TeleviZİya nəZƏRİYYƏSİNİN Əsaslari
Yüklə 7,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.5 Televiziya aparıcısının sənətkarlıq göstəricilərinin təhlil metodolo- giyası Televiziya öz təbiətində yaradıcılığı, estetik və kulturoloji ma hiyyəti ehtiva etməklə yayımlandığından, onun sənətkarlıq me yarları müəyyən edilməklə təhlil olunması doğru elmi yanaşma olardı. Televiziya öz canlılığı, ünsiyyətcilliyi ilə sənətin kommuni kativ mahiyyətini daşımaqla bərabər, gündəlik olduğundan onun yayım vahidlərindən hər birinə yanaşım bucağı fərqli, eyni zaman
144 da, bütöv prosesin tərkib hissəsi kimi olmalıdır. Sənət kimi kütləvi mahiyyəti ilə eyni bir zamanda milyonları əhatə etməsi onun sta tusunu yalnız kino ilə müqayisə etməyə imkan verir. Öz dilini, ya radıcı platformasını, estetik əsaslarını, ifadə vasitələrini yaradan bu kütləvi informasiya vasitəsi sürəti dəyişikliyə, islahata məruz qalan sənət növü kimi də fərqlənir. Televiziya yayım vahidlərinin əksəriyyətində mərkəzi sima, əsas qəhrəman, obraz, baş rolun ifaçısı, illər uzunu onun sükanı başında duran aparıcı olduğundan, məhz onun yaradıcı meyar larını, fəaliyyət is tiqamətlərini, sənətkarlıq tərəflərini vaxtaşı rı təhlilə çəkmək tələb olunur. Fərqli mahiyyətlə, fərdi cəhətlərə mənsubluqla efirə çıxan aparıcının yaradıcı siması, sənətkarlıq göstəriciləri bir meyarla ölçülə bilməz. Lakin ünsiyyətin, seyrçi ilə rabitənin alınmasında iştirak edən estetik mahiyyət daşıyan ümu mi prinsiplərin formalaşması gerçəkliyi də vardır ki, onları dan maq, sadəcə olaraq, mümkünsüzdür. Hesab edirik ki, aparıcıların sənətkarlıq göstəricilərinin təhlili məhz bu prinsip və tələblərlə ölçülməli, təhlil bu məzmunda aparılmalıdır, onun metodologiya sı dəqiqləşdirilməlidir. Televiziyada aparıcının vacib və kanalın sifətini təmsil edən şəxs olması onun yükünü, ictimai əhəmiyyətini artırır. Bugünkü televiziyalaşmış mühitdə məhz onun “sifətləri”, yəni aparıcılar maraqlı, əziz və ən başlıcası etibarlıdırlar. Yəni hər kəsə ekran ba şında gördüyü şəxsə qarşı bir inam, etimad hissini yaşatmaq tələb olunur. Aparıcının ictimai rəyə təsir imkanları televiziyanın ma nipulyativ təbiəti ilə bağlıdır. Seyrçi ekrandan çox fərqli nəsnələr gözlədiyindən, hər tamaşaçı qrupuna ayrıca yanaşım tərzini ya ratmaq gərəkdir. Ekran başında əyləşən televizorda olana o za man etibar edir ki, o, onun özünü xatırlatsın. Aparıcışoumen, moderator, vidjey və s. xarakterik keyfiyyətindən və yaratdığı ekran obrazından asılı olaraq əhəmiyyətliliyini, özünün çəkisini biçimləndirməlidir. Manipulyativ təsirə malik olmağın əsas yolu məhz peşəkarlıqda, daxili hazırlıqdadır. Manipulyativ mexanizmdə intellekt, özünə inam və bir də sırı maq cəhdinin heç bir halda üzə çıxmaması vacib şərtdir ki, bu da ünsiyyət qurulduqdan sonra baş verən mürəkkəb psixoloji, eyni zamanda, əhəmiyyətliliyinə görə sosioloji prosesdir. Manipulya tiv texnologiyalar mövzusunda bir sıra dəyərli araşdırmaların ol duğunu nəzərə alaraq bir əsas məsələni qeyd etmək istərdik ki, bu proses olduqca incəliklə, özünü büruzə verməyən şəkildə əks olunur. Manipulyasiya insan hərəkətlərinin proqramlaşdırılması 145 yolu ilə mənəvi aləmə təsir edən hökmranlıq vasitəsi kimi psixolo ji struktura yönəlib fikir, inanc və məqsədləri müəyyən istiqamətə gizli şəkildə apararaq, qarşıya qoyulmuş ali məqsədin həyata keçirilməsində güclü silah olaraq kommunikasiya vasitələrinin köməyi ilə daha geniş tərzdə istifadə olunur. Manipulyasiya inandırmadan fərqli olaraq təlqin xarakteri da şıyır, subyektin şüurundan yan ötüb psixi sahəyə keçərək şəxsi şüurla bərabər, ümumi şüurun sahəsinə düşür və passiv qavrama predmeti kimi özünə yer alır (199). Burada ideya, hiss, emosiya və ya digər psixofiziki halın psixi dairəyə daxil olması prose si baş verdiyindən, onun hədəf tərəfindən qarşısının alınması və qeyriixtiyari təsirə düşmə, açıq, duyulmayan simvollarla danış madığından anlaşılmayan axının müqaviməti mümkünsüzdür. Təlqin zamanı insanın inamının birbaşa deyil, daha mürəkkəb yolla – qiymətləndirmə obyektinin dəyişməsi ilə onun rəyində dəyişikliklər baş verir. Kütləvi şüurda təxəyyül bilavasitə imitasiya – özünü başqasının yerində görməklə bağlı olduğundan televiziya malik olduğu vi zual imkanlarından, məhrəm ünsiyyətə girmək qabiliyyətindən bəhrələnib, imitasiyanı asanlaşdırır. Televizorun qarşısında əylə şən insanın təxəyyülündə imitasiya yolu ilə yaranan rəy və ya nəticə onun sonrakı hərəkət tərzini müəyyən etdiyindən bu vasitə ilə təsirin özünün gerçək nəticəsini verməsi fikrini cəsarətlə söyləmək olar. Yaddaş və diqqət manipulyasiya prosesində ən vacib element olduğundan, yaddaşda həkk olunan informasiya nın təsir gücü və ekranda baş verənlərə diqqəti cəlb etmək əsas məqsədə nail olmağın yoludur. Televiziya bu imkanlardan bütün mümkün yollarla istifadə edərək həm özünün birbaşa kommer siyayayım maraqlarını ödəmiş, həmçinin manipulyasiya işində vasitə kimi çıxış etmiş olur. İnformasiya bütün gücü və vasitələri ilə insan şüuruna hücuma keçərək onu öz əsirinə çevirir, estetik təsir ilə ram edir, məntiqsiz düşüncənin meydana çıxmasına gətirib çıxarır. Auditoriya ek randan danışanın məntiqinə, dəlillərə söykənməsinə əhəmiyyət verməyərək onu qəbul edir və bu şəkildə daşıyaraq onu ötürür. İnformasiyakommunikasiyanın başlaması üçün gərəkli şərait, baza faktı ilə ünsiyyət birinci; istehsalinformasiya istehsalçısının məzmun kimi çıxış edən məlumatlara bu və ya digər işarə biçi mi verərək xəbər yaratması ikinci; ötürülmə, yəni informasiyanın verilməsi üçüncü; istehlakpsixoloji mexanizmlərin işə düşməsi ilə informasiyanı qəbuletmə və dəyərlərdə dəyişikliyin başlama 146 sı dördüncü; özünü açıq büruzə verməyən, təsir müddəti ölçüsüz olan informasiyadan fərdin istifadə etməsi beşinci mərhələdir. So nuncu mərhələdə qeyriixtiyari qavranılan informasiyanın topla naraq mövcud biliklər sisteminə söykənən təəssüratın yaranması, gələcək informasiyanın qavranılmasında zəmin olması prosesi baş verdiyindən, sonrakı mərhələnin effektiv, biçimli, fəndlərlə qurul ması vacib hesab olunur. Aparıcı üçün qoyulan tələbləri əvvəlki işlərimizdə çözərək onun peşəkarlıq tələblərinə cavab verməsi üçün lazım olan meyarla ra nəzər yetirmişik. Aparıcı ekranda duruş gətirməsi, tanınması üçün bəzi şərtlərə mükəmməl əməl etməlidir: ilk növbədə seyrçi ilə ünsiyyətdə müəyyənləşmiş, təsdiq olunmuş fəndlərdən istifadə etməli, hərəkət və reaksiyalarında sabitlik hökm sürməlidir. Həmçinin ona diqqət ayıran auditoriyanın psixoloji, mənəvi tələblərinə cavab verməlidir. Psixoloqlar aparıcıların kommuni kasiya gücünü təyin etmək, ünsiyyət gücünü çözmək üçün apar dıqları araşdırmalar əsasında müəyyən etdikləri xüsusiyyətlər və bunlar əsasında qiymətləndirmə qaydalarını tətbiq edirlər. Aparı cının yaradıcı, peşəkar gücünü müəyyən etmək üçün bu metod dan faydalanaraq müqayisəli təhlil yolu ilə mənzərəni müəyyən etmək olar. Bunun üçün aşağıda başlıca xüsusiyyətləri və tanın mış aparıcıların bu xüsusiyyətlərə uyğunluq dərəcəsini müyyən etməyə çalışaq: a) ağıllılıq; b) intellektuallılıq; c) istedad; ç) intelligentlik; d) cəz bedicilik; ə) səmimilik; f) dərinlik; g) məqsədyönlülük; ğ) hazırsızlıq; h) lənglik; x) gizlilik; i) qəzəbli; j) təcrübəsizlik; k) fəallıq; q) enerjililik; gərginlik; l) müstəqillik; m) güzəştcillik; n) ünsiyyətcillik; o) söhbətcil; ö) qətiyyətlilik; p)sərbəstlik; r)güclü lük(daxili) ; s)ədalətlilik; ş) inamlılıq. Qiymətləndirmə üçün müxtəlif yaş qrupları, peşə sahibləri və təbəqələrin nümayəndələri arasında sorğu aparılmışdır. Sorğu zamanı 172 rəyi soruşulana suallar verilmiş və qiymət variantla rı təqdim edilmişdir. Qiymətləndirmə ölçüsü “3”, “2”, “1”, “0”, “1”, “2”, “3” kimi müəyyən olunmuşdur. (Bax : cədvəl 2) Gəldiyimiz nəticədən bəlli olur ki, verilişin xarakterindən asılı olmayaraq, aparıcının daxili keyfiyyətləri, yaratdığı təəssürat asan lıqla üzə çıxır. Yüksək nəticələr cəmi bir neçə aparıcıda duyuldu. Bu keyfiyyətlərdən bir həqiqət də bəlli oldu ki, TVdə uzun illər çalışmaq hələ təcrübəli olmaq deyil. Təcrübəli görünmək, hazırlıq lı olmaq, ilk növbədə, aparıcının verilişə olan münasibətindən irəli
