Tabiiy Fanlar fakulteti, Kimyo yoʻnalishi 01/21-guruh talabasi Abdukabirova A’loxonning Organik kimyo fanidan mavzu

Tuzilishi
Diazobirikmalar suvdagi eritmalarida bir-biriga aylana oladigan bir necha izomer shakllarda mavjud bo’ladi.

Arildiazoniy xlorid, sin-arildiazogidroksid, sin-natriy arildiazotati, Diazobirikmalar kislotali muhitda diazoniy tuzlari shaklida bo’ladi. Fenildiazoniy kationida benzolning л -elektronlari bilan diazoniy guruhining uch bog‘i orasida o’zaro kuchli ta‘sirlashuv amalga oshadi. Diazoniy guruhining musbat zaryadi aso san azot atomlari orasida taqsimlangan, lekin u benzol yadrosining л – elektronlari hisobiga qisman kompensatsiyalanadi.

Buni fenildiazoniy kationining rezonans strukturalari va mezoformulasi ko’rinishida tasvirlash mumkin. fenildiazoniy kationi atomlarida zaryadlar quyidagicha taqsimlangan. Diazoniy tuzlarida anion ikkala azot atomidan qariyb bir xil(chetki atomga sal yaqinroq) joylashgan. Aromatik diazobirikmalardan arendiazoniy tuzlari kata amaliy ahamiyatga ega.
O lin ish i
Arildiazoniy tuzlari birlamchi arilaminlarni nitrit kislota bilan ma‘dan (xlorid, sulfat, bromid va boshqa) kislotalar muhitida diazotirlab olinadi (Griss, 1858 - y.).
0 dan+5°C gacha
Аг NH2 + N aN 0 2 +2HX -----------------------------► [ Аг N2]+X'
-NaX,-2 H20
Nitrit kislotani reaksiya jarayonida natriy nitriti va ma‘dan kislotadan hosil qilinadi. Kuchli kislotali muhitda nitrit kislotaning suvdagi eritmasida bir necha bevosita diazotirlovchi faol elektrofil reagentlar hosil boladi.
Diazotirlashni xlorid kislotada olib borilganda a sosiy elektrofil reagent nitrozil xloridi, suyultirilgan sulfat kislotada nitroatsidiy kationi, suvli muhitda e s a azot (III) oksididir. Faol reagent hisoblangan nitrozoniy kationi faqatkonsentrlangan sulfat kislota muhitidagina mavjud bo’ladi.

HN0₂+2 H2S 0 4 <-----► NO+H3O + 2 OSO3H

Diazotirlash reaksiyasining mexanizmi tliq rganilgan. Reaksiya elektrofil reagentlarning erkin elektron jufti bor azot atomiga hujumi bilan boshlanadi. Birlamchi arilaminlarni nitrozil xloridi bilan diazo-tirlash quyidagi sxema bo’yicha boradi. Reaksiyaning birinchi bosqichida hosil boladigan N-nitrozamin faqat -7 0 ° C da barqaror bo‘lib, diazogidratga tez aylanadi. Diazogidratning gidroksil guruhi kislotali muhitda protonlanadi. Protonlangandiazogidratdansuvajralib, diazoniy kationi hosil bo‘ladi. Diazotirlash reaksiyasi kuchli kislotali muhitda sovitish bilan olib boriladi. Mo‘l olingan kislota natriy nitritidan nitrit kislotani ajratish, faol nitrozirlovchi agentni hosil qilish va qshimcha reaksiya (diazoaminobirikmalar hosil bo‘lishi)ning oldini olish uchun kerak. Bundan tashqari mo‘l ma‘dan kislota diazoniy tuzlari barqarorligini oshiradi.

Ma‘dan kislotaning konsentratsiyasi diazotirlanadigan aminning asosligiga mos kelishi kerak. Asosligi yuqori va o’rtacha blgan aminlar (anilin va uning gomologlari, naftilaminlar, benzidin, mononitroanilinlar, aminlarning sulfohosilalari va boshqalar)ni suvli muhitda diazotirlashda 1 mol amindan 2,5-3 mol ma‘dan kislota olinadi. Asosligi past blgan aminlar faqat faol diazotirlovchi agentlar bilangina reaksiyaga kirishishi mumkin. Shu bois ular konsentrlangan sulfat kislotada diazotirlanadi. Diazobirikmalar va reaksion aralashmadagi nitrit kislota termik beqaror blib, harorat oshganda parchalanadi. Shu bois diazotirlash reaksiyasi past haroratda (odatda 0 dan +5°C gacha) tkaziladi. Reaksion aralashmada ma‘dan kislotaning meyoridan kamligi va reaksiya haroratining oshishi qo‘shimcha reaksiyalaming borishi uchun sharoit yaratadi.
Reaksiya harorati oshganda, diazoniy tuzlari va nitrit kislota parchalanadi. Nitrit kislotaning parchalanishi diazotirlovchi reagentning yetishmasligiga va reaksiyaning oxirigacha bormasligiga olib keladi.