Tasdiqlayman Tosh kti o‘quv ishlari bo‘yicha Rektor muovini dots. Ismailova L. A. 2007 «iqtisodiy bilimlar tarixi»
Yüklə 438,5 Kb.
|
|
Tayanch ibora va tushunchalar.
O‘zbekitonning bozor munosabatlariga o‘tish zarurligi; o‘tish davri xususiyatlari va boskichlari; isloxotlarning besh tamoyili; i.Karimov asarlardagi iqtisodiy g‘oyalar. 1.Turkistonning mustamlaka davridagi iqtisodiy axvoli. «Xarbiy kommunizm" siyosatining mohiyati. Turkiston o‘lkasi 1865-1917 yillar davomida Rossiya imperiyasining mustamlakasi sifatida rivojlanadi. O‘lka Rossiyaning sanoat xududlari uchun qishloq maxsulotlarini, birinchi navbatda paxta tolasini yetkazib beruvchi xomashyo bazasiga aylantirildi, shu vaqtning o‘zida rossiya sanoati maxsulotlari uchun realizatsiya qilinadigan tashki bozorga aylandi. Birinchi o‘rinda paxtachilikning rivojiga alohida e’tibor berildi. Ma’lumotlarga ko‘ra, dastlab paxta maydonlari barcha ekinzorlarining 20-30% idan ortiq bo‘lmagan, donli ekinlar esa 50% atrofida edi. Bu tizimni bo‘zish uchun paxtaning narxi keskin oshirildi va dexqonlar paxta maydonlarini kengaytirdilar. Yanga yerlar ochish va sugorish borasida ham anchagina ish olib borildi. Shu davrda Mirzacho‘lni o‘zlashtirish va u yerlarni asosan paxtachilikka ixtisoslashtirish (90% gacha paxta) kuchaydi. Inqilobiy uynagan yana bir xodisa-bu yangi Amerika-Meksika paxta navining keltirilishi bo‘ldi. Ishlab chiqarish munosabatlarida ham anchagina o‘zgarishlar ro‘y berdi, qishloq xo‘jaligida yangi sinflar-quloqlar, pomeshchiklar paydo bo‘ldi. Oqibatda 1908 yilda paxta 75
maydonlari 244,7 ming desyatina (desyatina-1,1 ga )dan 1917 yil 425,8 ming) desyatinaga yetdi (1980 yillarda 2mln. gektarga yetkazildi). Birinchi jaxon urushi arafasida 597 ming desyatina yerga paxta eqilgan. Bu barcha sugoriladigan maydonlarning 20%ni tashqil etgan. Rossiya tukimachilik sanoati 1900 yil 16 mln. Pud (1 pud-16 kg) tola ishlatgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 1913-14 yillarda 27,7 mln. Pudga yetdi. XIX asr oxiri-xx asr boshlarida rossiyada nisbatan rivojlangan bozor tizimi vujudga kela boshladi. Ishlab chiqarish omillari: kapital, ish kuchi, yer tovarga aylana boshladi, bu jarayonlar Turkistonda nisbatan sekinlik bilan ro‘y berdi. Chunki bu yerda sanoatning faqat uy xunarmandchiligi shakli mavjud bo‘lib, xatto manufaktura ham yo‘q edi. Bu yerda yangi tipdagi sanoat korxonalari (manufakturadan «sakrab» o‘tilib) zavod-fabrikalar, yangi ishlab chiqarish munosabatlari (yollanma ishchilar) vujudga kela boshladi. Moliya, bank kredit tizimlari vujudga keldi. Birinchi jaxon urushiga kadar bu yerda tovar-pul munosabatlari, masalan, tovarchilik darajasi ancha yukori edi. Rossiya imperiyasining Turkistonda olib borgan iqtisodiy va ijtimoiy siyosati maxalliy axolini mustamlakachilik asoratida saklash, iqtisodiyotni bir tomonlama