TeleviZİya nəZƏRİYYƏSİNİN Əsaslari
Yüklə 7,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.4 Təşkilati funksiya Cəmiyyətin demokratikləşdiyi bir dönəmdə kütləvi informasi ya vasitələri daha əhəmiyyətli rol oynayaraq, öz üzərinə müxtəlif səpkili vəzifələri götürməklə ictimai həyatda fəal iştirak edirlər. Kanadalı sosioloq M. Maklüen özünün “Qutenberqin qalaktika sı”, “Rabitə vasitələrinin anlanması”, “Mədəniyyət bizim işimiz dir” əsərlərində kütləvi kommunikasiya vasitələrinin yeni tip 195 mədəniyyət yaratdığını iddia edir. Onun fikrincə, XV əsrdə İ. Qu tenberqin yaratdığı çap dəzgahının kəşfi ilə “sənaye və mətbəə adamı” tərbiyə olundu. Çağdaş kütləvi informasiya vasitələrinin “qlobal kənd” yaratdığı qənaətinə gələn M. Maklüen bu vasitələrin “yeni sürü adamı”nı tərbiyə etdiyini və onun mifini elektron vasitələrin yaratdığını söyləyir. Bu baxımdan bədii yaradıcılığın başlıca funksiyasının eskeypist, yəni reallıqdan uzaqlaşdırma ol duğunu düşünür. Reallıq dedikdə, həyat həqiqəti, yəni gerçəklik və çağdaş insanı əhatə edən sosial, ekoloji, mənəvi problemlər nəzərdə tutulur. Kütləvi mədəniyyət və onun yayıcıları bilavasitə insanı bu acı gerçəklikdən ayırmağa, onu əyləndirməyə, “mifoloji qəhrəman”lara inandırmağa çalışır. Yeni insan tipini M. Maklüen təsadüfi olaraq sürü adamı adlandırmır. Axı “sürü adamı” üçün Vətən anlayışı yaşadığı mağaradaca bitir. Onun qayğısı gündəlik azuqə tapmaq və isti mağarasını itirməmək idi. Hazırda postmo dernist adlandırdığımız insan eyni əhvalla köklənib. Dünya kul turoloqları bu hadisəni bəşəriyyətin uğuru adlandırırlar. Onların fikrincə, terrordan, müharibələrdən, sərhədlərdən yalnız bu cür xi las olmaq olar və “kosmopolit insan” konsepsiyasının aradan qalx masından sonra öz kökünə və adətlərinə sadiq “sürü insan”ı anla yışı bəşəriyyətin “qızıl dönəmi”ni doğura bilər. Bu fikir nə qədər də qeyrireal görünsə də, praktikada insanların kütləvi mədəniyyətin təsirinə düşdükdən sonra siyasi fəallıqlarının azaldığı müşahidə olunur. Bunu sosioloji araşdırmalar da sübut edir. Aydın Dadaşovun demokratik mühitin formalaşdırdığı in san tipi haqqında fikri də maraqlıdır. Onun fikrincə “Proqressiv mərkəzləşməyə yönələn kütləvi düşüncə tərzi Amerika azadlığı və demokratiya istiqamətində formalaşaraq, daha çox informasiyaya malik postmodernist şəxsiyyət yaradır” (20, səh. 116). Deməli, kütləvi istehsal və sənayeləşmə kommersiya marağını gün dəmə çıxardığından, o da yeni mədəniyyət prinsipini ortaya qoymuş oldu. Kütləvi mədəniyyətin kommersiyaya uyğunlaşma sı onun inkişafını tam qanunauyğun etdi. Bu isə məntiqi olaraq kütlənin, yuxarıda deyildiyi kimi, “sürü insan”ı kimi formalaşma sını günün reallığına çevirmişdir. Nobel mükafatı laureatı İ. Bro dskinin məsələyə münasibəti dediyimiz fikrin təsdiqidir: “Bizim dövrümüzdə bütün yeni…sosialsiyasi quruluşlar adamları fərdi ruhdan uzaqlaşdıraraq kütlə sürüsünə yaxınlaşdırır” (129). Fərdlər bu mədəniyyətin təsiri ilə “sürüləşir” və bu zaman onların maraq dairəsi kütlənin maraqları ilə uzlaşır, ev, ailə, iş yeri məkanında qapanır. 196 Kütləvi informasiya vasitələrinin, o cümlədən televiziyanın so sioloji tərəfdən cəmiyyətin biçimlənməsində başlıca rol oynaması artıq danılmaz gerçəklikdir. Televiziyanın cəmiyyətdə oynadığı rolu dəyərləndirdikdə, onun insan şüuruna təsiri və onun for malaşmasında roluna da nəzər yetirmək lazımdır. Televiziyanın mifik və mistik məqamlarla zənginliyini önə çəkərək “xoş həyat” illüziyasını yaratdığını və reallıqdan uzaqlaşdırmaq cəhətini qeyd etmişdik. Televiziya insan şüurunu mifləşdirir, cəmiyyətdə və təbiətdə baş verən prosesləri mistikləşdirir. Son dönəmdə televizi yanın doğurduğu miflər və həmçinin baş verən təbii qanunauyğun luqlarda nəsə bir fövqəlqüvvə axtarışı bilavasitə sənaye adamının stresini aradan qaldırmaq, onu gərginlikdən xilas etmək məqsədi daşıyır. Bütün bu təsir nəticə etibarilə insanların asanlıqla televi ziyanın təsirinə düşməsinə gətirib çıxarır. Burada emosiyaların və şüuraltı duyğuların istismarı təzahür olunur. Təsirin nəticəsində insanda tənhalıq, müqəssirlik, düşmənçilik, qorxu, özünüqoruma hissləri yaranır və bunlar onun psixologiyasında başlıca yer tutur, həyat tərzinin əsas hərəkətverici qüvvəsi olur. Bu, kütləvi psixoz yaradan amil kimi insanlarda xof yaradır. İnformasiya məkanının daralması və sürətlə yayılması bu psixozu daha da həssaslaşdırır. Televiziyanın cəmiyyətdə, insan həyatında, kütlə arasında oy nadığı bu rolu nəzərə alaraq, onun üzərinə düşən təşkilati funk siyanın əhəmiyyəti və bu vəzifədən irəli gələrək məsuliyyəti dəyərləndirməklə, onun icra mexanizminə nəzər yetirək: televizi ya özü müxtəlif aksiyaların, tədbirlərin, mərasimlərin təşkilatçısı kimi çıxış etmək, kütləvi şəkildə insanları hər hansı bir məsələ ətrafında toplamaq iqtidarındadır. Bu imkanlardan cəmiyyətin mənafeyi naminə istifadə etmək ənənəsinin tarixi o qədər də qədim deyil. “Televizionnaya jurnalistika” kitabında deyilir: “Kollektiv təşkilatçı rolunu daha ağılla oynamağı dərk etmək üçün televizi yaya uzun müddət vaxt lazım oldu” (237, səh. 114). Azərbaycan televiziyasında kütləvi təşkilatçılıq təcrübəsi 1990cı illərin sonuna təsadüf edir. Məhz o dövrdə dövlət televiziyasında ictimai xarak terli aksiyaların keçirilməsi başlandı. “Qarabağ marafonu” gün ərzində efirdə davam etdi və iş adamlarını, sadə vətəndaşları Qa rabağa yardım üçün pul toplaması işinə cəlb etdilər. Buna oxşar marafonlar kimsəsiz uşaqlara yardım üçün sonralar da keçirildi. Televiziyanın təşkilatçılıq effekti seçkilərlə, həmçinin dövlət təd birləri ilə bağlı müxtəlif çağırışlarla zəngin aksiyaların keçirilməsi, açıq havada konsertlərin təşkili və digər tədbirlərdə də özünü əməli şəkildə göstərir. Rusiyada bütün ictimaiyyəti piratçılığa qarşı 197 mübarizəyə çağıraraq, bu sahədə aksiya və qala konsert keçirməklə istədiklərinə nail oldular. Həmçinin Azərbaycanda 2000ci il par lament, 1998ci, 2003cü il prezident seçkilərində əhalinin fəal işti rakını təmin etmək üçün müxtəlif aksiyaların keçirilməsi yolu ilə onların vətəndaşlıq borclarına əməl etməyə çağırılması olduqca müsbət və əhəmiyyətli iş kimi dəyərləndirilməlidir. Deməli, televi ziyanın kütlələri idarəetmə gücündən istifadə edərək, müxtəlif tip li aksiyaların keçirilməsi yolu ilə problemlərin həllinə nail olmaq mümkündür. Seçkilər ictimai və siyasi hadisə kimi bütün dövlətlər üçün kifayət qədər əhəmiyyətlidir. Yenicə demokratik dövlət qu ruculuğu yolunu seçən Azərbaycanda seçicilərin səsverməyə cəlb olunması həqiqətən olduqca lazımlı və əhə miyyətli bir işdir. Bu ba xımdan AzTV, “Lider”, “Space”, ATV kanallarının keçirdikləri ak siyalar təqdirəlayiq hadisə kimi qeyd olunmalı və bu televiziyanın təşkilatçılıq funksiyasının təcəssümü kimi dəyərləndirilməlidir. Açıq havada və ya konsert salonunda aksiyaların keçirilməsi, bura tamaşaçılar arasında populyar olan sənətçilərin dəvəti özünün güclü təsir effekti ilə seçilir. Bu aksiyaların siyasi və ictimai tərəfləri nə qədər vacib və önəmlidirsə, belə aksiyaların təşkili, onun tele versiyasının yaradıcı cəhətdən kamil qurulması da mühümdür. Belə ki, hər gün dinlədiyi mahnılara alışan tamaşaçının ekran qar şısında konserti dinləməklə yanaşı psixoloji təsirə düşərək aksiya iştirakçısına çevrilməsi üçün maraqlı, vizual şəkildə mükəmməl işlənmiş görüntüyə ehtiyac var. Məhz görüntü tamaşaçı üçün mü vafiq auranı yaratmaqla, xoş təsirlər oyada bilər. Burada görüntü nün kamilliyi dedikdə, aksiyanın ekranda necə görünməsi nəzərdə tutulur. Adətən, birbaşa efirə yayımlanan bu cür aksiyalarda bir neçə kamera və yaradıcı komandanın işi tələb olunur. Həmçinin aksiyanın təşkilatçısı kimi televiziya məkanın tərtibatını, təşkilati işlərin yüksək səviyyədə qurulmasını da öz üzərinə götürməlidir. Açıq havada keçirilən aksiyalar, tədbirlər və müəyyən ha di sələrlə bağlı konsertlərin televiziya versiyasının hazırlanması, canlı və ya təkrar nümayişi üçün lentə köçürülmüş variantının yayımında peşəkar rejissura və operator işinə ciddi ehtiyac duyu lur. Kameraların qurulma yerlərinin düzgün təyini səhnədə baş verəcək hadisələrin bir neçə rakurs və planda təqdimatına imkan verməklə bərabər, tamaşaçı kütləsinin miqyasını, reaksiyasını çe vik əks etdirən görüntünün alınması üçün də vacibdir. Məkanın düzgün öyrənilməsi rejissora hadisələri tamlıqla görüntüdə cəm eləməyə imkan verir. Əks halda televiziya aksiyanın təşkilatçısı de yil, sadəcə, onu işıqlandıran vasitəyə çevrilə bilər. Həmçinin hava 198 şəraiti və tədbirin günün hansı saatında keçirilməsinin nəzərdə tu tulduğunu əvvəlcədən öyrənməklə, rejissor görüntünün effektiv alınması üçün işıqlandırma qurğularının iştirakını təmin edərək, işıqların məkan və onun quruluşuna görə düzgün, dəqiq, ifadəli düzülüşünə çalışmalıdır. Bu, tədbirəqədərki hazırlıq olmaq la baş verənlərin ekran həllinin düzgün, baxımlı olmasını təmin edən başlıca amildir. Kameraların düzgün düzülüşü, göstəriləcək obyektlərin səhnədə hərəkətlərinin ssenari ilə tənzimlənməsi rejis sor üzərinə düşən başlıca vəzifədir. Televiziya cəmiyyətdə, sosial həyatda bu cür miqyaslı təşəbbüslə çıxış etdiyi bir dövrdə onun təqdimatı da böyük önəm daşıyır və bu, rejissorun üzərinə yaradı cı məsuliyyətlə yanaşı, sosial vəzifələr də qoyur. Canlı yayımda bütün tədbirin çevik, effektli işıqlandırılması, dinamikanın düzgün təyini ilə görüntü həllində bu prinsiplərin qorunması olduqca vacibdir. Bu cür aksiyaların, tədbirlərin tele versiyası operatorun işindən asılı olduğundan, bu peşə sahibinin üzərinə düşən vəzifənin əhəmiyyətindən danışaraq deməliyik ki, məhz peşəkar operator işi irimiqyaslı və canlı yayım üçün nəzərdə tutulan tədbirlərin işıqlandırılması, televiziya versiyasının hazır lanmasında həlledici işi görür. İşinə yaradıcı, dəqiq yanaşmaqla bərabər, operator tədbirin aurasına düşməməklə ona kənar “göz” kimi baxmağı bacarmalı, ən maraqlı, diqqətəlayiq, dinamikanı artıracaq kadrların tutulması üçün çalışmalıdır. Bir çox hallarda rejissor operator üzərinə müəyyən aksiyanın işıqlandırılması, can lı efir versiyasının hazırlanması üçün vəzifələr qoyduqda, məhz operatorun yaradıcı münasibəti, peşəkar yanaşması, daha ma raqlı rakursların, görüntünün daha effektiv olması üçün çəkiliş nöqtələrinin seçimi böyük əhəmiyyət daşıyır. Dolğun görüntünün alınması üçün kameraların xüsusi çəkiliş maşınlarının, dayaqların və yaxınlıqdakı binaların üzərində qurulması daha məqsədəuyğun hesab olunur. Azərbaycan teleməkanında təşkilati funksiyanın təcəssümündən danışdıqda, ilk növbədə dövlət və kommersiya teleşirkətlərinin keçirdikləri ictimai aksiyalar, tədbirlər, onların yaradıcı səviyyəsi, təşkilatçılığı və ekran versiyasına diqqət yetirmək gərəkdir. Bu baxımdan, yuxarıda qeyd olunan tədbirlərin təşkilatçılığı işin də daha fəal çıxış edən Azərbaycan Milli televiziyasının təc rübəsinə nəzər yetirmək yaxşı olardı. 15 iyun 2003cü ildə ke çirilən Milli Qurtuluş Gününə həsr olunmuş tədbirdə popul yar müğənnilərin iştirakı ilə konsert, bədii qiraət Bakı şəhərində əhalinin bayram günləri daha sıx gəzintiyə çıxdığı yerdə, Milli 199 Parkda keçirilməklə, həm əhalinin mədəni istirahətinin təşkili, həm də dövlət əhəmiyyətli bir günün qeyd olunması ilə insanlara yaxın keçmişin acı təcrübəsindən nəticə çıxartmaqla dövlətçiliyin keşiyində durmaq, vətəndaş kimi ona qulluq etmək kimi hissləri aşılamaq məqsədini daşıyırdı. AzTVdə tədbir öncəsi verilən anonslar həmin məkana əhalinin kütləvi axınını təmin etmiş və irəli