213
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son
MA’RIFATGA CHORLAGAN
MA’RIFATPARVAR
Dilafro‘z Nusratilloyevna Raxmatova –
o‘qituvchi, Samarqand davlat chet tillar instituti
Annotasiyа:
Ushbu maqolada XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkistonda vujudga kelgan jadidchilik harakati, jadidlarning
asosiy maqsad va vazifalari, «usuli savtiya» maktablarining faoliyati, maorif, madaniyat, ijtimoiy hayotdagi o‘zgarishlar va ularning
milliy tilimizga ta’siri xususida so‘z boradi. Maqolada jadidchilik harakatining Turkistondagi rahnamosi Mahmudxo‘ja Behbudiy
asarlarining leksik-semantik tahlili, asarlarining statistik tadqiqoti berilgan. «Padarkush» dramasining til va uslub xususiyatlari
haqida fikr bildirilgan.
Аннотация:
В данной статье рассматривается движение джадидов в Туркестане в конце - ХIХ начало ХХ
века, основние цели и задачи джадидов, деятельностъ школ «Усули Савтия», образование, культура, изменения в
общественной жизни. Влияние джадидов на рефому национального языка. В статье дается лексико-семантический
анализ творчества Махмудходжи Бехбуди, лидера джадидского движения в Туркестане, и статистическое исследование
его произведений. Были высказаны мнения о языке и стилистике драми «Падаркуш».
Abstract:
This article examines the movement of the Jadids in Turkestan at the end of the 19th and beginning of the 20th
century, the main goals and objectives of the Jadids, the activities of the Usuli Savtiya schools, education, culture, changes in
public life. The influence of the Jadids on the refome of the national language. The article provides a lexical and semantic analysis
of the work of Mahmudhoja Behbudi, the leader of the Jadid movement in Turkestan, and a statistical study of his works. Opinions
were expressed about the language and style of the "Padarkush" dramas.
Kalit so‘zlar:
Turkiston, jadidchilik harakati, «usuli savtiya» maktablari, publisistik maqola, darslik, statistik tadqiqot, til va
uslub xususiyatlari, «Oyna» jurnali, «Samarqand» gazetasi.
Ключевые слова:
Туркестан, джадидизм, школи «Усули Савтия», публицистическая статъя, учебник, статистический
исследователь, язык и особенности стилистики, журнали «Зеркало», газета «Самарканд».
Keywords:
Turkestan, Jadidism, "Usuli Savtiya" schools, journalistic article, textbook, statistical researcher, language and
stylistic features, "Zerkalo" magazines, "Samarkand" newspaper.
«Samarqand tuprog‘ida voyaga
yetgan Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abduqodir
Shakuriy, Siddiqiy-Azjiy, Hoji Muin,
Abdulhamid Majidiy singari o‘nlab
ma'rifatparvar fidoiylarining qoldirgan
o‘lmas merosi bugungi kunda ham
ma'naviyatimizni yuksaltirish, yoshlarimizni
milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida
tarbiyalashda muhim manba dir»
1
. Buyuk
allomalar tomonidan ilgari
surilgan jamiyat
taraqqiyoti va uning ma'naviy qiyofasini
yuksaltirishga qaratilgan ilg‘or g‘oyalar
muhim ahamiyat kasb etadi. Samarqand
jadidlarining, jumladan Mahmudxo‘ja
Behbudiyning ijtimoiy-siyosiy, axloqiy va
ma'rifiy-falsafiy qarashlarini zamonaviy
nuqtayi-nazardan o‘rganib, tahlil qilish
bugungi kunning dolzarb vazifalaridandir.
Vatanga bo‘lgan muhabbat, uning porloq
kelajagiga ishonch XIX asr oxiri XX asr
birinchi choragida yashagan jadidlar
badiiy asarlarida ham, ilmiy ishlarida
ham, dramaturgiyasida ham mujassam
edi. 1886 yildan nashr etila boshlangan
va birinchi
matbuot nashri sanalgan
missioner N.Ostroumov muharrirligidagi
«Turkiston viloyatining gazeti»da e'lon
qilinayotgan maqolalar, nafaqat ijtimoiy-
1 Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz.-Toshkent.O‘zbekiston.2017.
siyosiy va ma'rifiy mavzularni qamrab
olgan edi, balki unda ijtimoiy hayotdagi
muammolar ham yoritilar edi. Shuningdek,
jadidlarimiz tomonidan fors, arab, turk
tilidan tarjima qilingan badiiy asarlar ham
chop etilar edi. Sharq donishmandligi bilan
yo‘g‘rilgan bunday tarjima asarlar, albatta
uning o‘quvchisini, xususan yoshlarni
ma'naviy qo‘llab-quvvatlar edi, deyishga
haqlimiz. Zero, ruslar bosqining ilk davrida
vujudga kelgan turli siyosiy o‘yinlar,
milliy va
madaniy adovatlar mahalliy xalqimiz uchun
azobli edi. Jadidlarimiz keyinchalik o‘zlari
tashkil etgan va muharrirlik qilgan gazeta
va jurnallarda mahalliy xalqni g‘aflatdan
uyg‘otish uchun birgina yo‘l – maorifni yo‘lga
qo‘yish g‘oyasini ilgari surdilar. Behbudiy
qalamiga mansub ayrim maqolalar borki,
ularni hozirgi kunda, oradan bir asr o‘tgan
vaqtda ham ochiqchasiga aytishning
imkoni yo‘q. Ayniqsa,
aytayotgan kishi
mutaxassis bo‘lmasa. Shaxsiy gigiena
bilan bog‘liq bu kabi maqolalarning
e'lon qilinishi gazeta obunachilarini
ko‘paytirish maqsadida qilingan bo‘lsa
kerak, deb hisoblaymiz. Chunki, «Hifzi
sihhati oila», «Uylanmaslikning zarari»,
«Mujarradlikdagi zararli odatlar», «Istimno'i
Dostları ilə paylaş: