TeleviZİya nəZƏRİYYƏSİNİN Əsaslari
Yüklə 7,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.4 Televiziya aparıcısının yaradıcı fəaliyyətinin əsasları Televiziya sənətinin yayım vahidi kimi çıxış edən veriliş və proqramlarda aparıcı, onun yeri və mahiyyəti başlıca olmaqla bərabər, həm də təmsilçi kimi çıxış edərək ümumi yaradıcı prose sin tərkibində fəaliyyət göstərir. Telekanalların simalarına çevrilən aparıcıların yaradıcı fəaliyyətlərinin əsas mahiyyəti ekran obrazı nın yaradılması kimi mürəkkəb prosesi ehtiva edir. Ekranda ya radılan obraz ideyanın çatdırılmasına xidmət edərək, onu inkişaf etdirərək ünsiyyət yolu ilə təlqininə nail olmaq vəzifəsini icra edir. Televiziya aparıcısı yaradıcı sima olmaqla obrazı canlandırmalı, ünsiyyətin, rabitənin yaranmasına nail olmaqla özünün başlıca məqsədini icra etməlidir. “Aparıcı fəaliyyətinin əsasları” dedikdə onun davranışı, daxili vəziyyəti və psixoloji təsir nəzərdə tutularaq ekran obrazını yaratmaq gücünü müəyyən etmək imkanı əsas gö türülür ki, bu mövzu çağdaş sənətşünaslığın əsas problemlərindən biri kimi tədqiqata cəlb olunmalıdır. Televiziyada “aparıcı obrazı“ anlayışı kinodakı obrazdan fərqlənən cəhətləri ilə çıxış edir. Bədii məziyyətlərin zənginlik pa litrası kasad olmaqla bərabər, burada aparıcının, başqalaşmadan daha çox özünün görünməsi önəmlidir. Bu barədə fərqli rəylər söylənilir. A. Novikova Sovet dövründə müəyyənləşmiş “aparı cı ekranda olduğu kimi görünməlidir” prinsipinin televiziya işini zəiflətdiyini deyir və onun imic, sosial maskada çıxış etməsinin va cibliyini qeyd edərək aparıcı ampluasının yaranmasını zəruri hesab edir. Fikrimizcə, sosial maska və ya ampluaya malik aparıcı teatr və kino obrazından fərqli, özünün keyfiyyətləri ilə zəngin şəkildə çıxış etdikdə uğurlu təsir bağışlaya bilər. Ondan tamamilə baş qalaşma tələb etmək, teatr qanunları ilə oyun gözləmək bəsitliyə gətirib çıxara bilər. Aparıcının öz ampluasını müəyyən etməklə onu özü kimi canlandırması daha effektiv ola bilər. O, özünü, öz düşüncəsini, intellektini, davranış və üslubunu meydana qoymalı, özünü ifa etməlidir. 134 Proqramın əsasını təşkil edən aparıcının obrazı rejissorun başlı ca fəndi olaraq bütün digər fəndləri, bədii ifadə vasitələrini təyin edir. Məhz onun vasitəsilə müəllif öz ideyasını açıq və ya sətiraltı şəkildə seyrçiyə çatdırır. Çağdaş televiziyaçılıqda aparıcı obrazı seyrçiyə özünü bənzətməsi üçün təqdim olunan etalon kimi çıxış edir. Onun kamilliyi, yüksək səviyyəsi və davranış mükəmməlliyi seyrçinin mədənimənəvi aləminə zənginlik gətirməli, onun dün yagörüşünü artırmalıdır. Burada obraz verilişin ideya yükündən irəli gələn tələblərə cavab verən tərzi taparaq ünsiyyətdə, kommunikasiyada gərəkli cəhətləri sadiqliklə qorumağa hesablanmış böyük ustalıqla yaradılmalıdır. Verilişin xarakteri, auditoriya seqmenti mövzu dairəsini nəzərə al maq, tələb olunan “dildə” özünün şəxsi keyfiyyətlərilə danışmaq, fərdi cəhətini gətirməklə məqsədə nail olmaq deməkdir. Hər bir seyrçi ekran başında seyr müddətində aparıcının nə istədiyini, məqsədini, məqsədə nail olmaq üçün atacağı addımları və ya naşma tərzini bilməli, məhz bu cəhətlərinə görə onu digərindən fərqləndirməlidir. Əsas fərqi təşkil edən cəhətlərə, təbii ki, ün siyyətin və manipulyativ mexanizmlərdən istifadə dərəcəsinin əlavə olunması tam mənzərənin açılışına xidmət edərdi. Ünsiyyət mürəkkəb psixoloji mərhələ olmaqla, fərdin şəxsi sahəsinə daxil olmaq cəhdidir. Bu zaman bir neçə vacib tələblərin icra olunma sı gərəkdir ki, şəxs özünün dairəsinə müdaxiləyə imkan versin. Səmimilik, məhrəmlik, intellekt, dünyaduyumu kimi mənəvi keyfiyyətlərlə bərabər baxışları, jestikulyasiyası, mimikası kimi fi ziki çalarlar da obrazın tələblərindən çıxmamaq və özünün daim istifadəsində olmaq şərti ilə üzvi şəkildə icra olunan cəhətlər kimi vacibdir. Əks halda ünsiyyətin baş verməsi mümkün deyil və cəmi bir neçə saniyə ərzində rabitə pultun digər düyməsini sıxmaqla qı rıla bilər. Nəzərə alsaq ki televizor pultu heç də həmişə bir nəfərdə olmur, onda ünsiyyətdə bütün ailə üzvlərini mənəvi, psixoloji du rumundan asılı olmayaraq, baxmağa cəlb etmək üçün maraqlan dırmaq, ünsiyyət dairəsinin onları da əhatə etməsinə nail olmaq kimi mürəkkəb vəzifə hər bir aparıcının gələcək televiziya karyera sını müəyyən edir. Ekranda aparıcı qismində görünən şəxsin tiraj lanması (314) şəxsi keyfiyyətlərinin itirilməsinə səbəb olur və “do nur”, ətraf dünya ilə qarşılıqlı əlaqədə olan modelə və müəyyən təyin olunmuş ideyaların ötürücüsünə çevrilərək ictimailəşir, fərddən daha çox təmsilçiyə çevrilir. “Sosial maska”ya malik aparıcı öz ictimai rəyini ifadə etməyə, auditoriyanın müəyyən hissəsinin dünyagörüşünü, sosialpsixoloji durumunu çatdırmağa 135 iddialı, müəyyən qrupun təmsilçisi, ümumiləşmiş sifəti kimi çıxış edir. A. Novikova “sosial maska” anlayışını araşdıraraq ekranda şəx siyyət kimi qalmağın mümkünsüzlüyünü bildirir. “Sosial mas ka”nın yaranmasının rejissorun, jurnalistin, ekranın təbii xü su siyyətlərinin iradəsindən asılı olmayaraq auditoriya qarşısında daim görünməklə, sosial mövqeyə sahib olmaqla yaranması rəyi ilə razılaşsaq da, birinci fikri sonadək araşdırılmamış yanlışlıq kimi dəyərləndiririk. “Sosial maska” anlayışı bir qədər şişirdilmiş məfhumdur və bunu heç də bütün aparıcılara aid etmək olmaz. Televiziya tarixinə nəzər yetirdikdə tam əks mənzərənin şahidi oluruq. TV ekranına çıxan aparıcının getdikcə artan nüfuzu, sosial çəkisi onu şəxsiyyətə çevirərək, ictimai həyatda fəal çıxışına, siyasi xadimə çevrilməsinə səbəb olur. Aparıcının müəyyən bir obrazı tapdıqda ondan möhkəm ya pışaraq verilişdənverilişə ötürməsi ilə populyarlığının, sözü nün çəkisinin artmasını qeyd edən tədqiqatçı, seyrçilərin onu dinlədiklərini, ona qoşulduqlarını bildirir və çoxmilyonlu tamaşa çının qarşısında ardıcıl çıxış edən insanın onun üzərində müəyyən hakimiyyətə sahib olmasını təsdiq edir. Bununla da “şəxsiyyətini itirmə” rəyinin düzgün olmadığı üzə çıxır və müəllif özözünü in kar etmiş olur. Tirajlanmanın mənfi cəhətlər törətdiyini bildirən A. Novikova ekranda olan insanın fərdi cəhətlərini yox edərək müxtəlifliyini, daxili dinamikaya məxsusluğunu, təkrarsızlığını söndürərək onu “sosial maskaya” çevirdiyini və getdikcə ma raqsızlaşdığını ifadə edir. Burada yenidən müəllifin fikri ilə ra zılaşmayaraq deməliyik ki, aparıcı məhz bu şəxsi keyfiyyətlərini ekrana gətirərək obrazın yaranmasına nail olur, onu tamam layır, onların vasitəsilə digərindən seçilərək seyrçi üçün ma raqlı olur. O, adi insandan ictimai əhəmiyyət daşıyan, öz şəxsi keyfiyyətləri ilə rəftar edən şəxsiyyətə çevrilir. ABŞ təcrübəsini misal kimi gətirən tədqiqatçı N. Qolyadkin aparıcının efirdə başqası ilə dəyişdirilməsini prezident dəyişikliyi ilə müqayisə edərək əhəmiyyətini göstərir. O, televiziya aparıcısının uzun il lər fəaliyyətinin yüksək dəyərləndirildiyini, seyrçinin öyrəşdiyi sifətin ekrandan yoxa çıxması ilə auditoriyanın itirildiyini, rəqib verilişə maraq göstərilməsinin baş verdiyini qeyd edir. Aparıcının kommunikasiya prosesində bəhrəli iştirakı onun şəxsi hazırlığından, keyfiyyətlərindən və bir də peşəkarlıq sə viyyəsindən asılıdır. Hazırlıq deyildikdə aparıcının təhsili, dünya görüşü, müxtəlif sahələrdən toplanan biliklər sistemi, jurnalistika 136 prinsiplərindən xəbərdarlığı və bir də ünsiyyətə girmək təcrübəsi (onun ictimai həyatda fəallığı, tələbə, gənclər qurumlarında iştira kı, yazılı mətbuatda çıxış etməsi və s.) nəzərdə tutulur. Keyfiyyətlər onun şəxsi göstəriciləri – səmimiliyi, intellekti, özü nəgüvəncliyi, daxili inamı əks etdirən görünüşü, nitq sər rastl ığı, ifadəli, düzgün, zəngin danışıq tərzi və bir də insanlarda yaratdığı rəyi əks etdirir. Burada rəy həm ekrana çıxana qədər olan fikirləri, həm də sonrakı dövrdə seyrçilərin onun barəsində düşündüklərini, ona olan hisslərini ifadə edir. Televiziya aparıcısının peşəkarlığı onun bilavasitə mənsub ol duğu peşədən xəbərdarlığını ehtiva etməyərək, daha geniş anlamı əhatə edir. Jurnalistika, artistizm, ünsiyyətcillik, kommunikasiya ya girmək qabiliyyəti, müəyyən situasiyaları yaratmaq, yaranmış situasiyanı idarə edərək istədiyi məcraya yönəltmək, həmsöhbəti ilə söhbəti qurmaq və bir də seyrçi ilə rabitəni qurmaq imkanlarına malik, bu işin bacarıqla, fəndlərlə, qaydalara əməl etməklə icrası aparıcı peşəkarlığının təməl prinsiplərini təşkil edir. Deyilənlər aparıcının daxili aləmini, hazırlığını ifadə edir. Lakin aparıcı ekranda görününcə ona qiymət təkcə bu hazırlıq səviyyəsi ilə deyil, həm də xarici görkəmi, fiziki hərəkətləri əsasında veri lir. Onun mimikası, jestikulyasiyası, davranışı diqqətdən kənarda qala bilməz. Aparıcının makiyajı, saçı və geyimi də kommunika siya prosesində rol oynayır, rəyyaradıcı mahiyyət daşıyır. Əksər hallarda tamaşaçı ekranda nəyin səslənməsinin fərqinə varmaya raq əsas diqqəti təbəssümə, mimikaya, jestlərə, ünsiyyət ədasına yönəldir. Tədqiqatçı B. Budanın araşdırmaları bu məsələdə ol duqca maraqlı cəhətləri üzə çıxarmağa imkan vermiş oldu. Onun araşdırmaları göstərir ki, qadınlar kişi aparıcıları izləyərkən saçın rənginə, üzün quruluşuna, göz və əlin formasına diqqət yetirirlər. Kişilər isə qadın aparıcıların dinamikasına maraq göstərirlər. On ları daha çox mimika, plastika, jestikulyasiya və bunların üzvi vəhdətdə çıxış etməsi maraqlandırır. Yəni ilk növbədə gördüyünə diqqət yetirməklə onun əsasında tamaşaçıda təəssürat yaranır; yalnız bundan sonra ikinci mərhələ – intellektual imkanları, eru disiyası və savadı diqqətə gəlir, bu barədə rəy yaranır. Bundan sonra aparıcı görkünün fərdi cəhətləri, yeniliyi, özünəməxsusluğu diqqətə gəlir ki, bu da bütünlüklə rəyin yaranmasına xidmət edən sonuncu mərhələdir. Məhz bu yolla aparıcı haqqında tamlıqla rəy yaranır. Hər bir cəhət yekun rəyin xarakterini təyin etməyə qulluq edir. Ona görə də görünüş, fiziki cəhət diqqətdən kənarda qalma malı və onun efir çıxışında mühüm yeri unudulmamalıdır. 137 Həmçinin yuxarıda göstərdiyimiz kimi görk və onun xarakterik cəhətləri də aparıcılıq fəaliyyətinin əsas mahiyyətini təşkil edir. Aparıcının nə üçün ekrana çıxdığı, nə istədiyi və hansı suala (ve rilişin ideyasından irəli gələn sual, bəzən buna “süjetin əsas sua lı” da deyirlər) cavab axtardığı bəlli olmaqla bərabər hansı yolla getməyi, necə yanaşması da dəqiq bilinməlidir. Ekranda aparı cının “hansı rolu ifa etdiyi” dəqiqliklə, xarakterik cəhətlərinin bütün elementləri nəzərə alınmaqla bilinməlidir. Burada üslub xüsusiyyəti, fərdi cəhətlər qorunmalı, sabitlik saxlanılmalıdır. Qa rışıqlıq, çaşbaşlıq yaratmaqla bütöv və üzvi görkün yaranmasına mane olaraq, ekranda bir çox aparıcılar öz yerlərini tapa, tez bir vaxtda seyrçinin maraq dairəsinə daxil ola bilməyib, bu sənəti tərk edirlər. Doğrudur, zorla ilişib qalma halları da olur ki bu, seyrçi nin həmin veriliş vaxtı deyinərək kanalı dəyişməsi ilə nəticələnir. Nəzərə alsaq ki aparıcıların bir çoxunun ictimai rəylə ümumiyyətlə hesablaşmayaraq öz bildiklərini etmələri halına teztez rast gəlinir, deməli, seyrçinin rəyi heç bir rol oynamır. Ona görə də reytinqlərdə olan uğursuzluğun səbəbini araşdırmaq kimi mühüm bir fəaliyyət diqqətdən kənarda qalmamalıdır. Layihənin rəhbəri, rejissoru və aparıcısı seyrçilərin hansı personajı gözlədiyini, düşünülmüş obrazın verilişin xüsusiyyətlərinə nə dərəcədə uyğun olduğunu, gələcək aparıcının şəxsi cəhətləri ilə yaxınlığını dəqiq müəyyən etməlidirlər. Ekranda olan informasiyanın qavranılmasında vizual cəhətlər lə bərabər səs amili də həlledicidir. Bu baxımdan aparıcının səs quruluşu, danışıq tərzi, nitq ifadəliliyi əhəmiyyətini saxlayır. Aparıcının səs obrazı daha çox informasiyanın keyfiyyətindən və xarakterindən asılıdır. Xoş xəbəri söyləyərkən (informasiya proq ramlarında) yüksək tonda səslənmə, dərindən nəfəsalma baş ve rir. Kədərli xəbəri çatdırarkən isə sürətin azalması, tonun aşağı düşməsi duyulur. Seyrçi birbaşa bu dəyişmələri hiss etməsə də, bu onun informasiyanı qavramasına təsir edir. Səsin emosional gücü, təsir imkanları danılmazdır. Səs tonunun qulağa yatımlılıq səviyyəsinin aşağı olması, düzgün köklənməməsi informasiya nın çatdırılmasına böyük maneələr yarada bilər. Aparıcının səsi xoşagəlimli, melodik, qulağayatımlı olmalıdır. Nazik çığırtılı və ya kobud, boğazdanyuxarı səslər seyrçidə mənfi emosiyalar yara dır. Düzgün və ifadəli nitq də unudulmamalıdır. Bir çox hallar da cəfəngiyat söyləmək, yalançı söz oyununu qurmaq, mənasız söz yığını ilə vaxtı doldurmaq cəhdi də psixoloji ünsiyyətə mane olur və kommunikasiyanın baş verməsinə imkan vermir. Aparıcı 138 bütün hallarda nə üçün efirə çıxdığına əmin olaraq bu məqsədə yönəlmək, inkişafa nail olmaq üçün dəqiq, sərrast, ifadəli nitqini qurmalıdır. Bir çox aparıcılarda yaranan arxayınlıq, öncədən ha zırlaşmama nəticədə cəfəngiyat axınının ekrana çıxmasına rəvac vermiş olur. Psixoloqların tədqiqatlarından aydın olur ki, seyrçi informasiyanı qavramaqdan çox, özü ilə eyniləşdirdiyi aparıcının davranışı əsasında yaranan yaşantı ilə ya baş verən hadisəyə yolu xur, ya da özünümüdafiəyə qalxır. Seyrçi aparıcını özü ilə bərabər tutaraq ondan səmimiyyət, hörmət, ehtiram tələb edir. Əks hal da yaşantı və bunun nəticəsində kommunikasiyayagirmə alınmır, seyrçi başqa kanalı seçir. Televiziya aparıcısından tələb olunan bir cəhət də onun məişət müdrikliyindən xəbərdarlığı və assosiativ düşüncə tərzinə malik olmasıdır. Bu cəhətlər onun ünsiyyətcilliyini artırır, həmsöhbətləri ilə rabitəni effektiv qurmasına və bütün mümkün situasiyalarda qərar verərək onu öz xeyrinə (verilişin inkişaf xəttinə, intriqasına) yönəltməsinə imkan verir. Daxili dinamika aparıcının axarı təyin etməsinə, yönəltməsinə imkan verən gücdür. Lakin bu gücü idarə etmək üçün aparıcı düşüncə tərzinə, məntiqə, duyuma (efir duyumu, verilişin ide ya duyumu, seyrçinin maraq duyumu) malik olmalı, jurnalistika peşəsinin prinsiplərindən xəbərdar olmalıdır. Dramaturji situ asiyanı yetiş dirərək, kolliziyanın yaranmasına təkan vermək və cilovu əldən buraxmayaraq lazım olan səmtə yönəltmək olduqca mühüm key fiyyətdir. Çağdaş tokşoularda qarşı tərəflərin üzüzə qoyulması yolu ilə həqiqətin üzə çıxarılması metodu olduqca ge niş tətbiq olunur. Lakin bir çox hallarda aparıcı öz funksiyasını düzgün müəyyən etmədiyindən və ya dərhal reaksiya vermək im kanından məhrum olduğundan verilişin gedişatını xaosa çevirir. Bir çox tokşoularda aparıcı problemi kəskinliklə durur. Qeyd edək ki, şounun adı ilə quruluşu, səhnə tərtibatı və aparıcı ob razı arasında ümumi bir uzlaşma olmalıdır və qarışıqlığa yol verilməməlidir. Aktual mövzunu çözüm hədəfi kimi seçməli olan tokşou ümumiləşmiş tərzdə bəzən olduqca geniş və şou formatı na sığmayaraq bir neçə saatlıq müzakirəni tələb edən problemlərə toxunmaqla iflasa uğrayır. Tokşouda mövzu konkret olma lı, bu barədə tərəflərin fərqli fikirlərinin üzə çıxmasına yardım edilməlidir. Ümümiləşmiş, əhatəli mövzunun çözümə qoyulması yol verilməzdir. Əsası otuz il əvvəl Fil Donahyu tərəfindən qoyulan danışıq şousu televiziyanın ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Araşdırıcı
139 O. Gerasimova tokşouya tərif verərək onu təcrübəli, suala cavab verməyə həmişə qadir olan, auditoriyanı hər hansı problemin həlli yollarını tapmağa yönəltməyə çalışan şoumenlər tərəfindən idarə olunan həqiqət axtarışına bənzədir. Mövzu seçiminə toxunan müəllifin qənaəti ilə razılaşmamaq olmaz. Konkretliyi heç zaman unutmamağı əsas şərt kimi qoyan müəllif “hər nəsnə haqqında da nışmaq lazımi nəticəni vermir” deyərək, mübahisə sərhədləri nə qədər dəqiq və konkret cızılarsa, mövzuya daxi lolmanın, dərindən çözümaparmanın və müəyyən qənaətə gəlməyin bir o qədər asan mümkün olduğunu söyləyir. “Bəzən olduqca geniş, sərhədsiz mövzu seçilir və nəticədə tokşou “hər şeydən və heç nədən” bəhs edən səthi söhbətə bənzəyir” (149, səh. 44) və tokşounun yaradı cı heyətinin qeyripeşəkar yanaşması ilə onun başlıca məqsədinin icrası mümkünsüz olur. Mövzunun düzgün müəyyən olunması ilə bərabər, əsas mübahisə mövzusunun konkret müəyyənləşməsinə də ehtiyac var. Adın enerjili, dəqiq, daxili ritmli, eyni zamanda, ifadəli olması əsas şərtdir. Qanadlı ifadələrlə, qarşılıqla və ümumiləşmə ilə ifadə olunan mövzunun adı istənilən çözümün baş tutmasına mane ola caqdır. Problemin müzakirə oluna biləcək tərəfini dəqiq müəyyən etməklə ad seçimində istifadə olunması insanları mübahisəyə, müzakirəyə yönəldə bilər. Tokşou aparıcısı mövzu ilə bağlı veriləcək sualları da doğru məqsədə yönəlmiş tərzdə tərtib etməlidir. Diskussiya mövzu sunun açılışına xidmət edəcək səmtləri düzgün tapmaq, sualları məhz bu tərəfdən verməklə aparıcı çözümün baş tutmasına nail olmalıdır. Bir çox moderatorlar söhbəti qura bilmədiklərindən, çoxlu sayda sual verməklə işini bitmiş sayır ki, bu yolverilməzdir. Suallar konkret və az sayda olmalıdır ki, hər birinin ətrafında yetərincə müzakirə aparılsın. Misal kimi “Qoy desinlər” (Birinci) tokşou moderatorunun gedişat boyu cəmi 56 maddədən ibarət sual verərək çözümün uğurlu alınmasına nail olmasını göstərmək olar. Həmçinin sual tərtibatında xüsusiyyətlər, açıq ziddiyyətlər, konkret hadisələr (faktlar, dəlillər) nəzərə alınmalıdır. Hər bir sual mübahisəyə yönəltmək təbiətinə malik, təhrikedici olmalıdır. Sual tərtibatında diskussiyalılıq qorunmaqla, heç bir halda cavabı hazır və insanlara mövqe sırıyacaq şəkildə qurulmamalıdır. Aparıcının “dəqiq mövqeyi, dərindən əminliyi, prinsipiallığı, müzakirə olu nan problemi təfərrüatı ilə bilməsi, geniş erudisiya, çıxış etmək və 140 auditoriyanı idarə etmək qabiliyyətinə malik olması” (149, səh. 46 ) əsas şərt kimi göstərilir. Tokşouda əsas şərtlərdən biri də onu necə başlamaqdır. Heç bir halda aparıcı başlanğıcda hansısa mövqeyə və ya tərəfə me yilli olduğunu büruzə verməməli, yalnız problemin əhəmiyyətini, praktiki dəyərini, müzakirənin qaçılmaz və vacib olduğunu qeyd etməklə kifayətlənməlidir. Moderator auditoriyanı gedi şata kökləməklə, həqiqət axtarışına dəvət etməyə çalışmalıdır. Bu mərhələdə əsas düzgün qoyulduqda çözümün sonrakı tale yi uğurlu ola bilər. Gedişat zamanı aparıcı barışdırıcı mövqedən uzaq olmaqla mü bahisənin yaranmasına çalışmalı, tərəflərə mövzudan sapmağa, ümumi ifadələrlə kifayətlənməyə imkan verməməli, teztez alışdırıcı situasiyalar yaratmalıdır. Onun üzvi, enerjili, templi yanaşım tərzi ilə gedişat daha canlı və məqsədə müvafiq ola bilər. Bir çox hallarda verilişin gedişatında aparıcı nın tərəflərin bu mərhələdəki mövqeyini müəyyən etmək üçün özünəməxsus taymaut götürməsi, çıxarışlar, nəticələr deməklə auditoriyanı, həmsöhbətləri analiz etməsi yolveriləndir. Bu, ona söhbətin istiqamətini müəyyən et mək, tərəflərin rəyini öyrənmək üçün lazım olan fənddir. Xaosun, anlaşılmazlığın yaranmasına imkan verməməklə aparıcı yumşaq, nəzakətlə və eyni zaman da qətiyyətlə bu situasiyadan çıxmağa çalışmalıdır. Mövzuya hazırlıqlı olmaqla aparıcının müzakirə olunacaq məsələlərlə bağlı ətraflı məlumatlarla silahlanması, yardımçı vasitələrdən, videosüjetlərdən yerində istifadə etməsi vacibdir. Həmçinin ge dişatı nəzarətdə saxlayan moderator söhbətlərdə təkrarçılıq, au ditoriyada yorğunluq hiss etdiyi anda artıq yekunlaşmaya baş lamalıdır. Heç bir halda tokşou qəfil kəsilməməli, mövzunun tam çözülməsi ilə nəticələnərək yekunun verilməsi ilə bitməlidir. Tokşounu yerində və nəticə ilə bitirmək aparıcıdan əlavə duyum qabiliyyəti tələb edir. Bütün bu deyilən keyfiyyətlərdən uzaq olan “Aktual” tokşo usunda səhnə tərtibatının evə bənzəməsi, pərdələr, aparıcının anlaşılmaz obraz mahiyyəti ilə ad arasında heç bir əlaqə, rabitə görünmədiyindən, məqsədin efir doldurmaq, şou eləmək olması dərhal üzə çıxır. Verilişin yaranmasını şərtləndirən amillərdən ən əsası düzgün aparıcı obrazının tapılması ilə bərabər, bu obrazın inkişafına səbəb olacaq mühitin biçimləndirilməsidir. Onun mü hiti – səhnə tərtibatı, işıqrəng həlli, mizansəhnə, mizankadr ve rilişin mövzusundan doğaraq aparıcı obrazını tamamlamalıdır. Səhnə tərtibatının uyğunsuzluğu seyrçidə mənfi rəyin yaranma 141 sına xidmət edərək, bəzən maraqlı bir layihənin, uğurlu aparı cının ekran həyatını qısaltmış olur. Səhnə tərtibatının mühüm əhəmiyyəti, aparıcı obrazının tamamlanması, verilişin mövzu ilə vəhdətdə çıxış etməsi N. Qolyadkinin ABŞ televiziyaları misalın da gətirdiyi nümunələrlə bir daha təsdiq olunur. Orada televi ziya ənənəsində səhnə tərtibatının uzun müddət dəyişməz qal masının verilişin, auditoriyanın sabitliyini qorumaq məqsədini güddüyü göstərilir. SiBiEs telekanalında 1981ci ildə Kronkaytı De Rezin əvəz etməsi hadisəsi zamanı ənənənin qorunduğunu təsdiq etmək üçün səhnə tərtibatında yalnız rəng həllində kiçik dəyişikliyin aparılması nümunəsi ilə müəllif bu amilin mühüm yerini əks etdirir. Lakin aparıcı şəxsiyyəti, səhnə tərtibatı heç bir halda televiziya proqramının ümumi məzmununu üstələməməli, onun ideyasını çatdırmağa xidmət edən alət olmalıdır. İdeya olmadıqda ekranda baş verənləri mənasız oyun, şada ra ilə müqayisə etmək olar. Tokşounun sosioloji araşdırmalar nəticəsində lüzumlu layihə kimi hazırlanaraq efirə çıxmaması və ümumiyyətlə hazır olmaması dərhal görünəcəkdir. Konsepsiya sızlıq, məntiqsizlik və biçimsizlik, heç bir özünəməxsus cəhətin olmaması, onun öz auditoriya seqmentini formalaşdırmasına imkan vermir. Aparıcının hazırlıqsız, idarə etmək qabiliyyətinə malik olmayan, təcrübəsiz, qeyriintellektual görünüşü elə ilk andan şounun çəkisini azalda bilər. Aparıcı əgər söhbətin gedi şatından xəbərsiz görünməklə bərabər, onu idarə edə bilmirsə, hər şey təbii axarla inkişaf etməklə ekran xaosuna gətirib çıxa rır. Aparıcının qeyriifadəli davranışları, yersiz duruboturma ları, ünsiyyətə girə bilməməsi, cansıxıcı aparıcılıq tərzi, əsassız müdaxilə, ümumiləşmiş suallarla mövzunu səhv istiqamətə yönəltmək cəhdləri dərhal nəzərə çarpacaqdır. Heç bir davranışı və detalı ilə moderatora bənzəməyən aparıcıların yalnız ekranda görünmək istəyi tokşou adlandırılan telesöhbəti baxımsız edir. Rusiyada “İtoqo” (NTV), “Odnako” (“Birinci”) kimi əyləncəli publisistik teleşərhlərdə ictimai rəyə birbaşa təsir, onu müəyyən səmtə yönəltmək cəhdləri açıq duyulur. Azərbaycanda Orxan Fikrətoğlunun aparıcılığı ilə “Zorxana” (ANS) siyasi proseslərin sadələşdirilmiş şəkildə təqdimatına yönəlib. Orxan Fikrətoğlunun sadə nitqi, gediş kimi istifadə etdiyi “Xeybər” obrazı tamaşaçıya doğma olduğundan hansısa baş vermiş ciddi siyasi hadisəyə məhz onun şərhini dinləmək marağını oyadırdı. Leksiksintaktik qu ruluşda eyni köklü sözlərin təkrarı, mozaik nitq, kalambur oyun təəssüratı yaradaraq tamaşaçını özünə cəlb edir, onu azarkeşə, 142 müəllifin iti zəkasının izləyicisinə çevirir. O. Fikrətoğlunun çıxışı məhz bu maraq hesabına geniş şəkildə izlənilir. “Lider” kanalında “Zəif bənd” layihəsinin ölkə teleməkanına gə lişi Rusiya və Türkiyə kanallarında onu izləyən seyrçiyə ma raqlı oldu. Lakin oyunun xarakterində və ya aparıcısında olan hansısa qüsur müqayisədə daha qabarıq görünməklə lazı mi marağı cəmləyə bilmir. Aydın Talıbzadənin “Zəif bənd” ba rədə “özünə hörmət edən insan bu oyunda ona tapşırılmış tele obrazı yüzdəyüz dəqiqliklə “görükdürən” aparıcının heç bir sö zünə dözməz. Aparıcı (zərif, hikkəli, qızcığaz) onlara “itin sö zü”nü deyir və bu adamlar da irişib keykey kameraya baxa baxa qalırlar” (93) fikri layihə haqqında söylənilən tənqiddir. Aparıcı amilinin verilişin ruhunun təyinində əsaslı rol oynayan başlıca cəhət olduğunu qeyd etmək lazımdır. Məhz apa rıcının obraz həllinin uğuru, təqdimatda və bütün mətn lərdə obraz xüsusiyyətlərini qoruyub saxlayaraq verilişin abhavasına mil li koloritin əlavə olunması “Çalçağır”ı zənginləşdirir və analoji proqramlardan fərqləndirir. Proqramın aparıcısı Dilarə Əliyevanın eloba dilindən bəh rələnərək duzlu, məzəli və ironik danışıq tərzi, süjetləri məhz bu üslubda – pıçhapıç edən qadın obrazının diliylə təqdim etmə si, ardınca qonaqla məhz bu tərzdə söhbətləşməsi üslubdil kom pozisiyasının üzvi vəhdətini yaradaraq, proqramın janr xü susiyyətlərinin qorunmasına imkan verir. Bu vəhdəti ustalıqla quran aparıcı, əslində şoubiznes aləminin real mənzərəsini və qalmaqalları ironik tərzdə, qismən də sarkazmla ifadə etməklə canlılıq, dinamika və gülüş yaradır. Proqram hadisələrin ciddi və olduğu kimi təqdimatı ilə bərabər, əyləncəlilik prinsipini qoruyub saxlayaraq, faktların təqdimatında bu cəhətdən məharətlə istifadə edir. Ekran qarşısında tamaşaçı həm istirahət edir, həm də maraq landığı informasiyanı alır. Bitkin kompozisiyalı verilişdə postmodernist təqdimetmədən irəli gələrək mozaik dramaturji elementə meyil və aparıcının ya nında deyingən, xəbər gətirən qadın obrazı, onun dramaturji həlli canlılıq yaratmaqla bərabər, verilişin temporitmini çevikləşdirir. Ardınca gələn süjetlərdə müxbirlərin el dilində baş verənlərə aydınlıq gətirmələri, araşdırmalar, həmçinin vizual həlldə dina mika, köməkçi vasitələrlə gücləndirmə elementləri, kliplər, titrlər, aksentlər, təkrar kadrlar xəbərin zənginliyinə və təqdimetmə koloritinə təsir edir. Süjeti çevik və cəzbedici edən bu amillər,
143 onun digər kanallarda olan verilişlərdən fərqlənməsinə gətirib çı xaran başlıca amildir. Studiyaya qonaq gəlmiş şoubiznes ulduzu ilə yorucu və temp siz söhbətlər aparan digər verilişlərdən fərqli olaraq “Çalçağır” ziddiyyətli məqamları, toqquşmaları qabardır və gəzən şayiələrə aydınlıq gətirir. Bu söhbətin də asan və qulağayatımlı bir tərzdə təqdimatı maraq kəsb edir. Verilişin başlanğıcında qonaqla bağlı süjetin özündə olan dinamika, qalmaqal tamaşaçını maraqla otu rub verilişə baxmağa sövq edir. Beləliklə, biz televiziya aparıcılarının yaradıcı fəaliyyətlərinin nəzəri əsasla rını təhlil edərək onu konkret nümunələr üzərində əsaslandırma ğa çalışdıq. Dəyişkən təbiəti, obraz çeşidliliyi biçim müxtəlifliyi yaratsa da ümumi prinsiplər, yaradıcı meyarlar və biçimlənmiş ünsiyyət prosesində iştirak edən mənəvi əhval qay daları və fiziki davranışlar sistemi sabitdir. Yaradıcı fəaliyyətin mahiyyətində duran ünsiyyət qurmaq, onu qorumaq və verilişin ideyasının çatdırılmasını təmin etmək, hadisəni inkişaf etdirərək, məntiqi nəticənin əldə olunmasına yönəltmək onun başlıca sənətkarlıq tərəflərini müəyyən etdiyindən, təhlil prosesi bu me yarlarla aparıldı. Yaradıcı fəaliyyətin təhlili və onun metodologiya sında praktik nümunələrlə müqayisəli kontent analizi vermək yolu ilə çözümün aparılması elmidir və yanaşma ətraflı mənzərənin ya ranmasına xidmət edir. Aparıcının janr tələblərindən irəli gələn ob razı, davranış müxtəlifliyi nəzərə alınmaqla, təhlil yuxarıda qeyd olunan prinsiplər əsasında fərdi cəhətlərin, üslub xüsusiyyətlərinin üzə çıxarılması yolu ilə aparılmalıdır. Elmi işdə televiziya aparıcı larının yaradıcı fəaliyyətlərinin nəzəri əsaslarını müəyyən edərək onun əsas prinsiplərini, təhlil metodologiyasını təklif etdik. Möv zunu genişləndirməklə konkret janra uyğun aparıcı obrazlarının yaradıcı fəaliyyətinin nəzəri əsaslarının da yaradılması televiziya şünaslığın qarşısında duran vəzifədir və bu mövzu sənətşünaslıq elminin maraq dairəsinə daxildir.
Yüklə 7,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|