sürülən təşəbbüs uğurla həyata keçmişdir. İstər məkanın, səhnənin bədii tərtibatının sadə, zövqlü olması, istərsə də işıqla rın rəngarəng şou elementləri yaratması, populyar müğənnilərin iştirakı kompozisiyanı bir qədər digərlərinə bənzətməsinə bax mayaraq, ustalıqla icra olunduğuna görə tədbir tamaşaçı üçün maraqlı və baxımlı idi. Tədbirin televersiyası da olduqca dəqiq, ifadəli hazırlanmışdı. Məkana görə düzgün qurulan kameraların yeri həm səhnədə baş verənlərin, həm də tamaşaçı reaksiyasının göstərilməsini təmin edə bilmişdi. Operatorların yaradıcı yanaş ması nəticəsində Milli parkın maraqlı gecə mənzərələri, dəniz görüntüsü və tədbirin əhatəli göstərilməsi uğurla həyata keçiril mişdir. Burada rejissor işinin uğurlu olması, maraqlı görüntülərə rəvan, ifadəli keçidlər, tədbirin dinamikasına uyğun dəyişmələr texnikadan səmərəli istifadə etməklə dolğun görüntünün ekrana çıxmasına səbəb olmuşdur. “Lider” kanalının ölkənin müxtəlif şəhərlərində və paytaxtda keçirdiyi aksiyalar da uğurlu iş kimi dəyərləndirilməlidir. Doğru dur, bəzi hallarda əlavə texnikanın iştirakına ehtiyac duyulsa da, ümumilikdə keyfiyyətli görüntü həlli ilə aksiyaların canlı yayımda tamaşaçı marağına səbəb olması danılmaz gerçəklikdir. Televiziyaların təşkilatçılıq sahəsində işi müxtəlif səpkili oldu ğundan, onların bir neçəsi barədə məlumat vermək istərdik. ANS kanalının hemofiliyalı uşaqlara qan verilməsi kampaniyası, ATV kanalının QİÇS əleyhinə aksiyası ictimai baxımdan kifayət qədər əhəmiyyətli, olduqca faydalıdır. Bu, teleşirkətlərin ölkənin ictimai mədəni həyatında fəal iştiraklarını təmin etməklə bərabər, tama şaçıların kanala olan rəğbətlərini artırır, onun məşhurlaşmasını təmin edir. Bu səpkili aksiyalara, marafonlara, tədbirlərə spon sorların cəlb olunması lazımlı və olduqca əhəmiyyətli bir işdir. Ölkənin iqtisadi inkişafı, özəl sektorun yüksəlişi belə aksiyala ra sponsorluq işini daha real etməklə bərabər, onların da ictimai həyatda rolunu artırmış olur. Televiziyanın təşkilatçılıq gücü müxtəlif sosial problemlərin həllində də əhəmiyyətli olur. Yuxarıda dediyimiz kimi, televizi ya ictimaisosial həyata fəal daxil olduğundan, insanların gün 200 dəminə, zövqünə, həyat tərzlərinə təsir etdiyindən, onun sosi al prob lemlərin həllində də fəal olması zərurəti meydana gəlir. Tele viziya burada dördüncü hakimiyyət statusunu icra etməklə vətəndaşlarla dövlət qurumları, həmçinin müxtəlif sosial qruplar, sadə insanlar arasında vasitəçilik missiyasını üzərinə götürərərək, gündəmdə olan problemlərin həllində fəal iştirak etməklə onların həlli yollarının tapılmasına imkan verir. Televiziya elektron kütləvi informasiya vasitəsi kimi problemi həll etmir, onu qabardır, möv cudluğundan danışır, həlli yollarını təklif edir və aradan qalx masına ictimai nəzarəti həyata keçirir. Televiziya sosial həyatda, siyasi proseslərdə, həmçinin ailəməişət problemlərində üçüncü qüvvə kimi fəal müdaxiləsi ilə yaranmış ziddiyyətin aradan qalx masına da təsir etmək gücündədir. Bu işdə televiziya jurnalisti kasının əhəmiyyətli rolu var. Televiziyada çalışan jurnalist onun üzərinə düşən bu ictimai işin mahiyyətini düzgün dərk edərək, mövcud problemin hərtərəfli, qərəzsiz, tərəfsiz təqdimatına, tərəflərin mövqelərinin ortaya qoyulması ilə həlli yollarının tapıl masına özünün düzgün, savadlı tədqiqatı ilə nail olmalıdır. Bu rada istər peşəkarlıq tələblərinə, istərsə də peşə etikasından irəli gələn qaydalara riayət edərək, telejurnalist cəsarətlə problemin üzərinə getməli, onu işıqlandırmalı, dövlət məmurlarına, aidiyyatı təşkilatlara sorğu təqdim etməli və vasitəçilik yolu ilə barışa, bu barışdan irəli gələrək problemin həllinə nail olmağa çalışmalıdır. Telekanallarda sosialiqtisadi, mədəni problemin həlli isti qa mətində müxtəlif səpkili proqramların hazırlanması demokratik