Taraqqiyot psixologiyasi va differensial psixologiyasi

Bolalar psixologiyasida qo`llaniladigan metodikalarning o`ziga xosligi.
Sotsiometrii metod. Bu metod kichik guruh a’zolari o’rtasidagi bevosita emotsional munosabatdarni o’rganish va ularning darajasini ulchashda qo’llanadi. Unta amerikalik sotsiolog Djon Moreno asos solgan. Mazkur metod yordamida muayyan guruhdagi har bir a’zoning o’zaro munosabatini aniqash uchun uning qaysi faoliyatda kim bilan birga kdtnashishi suraladi. Olingan ma’lumotlar matritsa, fafik, sxema, jadval shaklida ifodalanadi. Ulardagi miqdor kursatkichlari guruxdagi kishilarning shaxslararo munosabatlari to’g’risida tasavvur hosil kiladi. Bu ma’lumotlar guruhiy munosabatlarning tashqi kurinishini aks ettiradi, xolos. Shuning uchun xozir Ya.L. Kolominskiy va I.P.Volkov tomonidan sotsiometriyaning yosh davri nsixodojyasiga moslab o’zgartirilgan turlari ishlab chiqilgan. Bular shaxslarning bir-birini tanlashi motivlarini keng ifodalash imkonini beradi. Ayniqsa sotsiometriyaning Ya.L.Kolominskiy ishlab chiktan o’zgartirilgan turi bolalar jamoasidagi shaxslararo munosabatlar xaqida tularok, axborot beradi.
Odatda o’quvchilardan kuyidagicha savollarga javob berish talab qilinadi: "Sen sayohatga kim bilan birga borishni xoxlaysan?" "Sessiyaga kim bilan birga tayyorlanishni istaysan?", "Kim bilan qo’shni bo’lib yashashni yoktirasan?" Xar bir savol sotsiometrik mezon (ulchov) vazifasini bajaradi va turmush vokeligidan olingan. Sinaluvchi har bir savolning uchta javobidan bittasini "eng ma’kul" deb tanlashi lozim. Unga, "avval, x;ammadan kura kuprok, kim bilan birga bo’lishni xohlasang, ushaning familiyasini yoz", "agar sen istagan tug’ilgan kuningda, yana kim bilan birga bo’lishni istasang, shuning familiyas ini yoz", "aytilgan shartlarga binoan uchinchi shaxsning familasini yoz" deb uktirish lozim.
Guruhga moslanishni kursatish uchun sotsiofamma to’rtta"maydon"ga ajratiladi.Qizlar doiracha bilan, o’g’il bolalar esa uchburchaklar bilan belgilanadi. Guruh a’zolarining o’zaro munosabat1ari doiracha va uchburchak strelkalar bilan boglanganida o’z ifodasini topadi.
Eng ko’p munosabatga ega bo’lgan sinaluvchi doiraning markazidan o’rin topadi va guruh a’zolarining eng yoqimtoyi hisoblanadi. Shaxslar bilan aloqada bo’lmagan sinaluvchi doiraning eng chetidan joy oladi Oralitqdagi "maydon"larga o’rtacha va undan kamroq tanlangan tekshiriluvchilar joylashtiriladi. Tekshirishda, birinchidan, shaxslararo munosabatning darajasi va ko’lami aniqanadi, ikkinchidan, qizlar bilan o’g’il bolalar o’rtasidagi ko’rsatkichlar taqqoslanadi. Ko’rsatkichlarga qarab guruhdagi munosabatlar yoki qizlar bilan o’gil bolalar o’rtasidagi munosabatlar va ularning o’ziga xosligi, psixologik mexanizmlari haqida xulosa chiqariladi. Shu bilan birga nazariy atamiyatga molik goyalar olga suriladi, amaliy ko’rsatmalar beriladi, tavsiyalar bildiriladi.
Ontogenez psixologiyasida tadqiqotning sotsiometrik metodi sharoitga muvofiqlashtirilgan kichik guruhlardagi shaxslararo munosabatni o’lchash usuli hisoblanadi. Bu usulda sinaluvchilarga bevosita savollar beriladi va ularga ketma-ket javob qaytarish orqali guruh a’zolarini o’zaro tanlash jarayoni vujudga keltiriladi. Maktabgacha ta’lim muassasalari, maktab sinflari, o’quvchilar munosabatlari, dam olish manzillari, oliy maktablar, mehnat jamoalari va turli muassasalarning xodimlari o’rtasidagi munosabatlarning xususiyatlari, dinamikasi, shaxslararo ziddiyatlarning sababi shu metod yordamida o’rganiladi. Turli ettiyoj, motiv, qiziqish, intilish, harakat va hokazolar muayyan tartib xamda qoidaga binoan muvofiqlashtiriladi, tizimlashtiriladi, ularning ijtimoiy-psixologik hamda umumpsixologik ildizlari to’g’risida ma’lumotlar olinadi. Shu bilan birga guruhlardagi shaxslarning yaqqol, aniq; nuqtai nazari, guruxbozlik, ogmachilik, karama- qarshilik, his-tuyguning zurikishi, guruhiy jiipslik, moslik, munosabatning motivlari, kurilishi, jinslar o’rtasidagi muloqotlarning zamiri hamda sehri mana shu kalit bilan ochiladi.
Umuman aytganda, sotsiometriya metodilan turli yoshdagi, ikki xil jinsdagi, saviyasi har xil kishilar guruhlaridagi psixologik qonuniyatlarni tadkik,etishda unumli foydalanish mumkin.