Tarix fakulteti j ahon tarixi kafedrasi maxsus tarix fanlari

Bobil kalendarining aks ettirilishi:



4.3 Qadimgi yahudiylar kalendari ham oy hisobida yuritilgan kalendardir. Unda bir yil 354 kun bo’lib, juft oylari 29, toq kunlari 30 kundan iborat bo’lgan 12 oyga bo’lingan. Sutka kechqurun soat 6 dan boshlangan. Er.avv IV asrda Qadimgi yahudiylar oy kalendarlarini oy-quyosh kalendariga almashtirgan. Bunga ular har 19 yilda 7 marta 13-chi (30 kunlik) qo’shimcha oy kiritishgan. 13-oy qo’shilgan yil vsokostniy, ya'ni kabisa yili deb atalgan. Kabisa yillari 19 yillik siklning 3-,6-,8-,11-,14-,17-,19- chi yillari kabisa yillari hisoblangan, demak o’sha yillariga 13-chi oy qo’shilgan.
Qadimgi yahudiylarning 19 yillik oy-quyosh kalendari 6936 sutkani tashkil etgan. Astronomik yil hisobi bilan hisoblanganda mazkur 19 yilda 6939 3G'4 sutka bor. Demak, har 19 yilda 3, 3g'4 sutkaga oldin ketadi yoki tezroq aylanadi. (Kad. yahudiy oy-quyosh kalendari astronomik hisobidan). Oradagi farqni yetkazib olish uchun ular qo’shimcha 1 sutka qo’shgan. qo’shadigan sutkani shunday yillarda qo’shganlarki, agar yilning boshlanishi yaqsnanba, chorshanba va juma kunlari boshlanmasligi kerak emish.
Yahudiylar erasiga, ya'ni Adam erasi yoki iudey erasi deb ataluvchi eraga ham afsonaviy dunyoning yaratilishi asos qilib olingan. Bu eraning boshlanishi er.avv. 3761-yil 7oktabrdan hisoblangan. Bu era bizning eramizdan 3760 yil qadimiyroqdir.
Eramizdan avvalgi II asrning oxirlarigacha Qadimgi yahudiylar yil bahorida er.avv.II asr oxirlaridan esa kuzda boshlangan.
Qadimgi Xitoyda ham oy kalendarlaridan foydalanganlar. Dastlab xitoylik dehqonlar bahor yaqinlashganligini Gidra yulduzlari turkumining ko’rinishiga qarab bilgan. Xo’jalik yili 4 faslga: bahor, yoz, kuz, qishga bo’lingan. So’ngroq er.avv. 3 ming yillikda vaqt hisobini oy fazalariga qarab hisoblay boshlagan. Yil 12 oydan iborat bo’lgan. Xitoy kalendariga ham 13-chi oy qo’shishgan. Ular ham har 19 yilda 7 marta qo’shimcha 13-chi oyni yilga kiritishgan. Xitoy astronomlari bizning eramizdan 6 asr avval birinchi bo’lib, har emas, har 19 yilda yangi oy ko’rinishi yozgi quyosh turish kuniga to’g’ri kelishini ya'ni har 235 oyda bu hodisa takrorlanishini aniqlashgan.
“Shutszin” (tarix kitobi) nomli tarixiy kitobda ma’lumot berilishicha, Xitoy kohinlari quyoshning qachon tutilishini oldindan ayta olgan. Bu ularning asosiy vazifalaridan biri edi.
Mil.avv 360-yilda xitoyliklar birinchi yulduz katalogini tuzib chiqadi. Qadimgi Xitoy fanining asosiy yutuqlaridan biri ularning tuzgan kalendarlaridir. Bir qancha Xitoy yilnomalari, arxeologik ma’lumotlarga ko`ra, Shan in sulolasi davri (mil.avv XVIII-XII asrlar) da yilning uzunligi 365 kun qilib belgilansada, oylar 29-30 kundan iborat, 12 oydan tashkil topgan. Vaqti-vaqti bilan qo`shimcha oylar joriy qilingan. Ular osmon jismlarini kuzatish natijasida 29,5 quyosh yilini 365,25 sutka ekanligini hisoblaganlar.
Xitoy mavsumiy qishloq xo`jaligi kalendari