cəmiyyət üçün xarakterik və zəruri hadisədir. Burada televiziya nın ictimai nəzarət mexanizminə malik olması ilə qarşıya çıxan dövlət və məhəlli miqyaslı məsələlərin həlli şəffaflaşır. Televiziya ların təcrübəsində sosialsiyasi, mədəni problemlərin qaldırılma sı, onun qabardılaraq həllinə dövlət qurumlarının, ictimaiyyətin cəlbi istər sosial, analitik proqramlarda, istər tokşoularda, istərsə də satirik verilişlərdə həyata keçirilir. Televiziya burada da özü nün ifadə vasitələrinə yer verərək, istər mükəmməl dramaturji materiala, istər peşəkar jurnalist tədqiqatına, istərsə də rejissor işinə söykənən yaradıcı və bədii şəkildə təqdimatını həyata keçirir. Nədən və hansı mövzudan danışmasından asılı olmayaraq, tele viziya qanunları və prinsiplərinin mükəmməlliyi, sənətkarlığı qo runmalı, yenilikçi, yaradıcı münasibət öz təzahürünü tapmalıdır. Məhz yaradıcı təqdimat materialı daha təsirli etməklə bərabər, te leviziyanı digər informasiya vasitələrindən fərqləndirir. Televiziya
201 təkcə problemdən danışmır, onu həm də göstərir. Bu göstərilmənin özündə də yaradıcı yanaşma, bitkin kompozisiya zəruridir. Sosial problemlərin qabardılması, onun həlli yollarının axta rılması və televiziyanın bu işdə fəal iştirakını təmin edən proq ramlardan danışarkən ANSin “İç xəbər” sosial proqramını qeyd etmək gərəkdir. Tamaşaçılar arasında kifayət qədər populyarlıq qazanmış teleproqram iki dövrə bölünməlidir. Birinci dövrdə ölkədaxili hadisələr, paytaxt xəbərləri, problemlər, onların həlli yolları mövzusunu əsas götürərək onu çözən proqram, daha çox, publisist Orxan Fikrətoğlunun aparıcılığı ilə yadda qaldı. Proqram efirə getdiyi ilk müddətdə ona aparıcılığı gənc xəbər aparıcıları etsə də, Orxan Fikrətoğlunun aparıcı ampluası daha maraqlı və baxımlı alındı. İnsanları narahat edən problemlərdən açıq danışan, onların həlli üçün çalışan Orxan Fikrətoğlunun yumordan ustalıq la istifadə edərək, sadə danışıq tərzi ilə baş verənlərə münasibət bildirməsi, süjetlərə keçid verməsi, studiyaya zəng etmiş tama şaçılarla səmimi söhbəti, gündəmdə olan məsələ ilə bağlı suala tamaşaçıların rəyinin interaktiv yolla öyrənilməsi verilişin təsir gücünü artırmaqla yanaşı, tamaşaçı ilə ekran arasında yaxınlıq, etibar, inam hisslərinin yaranmasına xidmət edirdi. Ekran qarşı sında oturan tamaşaçı zəng etdiyi ünvanda səmimi həmsöhbət tapmaqla problemini söyləyəcəyinə, onun həlli yolunda hansısa addımın atılacağına inanırdı. Tamaşaçı inamı bu tip verilişlər üçün olduqca vacib və əhəmiyyətlidir. Proqramın əsas qəhrəmanı olan sosial problemlərdən narazı tamaşaçı, yalnız psixoloji cəhətdən hazır olduqda telefon vasitəsilə müraciət etmək qərarına gələ bilər. Məhz aparıcı Orxan Fikrətoğlunun ekran vasitəsilə yaratdığı ab hava tamaşaçıda bu hissləri doğura bilirdi. Bədii publisistikadan istifadə etməklə gündəmdə olan problemlərin obrazlı ifadəsini tapan aparıcı, yumor və kinayə fəndindən istifadə etməklə təkcə təşkilatçılıq funksiyasının icrası ilə deyil, həmçinin əhalini öz hü quqları, problemlərlə mübarizə sahəsində sadə, anlaşıqlı bir tərzdə maarifləndirməklə də məşğul olurdu ki, bu da televiziya publisis tikası üçün olduqca lazımlı komponentdir. Aparıcının dəyişməsi ilə proqramda qüsurların meydana gəl məsi tədricən “İç xəbər”in ekranları tərk etməsinə səbəb oldu. Xüsusən də Fidan Quliyevanın rabitəsiz, məntiqsiz, düzgün ol mayan nitqi proqramın bədii və publisistik gücünü zəiflətməklə tamaşaçıda biçimlənən etibar, inam duyğusunu azaltdı. Sosial problemlərə həsr olunmuş və təşkilati funksiyanı yerinə yetirən bu
202 səpkili proqramlarda aparıcı amilinin olduqca vacib olması, onun telelayihənin taleyinə də təsir etməsi yuxarıda deyilən təcrübədə özünü göstərmiş oldu. 2004cü ilin yanvarından başlayaraq ANS kanalında “İç xəbər” özünün ikinci ömrünü yaşamağa başladı. Hər həftənin bazar ertəsi, çərşənbə axşamı, çərşənbə və cümə axşamı günləri saat 00.30da efirə çıxan proqram özünün adında əksini tapan məqsədə xidmət edərək ölkəiçi xəbərlərin verilməsi, problemlərin işıq landırılması və onların həlli yollarının tapılması istiqamətində fəaliyyətə başladı. “İç xəbər” adi televiziya verilişi olaraq problemlərin göstərilməsi ilə işini bitmiş hesab etməyərək, onla rın həllinə məmurların cəlb olunması, işin sonadək izlənilməsini həyata keçirir ki, bu da televiziyanın təşkilatçılıq funksiyasının tələblərinə cavab verir. 7 yanvar 2004cü il buraxılışında şəhərin Sumqayıt avtobus dayanacağında yaranmış problemi cəsarətlə işıqlandıran proqramın insanların narazılığını və məsul şəxslərin yerlərində olmadığını tam açıqlığı ilə göstərməsi, problemlərə cəsarətli müdaxiləsi, jurnalistin vətəndaşlıq mövqeyi baxımından olduqca əhəmiyyətli idi. “İç xəbər”in problemin göstərilməsi ilə öz işinin bitmədiyini göstərərək, yenidən dayanacaq yerinə yol lanması və hadisələrin inkişafını izləməsi təşkilatçılıq işində te leviziyanın oynadığı əhəmiyyətli rolun göstəricisi oldu. 8 yanvar 2004cü ildə efirə gedən süjetdə artıq dayanacaqda problemin ol madığı, yeni avtobusların ayrıldığı və əhalinin daşınmasının rahat olduğu göstərildi, süjetdən nəticə çıxararaq nəqliyyat çətinliyini aradan qaldıran məsul şəxslərin rəyi öyrənildi. Deməli, bir proq ramda efirə gedən süjet kifayət qədər ciddi olan problemin aradan qaldırılmasına səbəb oldu ki, bu da televiziyanın ictimaisosial həyata təsiretmə gücünün göstəricisi olaraq, bu vəzifədən düzgün istifadə edərək ünvanlı tətbiqindən irəli gələn müsbət nəticə kimi onun əhəmiyyətliliyini artırdı, tamaşaçıda inam, etibar hissini gücləndirdi. 8 yanvar 2004cü ildə “İç xəbər”də gedən başqa bir süjetdə bina sakinlərinin qəzadan sonra sayğacların xarab olması və Barmek şirkətinin yeni sayğacları quraşdırmaması ilə bağlı şikayətləri veril di. Burada da proqram məsələnin üzərinə gedərək aidiyyatı orqan lara müraciət edərək problemin həlli üçün çalışdı. Barmek in məsul nümayəndələrinin problemin gün ərzində həll olunacağı vədi proq ram tərəfindən izlənilib, birbaşa efirdə telefon rabitəsi qurularaq sayğacların quraşdırılması vəziyyəti öyrənildi, müsbət cavab tama
203 şaçılara çatdırıldı. Bu fakt da həmçinin proqramın ictimai əhəmiyyət kəsb etdiyini və sosial həyatdə fəal iştirakını, əhalinin problemlərinin həllində məmurla vətəndaş arasında vasitəçi olduğunu göstərdi. Proqramın bu sahədə uğurlarını yüksək dəyərləndirərək, onun nümunə kimi digər telekanalların təcrübəsində tətbiq olunmasını vacib hesab edirik. “İç xəbər” proqramında gedən süjetlərin üslub xüsusiyyətləri, publisistik cəhətləri və görüntü həllinin səviyyəsi proqramın yara dıcı gücünü göstərən amillərdir. “İç xəbər” proqramı televiziyanın təşkilatçılıq funksiyasının ic rası işində özünün sərt və obyektiv münasibəti ilə seçilir. Lakin süjetlərdə duyulan müştəbehlik tendensiyasının aparıcıların dav ranışında da öz əksini tapması mənfi hal kimi dəyərləndirilməlidir. Proqram aparıcılığının iki nəfərə həvalə edilməsi məsələyə münasibətdə fərqli mövqedən çıxış etməklə dramaturji ziddiyyət yaratmaq yükü daşıdığı halda, aparıcıların daxili gərginliyi və süni əks fikir söyləmələri bu dueti uğursuz edir. Aparıcıların səriştəsizliyini və ekranda diktoraparıcı kimi görünmələrini nə onların sərbəst geyimi, nə də sərbəst görünmək üçün etdikləri do laşıq, rabitəsiz nitqləri dəyişə bilir. Zənurə Talıbovada səmimi ünsiyyət cəhdləri olsa da, digər aparıcı Azər Məmmədovun gər ginlikdən dişlərini sıxmağı, diqqətinin mətndə olması nəzərə çarpır. Bu qüsurlarla yanaşı onun ekranda savadlı, problemə dərindən bələd olan adam kimi görünmək cəhdi ilə bərabər tama şaçı rəyini öyrənməyə yönəlmiş interaktiv cədvəlin bəzən qeyri adi nəticələrinə yumorla yanaşmaq əvəzinə, tamaşaçının dərindən düşünmək hissindən məhrum olduğunu göstərmək cəhdi, bir çox hallarda bunu dilə gətirməsi televiziya qaydalarının və apa rıcı davranışının prinsiplərinə uyğun olmayan hərəkət kimi qeyd olunmalıdır. Yeni aparıcıların verilişə gəlişi keyfiyyət sıçrayışı yaratmayaraq onun ictimai nüfuzunu artıra və mövcud olan şöhrəti, inamı özünə qaytara bilməmişdir. Televiziya təbiətinə görə təşkilati fəaliyyətdə fəal çıxış edib, cəmiyyətin sosialmədəni və siyasi proseslərinə fəal müdaxilə gücünə malik olmaqla ülvi məqsədlərin icrasına çalış malıdır. Bu baxımdan “İç xəbər”in məramı doğru müəyyənləşsə də biçim qüsurları, həmçinin məzmunda nəzərə çarpan ciddi qü surlar məqsədin icrasını ləngitmiş olur. Təşkilati məqsədə ünvan lı verilişlərin strukturu, forması problemi göstərmək, onun həlli yollarını axtarmaq və həllinə yönəlmiş addımlar atmağı tələb edir. Lakin bir çox hallarda bu məqsəd üçün hesablanmış layihələr 204 daha çox problemi önə çıxarmaqla kifayətlənirlər ki, bu da baş lıca qayəyə xidməti heçə endirir və veriliş daha çox sosialpeda qoji funksiyaya şamil olunmalı vəziyyətə düşür. Uzunmüddətli telehəyat bu layihənin sosialictimai əhəmiyyətini artıraraq, onun vacib problemlərin həllində insanların yardımçısına çevrilməsini nümunə kimi üzə çıxarırır. Teleefir problem həll etmir, lakin, ic timai məqsədlərindən və üzərinə düşən vəzifələrdən ən başlıca sı kimi problemləri qabartmaq, həll yollarının axtarışında işti rak etməkəvə bu prosesi işıqlandırmaqla ictimailəşdirmək kimi mühüm işin icrasını həyata keçirir. Deməliyik ki, “İç xəbər” bu işin öhdəsindən gəlmək üçün operativ yanaşma və tədqiqat üsullarından səmərəli istifadə edə bilir. Lakin aparıcıların sosial əhəmiyyətli məsələləri işıqlandırmaq fəaliyyətləri bir qədər peşə etikasının sərhədini aşmağa yönəlir. Bu söylənənlərlə yanaşı, son vaxtlar aparıcıların nitqində, müxbirlərin kadrarxası mətnlərində öyüdnəsihət, təkəbbür və yersiz inadkarlıq kimi jurnalistikaya zidd cəhdlərdə mənfi hallar kimi özünün qabarıq göstərir. Televiziyada təşkilatçılıq funksiyasının icrası işini üzərinə gö türən proqramlardan biri də “Space”dən yayımlanan “Qısa dalğa da…Gecə kanalı” proqramıdır. Daha çox mədəni, sosial həyatda mövcud olan problemlərin, hadisələrin mütəxəssislərin iştirakı ilə çözülməsi və həlli yollarının təklifinə hesablanmış proqram 2003cü ildən hər həftənin cümə və şənbə günləri saat 23.00da efirə çıxaraq 90 dəqiqə davam edir. Teleaparıcı Nərgiz Cəlilova və İlhamiyyə Rzayevanın növbəli aparıcılığı ilə canlı yayımlanan proqram özünün mövzu və problem əhatəliliyinə görə genişmiq yaslı olsa da, dramaturji modelə malik olmadığı üçün və yalınz həmsöhbət prinsipi üzərində qurulduğundan istənilən effekti verə bilmir. Problemlərin çözülməsinə yönələn bu tip proqramlar, adətən, analitik olub sosialpedaqoji funksiyanı yerinə yetirməli, yaxud da təşkilati funksiyanın icrasına yönəlibsə, onun həll olun ması məsələsində iştirak etməlidir. Telekanallarda təşkilati funksi yanın icrası üçün tokşoular xarakterikdir ki, bunun parlaq misalını istər xarici kanallarda – “Vremena” (“Birinci” – Rusiya), istərsə də yerli kanallarda – “Dördüncü hakimiyyət” (“Lider”), “Açıq qapı” (“Space”) və s. göstərmək olar. Yuxarıda adı çəkilən “Qısa dalğa da…Gecə kanalı” özünün dramaturji həllini tapmamış tərzdə ifadə olunur. Çözülən problemdə tərəflərin heç də bütün hallarda iştirak etməməsi və mövzu ziddiyyətinin tərəflərin söhbətində tamlıqla açılışını tapmaması proqramın sosialmədəni əhəmiyyətini azal daraq, onu sadəcə, söhbət janrının parametrlərinə yaxınlaşdırır. 