agrar, xomashyo asosi sifatida rijojlantirish maksad qilib kuyildi va bunga to‘la erishildi. Pirovard maxsulot ishlab chiqarishga yo‘l berilmadi. Shunga qaramay, tabiiy ob’ektiv rivojlanish tufayli kapitalistik, feodalizmga nisbatan ilgor ishlab chiqarish usullari namoyon bo‘la boshladi; oz bo‘lsa ham, xususiy, mashinalashgan fabrika-zavod tizimi, yollanma ishchi kuchi, tovar, pul munosabatlar, savdo, moliya, kredit va bank muassasalari, agrar sohada esa yangi sinf vaqillari vujudga keldi. X1Xasr oxiri-XX asr boshlaridagi temir yo‘l kurilishi sanoat-savdo kapitaliga keng imkoniyat yaratdi. Shurolar xoqimiyati (1917) dastlabki paytlardan boshlab yetakchi tarmoqlar: bank, og‘ir sanoat, transport (temir yo‘l), tashki savdoni milliylashtirdi, xususiy mulkka, tabirkorlikka qarshi xarakat kuchaydi, bozor munosabatlarini imkoni boricha bugish
asosiy
qilib
Og‘ir iqtisodiy vaziyat sharoitida «xarbiy kommunizm» siyosati amalga oshirildi. Bunda ishlab chiqarish va taksimot o‘stidan to‘la davlat nazorati urnatildi (kartochka tizimi joriy qilindi), qishloqlarda «oziq - ovqat razvertkasi» joriy etildi. Ishlab chiqarishdan manfaatdorlik tugatildi, hammaning ishlashi majbur qilindi, savdo amalda bekor qilindi. Xarbiy rejim urnatildi va amalda bozor munosabatlariga bolta urildi. Ishlab chiqarish keskin kiskardi. Xo‘jalikning naturallashuvi kuchaydi, superinflyasiya yuz berdi. Shunisi xarakterliki, Turkistondagi dastlabki o‘zgarishlar, markazdan farqli o‘ziga xos ravishda amalga oshdi. Masalan, «yer xaqidagi dekret» faqat 20- 76
yillarda realizatsiya qilindi. Oziq-ovqat razvertkasi markazdagidan yengilrok amalga oshirildi. Xususiy savdoni ham tugatishga erishilmadi, ya’ni tovar-pul munosabatlari saqlandi. «Xarbiy kommunistik» tajriba inkirozga uchradi. 1918 yil rsfsr tarkibida Turkiston avtonom respublikasi tuzildi. 1920 yilda mustaqil xorazm va buxoro xalq respublikalari tashqil etildi. 1924-25 yillarda milliy davlat chegaralanishi tufayli SSSR (1922 yil) tarkibida O‘zbekiston SSR (Tojikiston ASSR 1929 yilgacha O‘ZSSR tarkibida bo‘ldi, Xorazm va Buxoro respublikalari tugatildi, 1932 yilda Qorakalpogiston ASSR O‘zbekiston tarkibiga kirdi). Ana shunday muammolar ichida iqtisodiyot xal qiluvchi o‘rinni egallar edi, chunki mamlakat og‘ir axvolda qoldi. Ayniqsa yer masalasini xal etish muxim bo‘ldi, u ikki boskichda utdi. 1921-22 yillarda birinchi boskichda maxalliy axoli bilan kuchib kelgan yevropaliklar o‘rtasidagi farq tugatildi. 1925-29 yillarda ikkinchi boskichda barcha yerlar dexqonlarga bo‘lib berildi dexqonlar yer egasiga aylandi. Ammo keyin yer tortib olindi va majburiy qollektivizatsiya utkazildi. Og‘ir axvoldan chikish uchun kapitalistik bozor munosabatlaridan foydalanishga to‘g‘ri keldi va bu prinsip amalda o‘zini oqladi. Yüklə 438,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|