№	Xitoycha oy nomlari	Oylarning tarjimasi	Grigorian kalendari bo`yicha mavsumning boshlanish sanasi
	Lichun	Bahorning boshlanishi	4-5-fevral
	Yuyshuy	Yomg`ir suvi	19-20-fevral
	Dzinchje	Hashoratlarning uyg`onishi	5-6-mart
	Chun’fen	Bahorgi teng kunlik	20-21-mart
	Sinmin	Yorug`	5-6-aprel
	Guyuy	Boshoqlar uchun yomg`ir	20-21-aprel
	Lisya	Yozning boshlanishi	6-7-may
	Syaoman	To`kinlik	21-22-may
	Manchjun	Bug`doy boshoqlari	7-7-iyun
	Syachji	Yozgi teng kunlik	21-22-iyun
	Syaoshu	Issiq	7-8-iyul
	Dashu	Jazirama	23-24-iyul
	Litsiyu	Kuzning boshlanishi	8-9-avgust
	Chushu	Issiqlikning tugashi	23-24-avgust
	Baylu	Oq shudring	8-9-sentabr
	Tsyufen	Kuzgi teng kunlik	23-24-sentabr
	Xan’lu	Sovuq shudring	8-9-oktabr
	Shuantszyan	Qirovning tugashi	23-24-oktabr
	Lidun	Qishning boshlanishi	7-8-noyabr
	Syaosyue	Oz qor	22-23-noyabr
	Dasyue	Ko`p qor	7-8-dekabr
	Dunchji	Qishki teng kunlik	21-22-dekabr
	Syaoxan	Sovuq	6-7-yanvar
	Daxan	Qahraton	20-21-yanvar

60 yillik davriylik kalendarda 12 ta yer tarmoqlari ham bo`lgan. Ular biror bir hayvon nomi bilan atalgan. Masalan: sichqon (szi), sigir (chou), yo`lbars (in’), quyon (mao), ilon (chen’), ot (u), qo`y (vey), maymun (shep), tovuq (yu), it (syuy), to`ng`iz (xay). Kalendarda 60 yil davomida “yer tarmoqlar”i 5 marta takrorlanadi, ammo 60 yil davomida “fazoviy” va “yer” tarmoqlaridagi uyg`unlik hech takrorlanmaydi.

Shunday qilib Qadimgi xitoyliklar o’z kalendarlarini oy-quyosh kalendariga aylantirishgan. Keyinroq er.avv. III asrda Xitoy qishloq aholisi yilni 24 faslga bo’lishga o’tganlar. Bundan tashqari hisob-kitob 60 yillik sikl bilan olib borilgan, bu hisobdagi har bir yilning o’z nomi bo’lib, ular hayvonlar nomi bilan atalgan.
Shuninshdek, Qadimgi Xitoyda Oy-quyosh kalendari bo’lib, u er.avv. 3 ming yillikda paydo bo’lgan. U taqvim sistemasi murakkab bo`lib, yil 12 oydan iborat yoki 29 kunni birlashtirgan sikllardan iborat bo’lgan va har yangi oylar qo’shib borgan. Har oy 2 qismga: Gszi (aniq emas), Ki (aniq) oylarga bo’lingan. Yil 24 qismga bo’ligna. Er.avv. 595-yildan 19 yillik sikl mavjud bo’lgan, ushbu davr mobaynida 7 qo’shimcha oylar kiritilgan. (Ko’proq 3,6,8,11,14,16,19-yil sikllariga qo’shilgan) Shartli ravishda er. avv. 2397-yildan boshlab solnomalar boshlanishi bilan 60 yillik sikl harakatda bo’lgan. Er.avv. 226696-2397-yillar bu taqvimga Xitoy ham o’tgan.
Har bir sikl bir hayvonning nomini olgan. Har 2 yil esa o’sha davrdagi 5 falokatning nomini olgan, ular: daraxt, yong'in, yer, temir, suv. 1-yil o`simlik sifatida daraxtga, 2-yil ko’rilish materiali sifatida daraxtga, 3-yil tabiat yong'iniga, 4-yil xo’jalik o`chog'idagi yong'inga, 5-yil temirga, 6-yil temir buyumga, 7-yil tabiat suviga, 8-yil turg'un suvga, 9-yil Yerga, 10-yil ishlangan yerga bag'ishlangan.