147 gəlir. Lakin bir neçə aparıcıda olan barmaqarası münasibət onların ekranda təcrübəsiz, hazırlıqsız görünməsi ilə nəticələnir. Aparıcıların fiziki davranışları, görkü, onların kənardan verilən qiymət əsasında təhlili də tam mənzərənin açılışına xidmət edir. Bu baxımdan aşağıdakı keyfiyyətləri qeyd etmək və aparıcıları bu keyfiyyətlərə görə qiymətləndirmək istərdik. a) qrimmakiyaj; b) saç düzümü; c) geyim tərzi; ç) mimika ifadəliliyi; d) jestikulyasiya ifadəliliyi; e) davranış ifadəliliyi; ə) kommunikativ jestlərdən istifadə; f) davranışın təbiiliyi; g) nitq savadı; ğ) nitq temporitmi; x) aqressivlik; i) populyarlıq; j) etimad dərəcəsi. Qiymətləndirmə üçün yuxarıdakılardan fərqli müxtəlif yaş qrup ları, peşə sahibləri və təbəqələrin nümayəndələri arasında sorğu aparılmışdır. Sorğu zamanı 136 rəyi soruşulana suallar verilmiş və qiymət variantları təqdim edilmişdir. Qiymətləndirmə ölçüsü “3”, “2”, “1”, “0”, “1”, “2”, “3” kimi müəyyən olunmuşdur. (Bax: cədvəl 3). Bu qiymətləndirmə ilə ayrıayrı aparıcıların kadrda davranışları, necə görünmələri, görkün yaratdığı assosiasiyalar, seyrçidə yara nan təəssüratlar, davranış sərbəstliyi, ifadəliliyi, ünsiyyətə girmək dərəcəsi kimi məsələlər daha da aydınlaşdı. Burada keyfiyyətlərin dərəcəsi yox, obraza uyğunluq mütənasibliyi qiymətləndirilirdi. Sadə geyim, makiyaj və ya saç düzümü məhz bu baxımdan yüksək qiymətlə ölçülüb. Əsas meyar uyğunluq dərəcəsi və bir də yaradı lan təəssüratdır. Aparıcının populyarlıq dərəcəsi onun tanınması ilə yox, sevi lərək ardıcıl izlənməsi anlamında işləndiyindən, həmçinin eti mad məsələsi kommunikasiyada mühüm mərhələ olduğundan, inam duyğusunu yaratmaq gücü baxımından ölçüldüyündən qiymətləndirmələrdə bir qədər fərqli göstəricilər üzə çıxdı. Araşdırmanın effektivliyini əldə etmək üçün aparıcıları yaş qruplarına bölmək və bir neçə aparıcının fərdi cəhətlərini sorğu 148 nun nəticəsi ilə müqayisəli şəkildə vermək təcrübəsinə müraciət edək. Azərbaycan teleməkanının ən yaddaqalan dörd aparıcı sının fərdi cəhətləri və ünsiyyət imkanlarını müqayisəli şəkildə aşağıdakı cədvəldə verməyə çalışmışıq. 91 nəfər 1731 yaş arası, 64 nəfər 3542 yaş arası və 76 nəfər 5567 yaş arası rəyi soruşulan içərisində sorğu əsasında verilən müqayisədə onlar arasında fərq və onlara olan seyrçi münasibətinin dəqiq cəhətləri daha aydınlıq la üzə çıxdı. Aparıcıların ünsiyyətcilliyinə, səmimi görünməsinə, onlara olan etimad dərəcəsinə, peşəkarlığına, inandırma gücünə, cazibədarlığına, nitq və emosional təsirinə görə qiymətləndirilməsi 15 ballıq ölçü sistemi ilə aparılmışdır. Sorğunun analizi zamanı bi rinci və ikinci yaş qrupları arasında rəy yaxınlığı üzə çıxdı (Bax: Cədvəl 4). Bir çox araşdırıcılar (L. Matveyeva, T. Anikeyeva, Y. Moçalova, N. Şkoporov, V. Zazıkin) əsasən “ideal” aparıcı modeli yaradaraq məhz bu nisbətdən ölçülməyin tərəfdarı kimi çıxış edirlər. Tele viziya yaradıcılığının təhlili zamanı janr tələbləri, həmçinin au ditoriya seqmentinin, üslub cəhətlərinin nəzərə alınması ilə bu modelə müraciət daha dəqiq olardı. Daha çox psixoloji təsir və görk cəhətlərinin əsas götürülməsi birtərəfli yanaşmaya gətirib çı xara bilər. Burada artistizm, emosional təsir imkanları, həmçinin dünyagörüşlər sistemi də diqqətdən kənarda qalmamalıdır. Də qiq mövqe, dərin əminlik, prinsipiallıq, danışılan mövzu ilə bağ lı ətraflı məlumat toplamaq, geniş erudisiya, çıxış etmək qa biliyyətinə, auditoriyanı idarə etmək qüdrətinə malik olma apa rıcının başlıca peşəkarlıq tələbləridir. Səmimi, bütün qonaqlara eyni tərzdə yanaşmaq, onlara canlı rekvizit kimi baxmamaq, al çaltmamaq tələbi aparıcı davranışının tələbi kimi daim qorunma lıdır. Həmçinin diksiya aydınlığı, səsin gücü, diapazon tonunun genişliyi ekranda danışan aparıcının əsas silahı və gücüdür. Bütün bu cəhətlər diqqətdən kənarda qalmamalı, aparıcı yaradıcılığında diqqətlə nəzərə alınmalıdır. Əks halda ekrana yabançı, seyrçi üçün xoşagəlməz əhval bəxş edən şəxsin çıxması, bununla da verilişin səviyyəsinin aşağı düşməsi baş verə bilər ki, bu da özlüyündə reytinqə, telekanalın nüfuzuna böyük zərbə ilə nəticələnər. Televiziya verilişləri aparıcılığının yaradıcı peşəkar tərəflərinin təhlil metodologiyasında yuxarıda sadalanan tərkib hissələri əsas götürməklə, təhlilin sosioloji araşdırmalarla, müqayisələrlə aparıl masının vacibliyi önə çıxdı. Təhlil zamanı müxtəlif istiqamətlərdən yanaşmanın qaçılmaz olduğu, başqa cür tam mənzərənin açı lışını əldə etməyin mümkünsüzlüyü üzə çıxdı. Həmçinin ölkə 149 teleməkanında olan aparıcıların nümunəsi əsasında təhlil metodo logiyasını tətbiq etməklə araşdırma üçün vacib olan nəticələri əldə etdik.
2.6 Televiziya verilişlərinin yaradıcı meyarları. Xəbərlər proqramının yaradıcı problemləri. İnformasiya proqramları geniş tamaşaçı marağına səbəb ol duğundan və onu çoxlu sayda şəxs izlədiyindən, həmçinin cəmiyyətdə məsuliyyəti, üzərinə düşən vəzifənin əhəmiyyətliliyi ilə seçildiyindən, onun yaradıcı fəaliyyət prinsipləri də proqram ların xarakterinə və üslub xüsusiyyətlərinə cavab verməlidir. İlk növbədə informasiya proqramının vahidi olan məlumatın, xəbərin çatdırılması məsələsi vacib və təsiredicidir. Materialın maraqlı təqdimatı xəbərin əhəmiyyətliliyini artırar və kanalın peşəkarlığını göstərən amil kimi onu digərlərindən fərqləndirər. İnformasiya buraxılışlarında efirə gedən süjetlərin ədəbi cəhətdən ustalıqla, əhatəli işlənməsi və kadrarxası mətnin düzgün, eyni zamanda, ifadəli, plastik həllin tapılması yolu ilə çatdırılması olduqca mü hüm amildir. Hətta tə bii fəlakət, qarşıdurma, digər fövqəladə hadisə yerindən verilən xəbərdə jurnalist özünün peşə tələblərinə və peşə etikasına əməl etdiyi kimi, görüntü və plastik həll zamanı da bu tələblər qorunmalı, yaradıcı yanaşma ifadə vasitələrindən məqsədli şəkildə istifadə etməklə düzgün və məzmunlu montaj işi ilə çatdırılmalıdır. Rejissor süjetin hazırlanması prosesində onun təsvirinə diqqətlə yanaşmalı və əsas işi söz olan jurnalistin təkrar kadrlarla görüntünü yorucu edərək verilişin, informasiya buraxı lışının tempsiz, ləng alınmasına imkan verməməlidir. O, montaj masası arxasında sərt, amansız olmaqla görüntünün dinamikalı, məzmunlu, ifadəli, estetik cəhətdən kamil, dəqiq olmasına fikir verməli, keçidlərin vaxtında, nitqin tempinə uyğun, mövzudan mövzuya keçidlə səsləşən bir tərzdə olmasına nail olmalıdır. İn formasiya proqramlarında təyinatına görə keçidlərin bədii olması yolverilməz olduğundan, onun sərt “kəsilmə” ilə keçilməsi mütləq tələb kimi qarşıda durur. Lakin bu kəsilmənin də vaxtında, ümu mi tempə uyğun tərzdə olması yaradıcı səviyyəni yüksəltməklə bərabər, süjetə baxımlılıq verməlidir. Bir çox hallarda müəyyən məsələlərlə bağlı müsahibələrdə müsahib uzunuzadı danışaraq faktları sadaladıqda, efir rejissorları səhvən onların yalnız sta tik görüntüsünü verməklə, informasiya faktorunu saxladıqlarını düşünürlər. Lakin belə hallarda “kəsmə”lərdən istifadə etmək ol duqca vacib bir amildir. “Kəsmə” müsahibəyə aid olan detal, əşya, 150 yaxud durduğu məkan daxilində müəyyən maraqlı məqamlar ola bilər. Montaj vaxtı montajın ritmini müəyyən etmək olduqca vacibdir. Ardıcıl montaj işində keçidlərin müəyyən bir ritmə uyğunlaşdı rılması göstərilən hadisənin ahəngi, kadrarxası mətnin keçidləri, musiqiyə uyğun tərzdə olur. İnformasiya proqramlarında əsas yeri məzmuna uyğun planların əvəzlənməsi tutur. İnformasiya süjetindəki montaj, daha çox, mətndəki abzas prinsipinə uyğun dur. Lakin bununla bərabər, digər montaj ritmləri də istifadə olu nur. Musiqi əsasında keçidlərlə olan montaj musiqinin ritminə uy ğun kadrların birbirini əvəzləməsidir. İnformativ proqramlarda musiqi və əyləncə proqramlarından fərqli olaraq, əvəzlənən kadr lar əlaqəli planlarla keçməlidir. Musiqi ritminə uyğun montajda keçidlər musiqinin ölçüsünə uyğun olmalı, heç bir uzanma, əyinti ilə müşayiət olunmamalıdır. Səsin dəyişmə intensivliyinə uyğun dəyişmələr də bu növ montajlara xüsusi çalar verir. Bu montaj üsulu informasiya proqramlarında xüsusi ithaf və ya yekunla bağ lı ola bilər. Zamana görə montaj üsulunda planın keçidləri məz muna deyil, zamana uyğun tərzdə aparılır. Montaj vaxtı rejissor montajçının işini diqqətlə izləyərək sıçra yışların baş verməməsinə çalışmalıdır. “Montaj sıçrayışı” anla yışı Qulu Məhərrəmlinin izahlı lüğətində “Rakursuna və çəkiliş bucağına görə oxşar olan, ancaq yüz faiz üstüstə düşməyən eyni obyektin iki planının birbirinin ardınca yapışdırılması zamanı özünü göstərən montaj təhrifi” kimi izah olunur (67, səh. 184). Bu cür sıçrayışlara süjetlərin tələsik montajı vaxtı rast gəlinir. Həmçinin sıçrayış və ya görüntü məntiqinin pozulması halı – haq qında kadrarxası mətndə danışılan hadisənin məntiqi ardıcıllığı ilə görüntülənən vaxt kadr azlığı ucbatından əvvəldə baş verən hadisənin təkrarən axırda verilməsi hallarında da olur və bu süje tin məntiqi dağınıqlığına, tamaşaçı rəyində etibarsızlığın, inamsız lığın yaranmasına, informasiya yükünün zəifləməsinə səbəb olur. Materialın məzmunlu, keyfiyyətcə yüksək, həmçinin maraqlı tərzdə təqdimatı kadrarxası mətnin publisistik gücündən, çəkiliş zamanı kadr bolluğundan və montaj zamanı rejissorun fantazi yasının işləməsindən asılıdır. Hadisə yerində olan reportyor ha zırladığı kadrarxası mətnin məntiqi və eksklüziv görüntüsünün qorunması üçün montaj prosesində olmalı və müəllif kimi süje tin hazırlanmasında iştirak etməlidir. Reportyor montajçı ilə birgə özünün kadrarxası mətninə və müsahibələrə uyğun şəkildə il kin süjet ardıcıllığını qurduqdan sonra, süjet üzərində rejissorun 151 yaradıcı işi başlayır. Bu zaman sözçülük, hər sözü görüntünün izləməsi kimi jurnalistlərə xas peşə vərdişlərindən xilas olaraq, televiziya prinsiplərinə, informativ verilişlərin janr tələbinə uy ğun videocərgənin hazırlanması rejissorun bilavasitə vəzifə bor cudur. Rejissorun yaradıcı yanaşması, həmçinin peşə etikasına əməl etməsi onun qarşısında sənət baxımından və ictimai baxım dan konkret vəzifələr qoyur. Görüntünün plastik həllində estetik zövqün qorunması, xəbəri, kadrarxası mətni duyaraq görüntü seçimi, dinamika və tempə xüsusi diqqət ayıraraq hər bir süjetin tempodinamikasının bütünlüklə verilişin temporitminə uyğun olması, verilişin xarakterinə, janrına, biçiminə uyğun mövcud olan ahənginin pozulmaması, həmçinin kadrarxası mətnin dinamika sına uyğunluğunun qorunması rejissorun peşə fəaliyyətinin baş lıca cəhətləridir ki, bunlara əməl olunmaması nəticədə, süjetlərin sönüklüyünə, bədii cəhətdən natamamlığına, kompozisiyanın pozulmasına səbəb olur. Bir çox hallarda telekanallarda süjetin, reportajın yığılmasını jurnalistin üzərinə qoymaqla yenilik etmək istəyirlər ki, bu da nəticədə süjetlərin plastik həllini heçə endirir, televiziyanın onun digər KİVlərdən fərqləndirən görüntü gücünü zəiflədir və süjet radioxəbərə bənzəyir. Rejissorun informativ verilişin görüntü həllində üzərinə düşən sosial vəzifə peşə etikasına, tərəfsizliyə əməl etmək, kanalın ya radıcı siyasətinə zidd olan addımlardan imtina etməkdir. Bir çox hallarda reportajı hazırlayan şəxs hadisələrin içərisində kifayət qədər olduğu üçün emosionallaşır və çəkilənlər onun üçün adiləşir. Bu halda rejissor bütün çəkilənlərin efirə verilməsi ilə psi xoloji təsir, kütləvi psixoz kimi halların meydana gəlməməsi üçün daha diqqətli olmalı, hər kadrı ölçübbiçərək efirə verməlidir. Qan, ölüm, fəlakət kimi kadrların çoxlu sayda verilməsi tamaşaçı üçün güclü emosional təsir yarada bilər ki, bu da televiziyanın üzərinə götürdüyü öhdəliklərə ziddir. Bir müddət öncə televiziyalar da tamaşaçılar arasında eksklüzivlik, operativlik imici yaratmaq üçün bir çox efirə buraxılması məqsədəuyğun olmayan kadrların verilməsi vacib iş sayılırdı. Lakin tədricən – psixoloqların, sosio loqların, televiziyaya ictimai və dövlət nəzarətini həyata keçirən orqanların fəal müdaxiləsindən sonra bu cür hallar aradan qalx mağa başladı. Məsələn, 2001ci ilin 11 sentyabr hadisələrini işıq landıran dünya kanallarından heç biri minlərlə insanın ölümünə səbəb olmuş iki nəhəng binanın dağıntıları altından çıxarılan cəsədləri göstərməməklə peşə humanistliyi etmişlər ki, bu da təqdirəlayiq addım kimi dəyərləndirilməlidir. İ. Petrovskaya Ru 152 siya xəbər məkanında yaranan bu ənənə barədə yazırdı: “Xəbər – onların peşəsidir. Reytinq – Allahlarıdır. Rəqabət – sövqedici əsasdır. Eksklüziv – reportyor fəaliyyətinin mənasıdır. Lakin in san ölümü yaradıcı rəqabət, ölümün təfərrüatı “eksklüziv” üçün əsas ola bilməz. Həyat – ən qiymətli eksklüzivdir” (357, səh. 4). Burada icrası vacib və lazımlı olan həqiqət aydınlığı ilə göstərilir. Həqiqətən də, kiminsə faciəsini bütün tərəfləri ilə göstərməklə, əslində uğura yox, tamaşaçı qəzəbinə düçar olmaq olar. Həmçinin ictimai, sosial və siyasi xəbərlərin görüntü həlli zama nı rejissorun tərəfsizliyi, qərəzsizliyi olduqca vacib və peşə üçün əhəmiyyətli məsələdir. İnformasiya buraxılışlarının estetik həlli rejissorun üzərinə düşən vacib məsələdir. Bütöv və kamil şəkildə proqramın xa rakter, forma, janr tələblərinə uyğun bitkin kompozisiyanın qu rulması, süjetlərin, tətbiq olunan yaradıcılıq fəndlərinin ümumi konsepsiyaya uyğunluğu, studiyanın tərtibatı məsələsi informasi ya proqramının zövqlü ekran təcəssümünə imkan yaradır. Proq ramın istər başlığı, istər arakəsmələri, istərsə də studiyanın bədii tərtibatı vahid bir estetik konsepsiya ilə birləşməli və üzvi vəhdət şəklində təzahür olunmalıdır. Studiyanın bədii tərtibat işində re jissor rəssamla işləyərkən janr tələblərindən irəli gələn amillərlə yanaşı, verilişin sosialsiyasi əhəmiyyətini, tamaşaçı auditoriyası nı nəzərə almalı, psixoloji təsir, emosional aura və digər şərtləri də diqqətdə saxlamalı, işıqrəng kompoziyasının görüntüyə yük gətirməməsinə, tamaşaçının gözünü yükləyərək yorğunluq effek ti törətməməsinə diqqət yetirməlidir. Məkan genişliyi, arxa fonun dərinlik verməsi, rənglərin ümumi konsepsiya şəklində bütün əşya və dekorlarda tamamlanması studiyanı baxımlı edən amillərdir. Məkan genişliyi kameraların hərəkətinə, aparıcı ilə kamera ara sında lazımi məsafənin alınmasına, işıq tərtibatının zənginliyinə imkan verən şərtlərdəndir. Arxa fonun dərinlik effektini yaratma sı üçün bir çox hallarda orada şəhərin görüntüsündən və ya iş prosesini əks etdirən şüşəli otağın görüntüsündən istifadə edirlər. Arxa fonun görüntüyə mane olmaması, aparıcının ifadələrini sö nük etməməsi, qabarıq olmaqla və ya qarışıq rənglərdən ibarət ol maqla görüntüyə yük gətirməməsi, dəqiq işıq həllinə mane olma ması mühüm şərtlərdir. Bu şərtlərə əməl olunmaması proqramın görüntü effektinə xələl yetirir, onun baxımlılığını azaldır. Rejissor studiyada işləyərkən kameraların plan seçiminə diq qətlə yanaşmalı və planlardan lazımi qaydada keçilməsini həyata keçirməlidir. Bir çox hallarda xəbərlərdə ümumi və orta plan se 153 çilir ki, bu da verilişin xarakterindən irəli gəlir. Lakin informasi ya janrlarına aid digər verilişlərdə iri plandan istifadə olunduğu hallarda rejissor planların keçidinin mövzusöhbət məntiqinə uy ğun olmasına nəzarət etməlidir. Danışan adamın üz ifadələrinin, jestlərinin görünməsi verilişin dinamikasını artırmaqla, onu ma raqlı edir. Rejissor bu cəhətləri düzgün tutmalı və keçidləri vaxtın da, gərəkliliyə uyğun, həmçinin balanslaşdırılmış vaxt ölçüləri ilə həyata keçirməlidir. Operator işinin yaradıcı xüsusiyyəti və operativliyi, dəqiqliyi, sərrastlığı olduqca mühüm bir amil kimi informasiya proqramla rında özünə yer alır. Məhz dəqiq tapılan hədəf, videogözün düz gün məsafədən qurularaq hədəfi tutması, müsahibi düzgün məsafə və rakursdan götürmək, həmçinin montajda rejissorun süjetin zəngin olması, süjetə solğunluq gətirən, onun tempini azaldan, informasiya yükünü aşağı salan təkrar kadrlardan istifadə etmək məcburiyyəti ilə üzləşməməsi üçün onun kadrları yetərincə, ma raqlı, fərqli rakurslardan, baxış bucaqlarından götürməsi olduqca vacib amildir. İnformasiya proqramlarına üstünlük gətirən vacib amillərdən biri də kadrda səslənən nitqdir. Nitq ədəbi dilin şifahi və yazılı dildən meydana gələn televiziya danışıq dilinə uyğun, savadlı, or foepik qaydalara uyğun tərzdə, ifadəli səslənməlidir. Vurğuların yerində səslənməsi, məntiqi vurğunun düzgün təyini, danışıq qay dalarına əməl olunması, deyilən sözə münasibət, həmçinin nitqin tempi kadrarxası mətndə olduqca əhəmiyyətli məsələdir. Bir çox jurnalistlər tempi tələsik danışıqla səhv salaraq kadrarxası mətni tez oxuyurlar ki, bu da sözdən yaxa qurtarmaq təəssüratı yaradır. Nitqin tempi, çatdırılan fikrə düzgün münasibətlə müəyyənləşir. Nitqin aydın və rəvan səslənməsi üçün mətnin yazılışında da bir sıra qaydalara əməl olunması vacibdir. Mətnin sadə, tez anlaşıqlı olması, mürəkkəb cümlələrin az sayda və ya ümumiyyətlə iştirak etməməsi, terminologiyadan imtina vacib şərt kimi jurnalistin qar şısında durur. Bilərəkdən cümlə üzvlərinin yerinin dəyişdirilməsi ilə fərdi üslub yaratmaq cəhdi televiziya nitqi üçün yolverilməzdir. Ekrandan səslənən hər bir fikir aydınlıqla tamaşaçıya çatmalıdır. İnformasiya proqramları kütləvi baxış üçün nəzərdə tutulduğun dan və onu tamaşaçıların bütün təbəqələri izlədiyindən, sadəlik vacib şərt sayılır. Mətnin quruluşunda qrammatik normalara əməl etmək və ümumişlək sözlərdən bəhrələnmək tamaşaçının qulaq qavrayışını asanlaşdırır, onu yükləmir, yormur. Həmçinin müx bir kadr arxasında mətni oxuyarkən mütləq nədən danışdığını 154 bilməli, hər bir sözün fərqinə varmaqla onun həm ictimai, həm də ədəbi mahiyyətini dərk edərək tələffüz etməlidir. Mətni tərtib edərkən onun vizual həllini də nəzərə almaq başlıca məsələdir ki, bir çox hallarda jurnalistlər söz oynuna uyaraq ekranı təkrarçılıq, uzunçuluqla yükləyirlər. İnformasiya proqramlarında hazırlanan süjet və ya reportajın məzmunundan irəli gələrək səs tonunun müəyyənləşməsi vacib amildir. Jurnalist kadrarxası mətndə baş verənlərə nə qədər soyuq qanlılıqla yanaşsa da, onun dediyi faktları tələffüz edərkən, baş verənləri şərh edərkən xəbərə köklənməli və emosional əhvalında ümumi abhavanın yaranmasına şərait yaratmalıdır. Səs diapa zonunun imkanlarından istifadə edərək emosional əhvalı çatdır maq jurnalistin peşəkarlığından xəbər verir. Bu zaman hazırlanan süjetə tamaşaçı diqqətlə baxır, xəbərə köklənir və istənilən aura formalaşır. Nitqin aydın, həmçinin ifadəli olması üçün jurnalist tənəffüsün düzgün edilməsi, səsinin köklənməsi, artikulyasiya məşğələlərinin edilməsi qaydalarına əməl etməlidir. Bir çox hal larda jurnalistlərin nitqlərində ciddi qüsurlar olur – səslərin düz gün məxrəcdə səslənməməsi, danışarkən qarışıqlıq, tələskənlik və s. Bunların aradan qaldırılması üçün məşğələlər olduqca vacibdir. Mikrofon qarşısında duran istənilən kəsdə daxili həyəcan baş ve rir ki, bunun da nəticəsində əzələ gərginliyi meydana gəlir. Bu gərginlikdən xilas olmaq üçün mətni oxumazdan əvvəl bir neçə dil, dodaq, çənə, sinə çalışmaları etməklə lazımsız gərginlikdən və onun nəticəsi kimi meydana çıxan qarışıq nitqdən xilas olmaq olar. Səsin köklənməsi üçün jurnalist fasiləsiz olaraq səsinin üzərində işləməli, çalışmalar etməli, səs tellərini müəyyən deformasiyalar dan, soyuqdəymədən qorumalıdır. İnformasiya proqramlarında xarakterinə və janrına uyğun ola raq aparıcılıq müxtəlif olur. İnformasiya proqramının aparıcısı xüsusi statusa malik olmaqla etimad, inam keyfiyyətlərinə cavab verməli, nitqinin ifadəliliyi ilə seçilməli, mimika və jestikulyasi yadan yerində, ifadəli şəkildə istifadə etməli, mozaik quruluşlu proqramlarda mövzudanmövzuya keçidi peşəkarlıqla etməli, ta maşaçı ilə səmimi ünsiyyət yaratmalı, psixoloji təsir və televiziya ifadə vasitələrindən məharətlə istifadə etməli, ən ekstremal situ asiyalara hazır olmalı, qəfil baş verə biləcək hadisəyə münasibət zamanı özünü itirməməli, hazırcavab olmalı, vəziyyətdən çıxmağı bacarmalıdır. Suflyordan mətni oxuyarkən bütün diqqəti mətnə yönəldərək gözün ifadə vasitələrindən istifadə etməmək aparıcıya qarşı inamı zəiflədir. Aparıcı bütünlüklə xəbərin, danışdığı fak 155 tın doğruluğuna inanaraq tamaşaçıda da inam yaratmaqla, onu xəbəralma əhvalına kökləməklə, efir müddətində bütünlüklə onun ruhi vəziyyətini ələ alaraq əhvalını formalaşdırmaqla, etibar və inamını qazanmaqla verilişi baxımlı edə bilər. İnformasiya proq ramlarında aparıcı sovet televiziyaçılığında olduğu kimi diktor deyil, o, xəbərlərdən məlumatlı olan, hadisələrdən xəbərdar olan, bütün baş verənləri dolğun çatldıran şəxsiyyətdir. Aparıcı psixo loji və emosional tərzdə həm özünü, həm də tamaşaçını xəbərə kökləməli, onun inamını qazanmağa çalışmalıdır. Tamaşaçı xəbəri ən çox inandığı aparıcının dilindən eşitməyə meyillidir. Biz yuxa rıda xəbərin kim tərəfindən deyilməsinin informasiya proqramla rı üçün nə qədər əhəmiyyətli olduğunu qeyd