamida chetdan changlanadi. Mevalari bir urug`li 4 ta yong`oqchaga
ochiladi. Urug`ida endosperm bo`ladi. Labgullilarning aksari turlari efir moyli
o`simliklardir. Labguldoshlar oilasining 200 turkumi va 3500 turi bor. Ular butun yer

---

yuzining deyarli hamma joyida uchraydi va o`rmon, dasht, sahro va tog`larda o`sadi.
Gul formulasi: