Tabiiy fanlar fakulteti botanika kafedrasi

KAROTINOIDLAR. YAshil o‘simliklarda xlorofill bilan birgalikda uchraydigan sariq, to‘q sariq, qizil rangdagi pigmentlar guruhi karotinoidlar deyiladi. Bu pigmentlar hamma o‘simliklarning xloroplastlarida mavjud. Xatto o‘simliklarning yashil bo‘lmagan qismlaridagi xloroplastlarning ham tarkibiga kiradi. Masalan, xromoplastlar sabzi xujayralari tarkibida juda ko‘p miqdorda bo‘ladi va ular ham murakkab tuzilishga ega. Karotinoidlar xloroplastlarda xlorofill bilan birgalikda uchragani uchun ham sezilmaydi. CHunki xlorofillning miqdori ularga nisbatan o‘rtacha uch marta ko‘p. Lekin kuzda xlorofillarning parchalanishi sababli karotinoidlar ko‘rina boshlaydi. Yaxshi o‘rganilgan o‘simlik karotinoidlari ikkita guruxga bo‘linadi: 1) karotinlar; 2)ksantofillar.Karotinlar (C₄₀N₅₆) turli xil bo‘lib, ulardan A, B—karotinlar xloroplastlarda xlorofill bilan birgalikda uchraydi. Likopin C₄₀N₅₆) mevalarda uchraydi. Bu pigmentlarning tarkibida kislorod yo‘q va ranglari asosan to‘q sariq yoki qizil bo‘ladi. Karotinning tuzilma formulasiga kelsak, u 8 molekula izopren qoldig‘idan iborat. Uning ikkala tomonida to‘rtta izopren guruxi halqa shaklida tugashib, ionon shaklini hosil qiladi. Karotinoidlar to‘lqin uzunligi qisqa bo‘lgan (480-530 nm) ko‘k binafsha va ko‘k nurlarni qabul qilib, xlorofill “a” ga yetkazib beradi hamda fotosintez jarayonida ishtirok etadi. O‘simliklar bargida quruq og‘irligiga nisbatan 20 mg.gacha, ayrim o‘simlik turlari va organlarida, ayniqsa, ayrim mevalar tarkibida ko‘proq bo‘lishi mumkin.

FIKOBILINLAR. Suv ostida yashovchi o‘simliklarda xlorofill “a” va karotinoidlardan tashqari maxsus pigmentlar ham borki, ularga fikobilinlar kiradi. Yaxshi o‘rganilganlari fikoeritrin va fikotsianindir. Fikoeritrin (C₃₄N₄₇N₄O₈) — qizil suvo‘tlarining pigmentidir. Qizil rangga ega. Fikotsianin (C₃₄N₄₇N₄O₉) — ko‘k-yashil suv o‘tlarining pigmenti bo‘lib, ko‘k rangga ega. Fikobilinlar -bu murakkab oqsillardir. Ularning tarkibiga ochiq zanjir holida birlashgan to‘rtta pirol halqasi kiradi. Bu halqalar qo‘sh bog‘lar orqali tutashgan. Ularning molekulasida metall atomi yo‘k. Fikobilinlar yorug‘lik spektridan ma’lum to‘lqin uzunligiga ega nurlarni yutadi va xlorofill “a” ga etkazib beradi. Fikoeritrinlar asosan to‘lqin uzunligi 498 nm.dan 508 nm,gacha, fikotsianinlar 585 nm.dan 630 nm.gacha bo‘lgan nurlarni yutadilar. CHuqursuv ostida o‘suvchi o‘simliklar uchun bu pigmentlarning roli juda katta. CHunki suvning yuqori qatlami xlorofill molekulalari qabul qilishi mumkin bo‘lgan qizil nurlarni yutib qoladi. Masalan, dengiz va okeanlarda 34 m chuqurlikda qizil nurlar to‘la yutilib qoladi, 177 m chuqurlikda sariq nurlar, 322 m.da esa yashil nurlar, chuqurlik 500 m ga etganda ko‘k-yashil nurlar ham to‘la yutilib qoladi. Umuman, fikobilinlar tomonidan yutilgan yorug‘lik energiyasidan 90 foizga yaqini xlorofill “a” ga yetkazib beriladi.