etmişdik. Məhz bu inam və etibar amilinin yaranması üçün Qərb və ABŞ telekanal larında informasiya proqramlarının aparıcıları daha yaşlı nəslin nümayəndələri arasından seçilir ki, bu da məntiqli və əsaslıdır. Bizim teleməkanda, adətən, cavan nəslə yer verilməsi tendensiya halını alsa da, bu hadisəni o qədər də məqsədəuyğun hesab etmək olmaz. Çünki etibar amilində yaş mühüm və həlledici rol oynayır. Kanalların çoxluğu və xəbərlərin eyni, demək olar ki, oxşar möv zuda olduğu bir vaxtda, məhz aparıcının görkəmi, geyimi, davra nışı və şəxsiyyətinin etibarlı olması ilə tamaşaçını cəlb etmək olar. Yuxarıda qeyd olunan meyar və tələbləri qruplaşdıraraq belə qənaətə gəldik ki, informasiya proqramları: publisistik mövzula rın olması; sosial əhəmiyyət, aktuallıq və qaldırılan problemin ye niliyi; göstərilən fakt və arqumentlərin mötəbərliyi, inandırıcı ol ması; müsahiblərin, ekspertlərin peşəkarlar olması; hadisəlilik və informasiyalılıq; verilən informasiyanın genişliyi, göstərilmənin operativlik səviyyəsi, süjet və reportajların maraqlı, orijinal ol ması; ana xəttin olması, mövzu bitkinliyi, televiziya hadisəsinin inkişaf dinamikası, düyün və epiloqun yerində, dəqiq olması; materialın verilməsinin maraqlı forması, dəqiq kompozisiya qu ruluşu; mövzunun açılışında yaradıcı və peşəkar axtarışların mövcudluğu; ifadə vasitələrindən – təsvir, səs, musiqili küydən istifadə, onların üzvi vəhdəti, rejissor həllində yenilikçilik; tama şaçının marağına səbəb olacaq vasitələrdən istifadə, başlıca ide yanın qüvvətli ifadəsinə nail olma; yeni elementlərin və yaradıcı fəndlərin cəsarətlə tətbiqi, çəkiliş texnikası, rəngişıq həlli, xüsu si effektlərdən istifadə; ünsiyyət abhavası, təbiilik, xoş məram, yumor hissi, reaksiya fəallığı, ekran vaxtından səmərəli istifadə; keyfiyyətli bədiidekorativ həll, onun verilişin xarakterinə və kanalın ümumi simasına uyğunluğu; ekran ifadəliliyinin üslub 156 vəhdəti kimi başlıca tələblərə cavab verməlidir. İnformasiya bura xılışlarında aparıcı və ya moderatorun da üzərinə düşən mühüm tələblər var ki, onlar da proqramın keyfiyyətinə təsir edir. Aparıcı nın təbiiliyi, davranışı, hərəkətləri, jesti, mimikası, ifadəliliyi, emo sionallığı, yazılı mətnlə sərbəst davranması, tamaşaçı ilə psixoloji ünsiyyəti; gözlənilməz vəziyyətlərə uyğunlaşması və vəziyyətdən çıxmaq bacarığı; danışıq texnikası, səsin köklənməsi, intonasiya; diksiya, temp, tələffüz, artikulyasiyası; nitq mədəniyyəti, söz eh tiyatının bolluğu, müxtəsərlik, aydınlıq, sadəliyi olduqca vacib və proqramı baxımlı edən amildir. Bir çox kanallarda məhz xəbər aparıcılarının şəxsiyyət amili və peşəkar vərdişləri proqramları ba xımlı edir.
157 Televiziyanın ictimai funksiyaları onun cəmiyyət qarşısında bəlli sosial qruplara ünvanlanmış yayım və fəaliyyətinin əsas istiqamətlərini ehtiva edir. Bu mənada televiziya təhlilinin metodologiyasında, onun ictimai, siyasi, sosial fəaliyyəti və məsuliyyəti vacib element hesab olun malıdır. Televiziya təhlilinin yaradıcı is tiqamətləri nə dərəcədə aktual və gə rək lidirsə, onun ictimaisiyasi yöndə təhlili də olduqca əhəmiyyətli təhlil metodologiya sının tərkib hissəsidir. Televiziya təhlilini obyektiv, hərtərəfli təmin etmək üçün televiziyanın sosial funksiyaları, onların yerinə yetirilmə dərəcəsi və konkret ya yımçıların fəaliyyətində iştirakı dəqiqliklə öyrənilməlidir. Televiziyanın sosial əhə miyyətliliyi, müəyyən sosial qrupların maraqlarından çıxış etməsi onun özünün fəaliyyətini sosioloji hadisəyə çev irir. Bu mənada televiziyanın sosial əhəmiyyətini müəyyənləşdirməyə çalışmış və onun təhlil prinsiplərini təyin etmişik. Elmi işimizdə bu sahədə aparılan elmi araşdırmalar, təd qi qatlar, əldə olunan elmi nəticələr əsas gö tü rülür. Bütün yuxarıda deyilən məsələlər tele viziya xəbərlər xidmətinin cəmiyyətdə si yasi, psixoloji və sosial yerini müəyyən et məklə, onun vacibliyini və həyatda fəal iştirak imkanlarını göstərmiş oldu. Deməli, cəmiyyətin həyatında fəal işti Televiziyanın ictimai funksiyaları televiziya təhlilinin başlıca istiqaməti kimi
Yüklə 7,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|