Tabiiy fanlar fakulteti botanika kafedrasi

XLOROPLASTLAR. Fotosintez jarayoni asosan barglarda va qisman yosh novdalarda sodir bo‘lishining sababi ularda xloroplastlarning borligidir. O‘simliklarning fotosintetik tizimi xloroplastlarda mujassamlashgan. Xloroplastlar barcha tirik organizmlar uchun kimyoviy energiya manbai — organik moddalarni tayyorlaydi. Bargning har bir xujayrasida o‘rtacha 20-50 tagacha va ayrimlarida undan ko‘proq ham xloroplastlar bor. Xlorofill pigmenti xloroplastlarda joylashganligi uchun ular yashil rangda bo‘ladi. Xloroplastlarda fotosintez jarayonining hamma reaksiyalari ro‘y beradi: yorug‘lik energiyasini yutilishi, suvning fotolizi (parchalanishi) va kislorodning ajralib chiqishi, yorug‘likda fosforlanish, karbonat angidridning yutilishi va organik moddalarning hosil bo‘lishi. SHunga asosan ularning kimyoviy tarkibi va tuzilmaviy shakli ham murakkab xususiyatga ega. Xloroplastlar tarkibida suv ko‘p, o‘rtacha 75 foizni tashkil etadi, qolganlari quruq moddadan iborat. Umumiy quruq moddalar xisobida oqsillar 35-55 foiz, lipidlar 20-30 foiz, qolganini mineral moddalar va nuklein kislotalari tashkil etadi. Xloroplastlarda juda ko‘p fermentlar va fotosintezda ishtirok etadigan hamma pigmentlar joylashgan. Xloroplastlar qo‘shqavatli membrana bilan o‘ralgan bo‘lib, ular yuqori funksional faollikka egadirlar. Ichki tuzilishi juda murakkab. Stroma (asosiy gavda) va granalardan iborat. Ular o‘z navbatida lamellyar va plastinkasimon tuzilishi bilan tavsiflanadi. Granalarda tilakoidlar joylashadi. Yosh xloroplast granalarida 3-6 ta tilakoid bo‘lsa, voyaga etganlarida bu son 45 tagacha yetishi mumkin. Lamellalarning yuzasi mayda bo‘rtmachalar — globulalar bilan qoplangan. Ular kvantosomalar deyiladi. Turli xil o‘simliklarning xloroplastlari soni, shakli, xajmibilan bir-biridan farq qiladi.

Yashil o‘simliklarning barglarida xloroplastlar uch xil yo‘l bilan hosil bo‘lishi mumkin: 1) oddiy bo‘linish yo‘li bilan; 2) ayrim xujayralar me’yoriy xolatlarining buzilishi oqibatida kurtaklanish yo‘li bilan; 3) xujayra yadrosi orqali ko‘payish bilan. Bu yo‘l asosiy deb qabul qilingan. Dastlab xujayra yadrosining membranasida juda kichik burtmacha yuzaga keladi. U asta-sekin yiriklashib, membranasidan ajraladi, xujayra sitoplazmasiga o‘tadi va shu erda to‘la shakllanadi. Xloroplastlarning to‘la shakllanishi uchun yorug‘likning bo‘lishi shart. Korong‘ulikda xloroplastlarning stromasi va uning hajmi hosil bo‘ladi. Lekin ichki tuzilishi — lamellalar, plastinkalar, granalar, tilakoidlar va xlorofill pigmentlari faqat yorug‘likda hosil bo‘ladi.