205 “Qısa dalğada…Gecə kanalı”nın konsepsiyası ilə efirə çıxma vaxtı və bədii tərtibatı birbiri ilə uzlaşmayaraq ziddiyyət təşkil edir. Tərəflərin mövqelərində olan ziddiyyət üzərində qurulmalı olan proqramın 23.00da yayımlanması uğursuz vaxt seçimidir. Həmçinin studiya tərtibatında məhrəm söhbət əhvalı yaradan rəng harmoniyası və dekorlar tamaşaçıda danışılandan fərqli əhval yaradır. Bu cür uyuşmazlıq, həmçinin aparıcıların obrazında da özünü əks etdirir. Nərgiz Cəlilovanın aparıcılığında dinamika, tərəflərin ziddiyyətli fikirlərini üzə çıxartmaqla toqquşma yarat maq cəhdi duyulsa da, digər aparıcı İlhamiyyə Rzayevada daha çox barışdırıcı, ziddiyyətsiz söhbət mühiti yaratmaq mövqeyi özü nü qabarıq əks etdirir. Bu hal verilişin konsepsiyasının düzgün müəyyən edilməməsi ilə bağlıdır. “Qısa dalğada…Gecə kanalı”nın 11 yanvar 2004cü il buraxılı şında estrada müğənnilərinin arasında olan narazılıq əsas mövzu kimi qoyulmuş və müxtəlif vaxtlarda birbiri ilə konfliktdə olan əməkdar artistlər Faiq Ağayev, Zülfiyyə Xanbabayeva, Aygün Kazımova və Samir Bağırov dəvət edilmişdilər. Aparıcı Nərgiz Cəlilovanın bütün veriliş boyu narazılığı törədən səbəbləri aydın laşdırıb onların aradan qaldırılması yollarını axtarması, verilişin sonunda barışığa dəvət etməsi konsepsiyadan doğan addım kimi doğru, mədəni həyatda əhəmiyyətli iş ola bilərdi. Lakin aparıcı nın bütün veriliş boyu barışıq mühiti yarada bilməyərək, sonda ələlə verməklə barışmağa dəvət etmə cəhdinin alınmaması bü tün məqsədinin və verilişin iflasa uğramasına səbəb oldu. Kifayət qədər televiziya təcrübəsi olan Nərgiz Cəlilova süni barışıq ya ratma cəhdinin uğursuzluğunu öncədən duymalı və ayrı meto da əl atmalıydı. Bu uğursuzluq aparıcının ictimai nüfuzuna təsir etməklə, ona olan tamaşaçı inamını da zəiflətmiş oldu. Aparıcı bu tipli proqramlarda hər cür ekstremal vəziyyətə hazır olmaqla improvizə edərək vəziyyətdən çıxmağı bacarmalıdır. Lakin Nərgiz Cəlilova ekran qarşısında bunu bacarmadığından tamaşaçıları ilə məğlub aparıcı kimi vidalaşmalı oldu. Belə halların ekranda yer alması verilişin təşkilatçılıq əhəmiyyətinə də təsir edərək onun so sial statusunu zəiflətmiş olur. Proqramın ictimai və mədəni həyatda özünə yer alan məsələləri müzakirə obyektinə çevirməsi, tamaşaçıları narahat edən dil, kitab nəşri, kliplər, reklamlar kimi konkret, həmçinin bir sıra mücərrəd anlam daşıyan mövzuların işıqlandırılması, özözlüyündə mü hüm əhəmiyyət daşıyaraq kanal və veriliş üçün böyük uğur kimi dəyərləndirilə bilər, lakin konkretlikdən uzaqlaşmaqla təşkilatçılıq 206 funksiyasının icrasını öz üzərindən ataraq yalnız müzakirəyə yer vermək tamaşaçıda inamsızlıq əhvalı yaradır. Bu, istər müzakirələr vaxtı toqquşmadan qaçma meyilində (bu, teledramaturgiyanın zəifləməsi, nəticədə tamaşaçı marağının azalması deməkdir), istərsə də “maraqlı” söhbət qurmaq adı ilə aparıcının özünün şəxsiyyət kimi reklam olunmasına yer ayırması ilə bağlıdır. “Qısa dalğada...Gecə kanalı” verilişinin sonrakı aparıcıları Hə mid Herisçi və İlhamiyyə Rzayeva layihənin yaranışı zamanı qoyulan başlıca məqsəddən uzaqlaşaraq, onu daha çox axşam söhbəti formatına yaxınlaşdırdılar ki, bu da müxtəlif zamanlar da bir çox ölkələrin təcrübəsində uğurla sınaqdan keçirilmişdir. Təşkilati funksiyanı daşımalı olan bu tip verilişlər həm də öz təbiətinə görə inteqrativ xassəyə malik olmalıdır. Təşkilati, yəni cəmiyyətdə müxtəlif qruplarda mövcud olan problemin həllində iştirak məqsədi daşıyan və bunun üçün problemlə bilavasitə bağ lı olan və onun həllində müəyyən rol oynaya biləcək şəxslərin iş tirakı ilə təşəbbüsün irəli sürülərək həllinə çalışmaq formasında qurulan layihələr aksiya, reportajtəhlil və dəyirmi masa şəklində qurula bilər. Bu tip proqramlarda aparıcı daha çox moderator ob razında olmaqla, konkret suallara cavab axtarmaqla tərəflər ara sında ünsiyyətin yaranması və ortaya çıxan problemin həll yolla rının tapılmasına çalışacaq danışıq tərzinə, ünsiyyətcilliyə meyilli olmalıdır. Əslində, aparıcıların bilərəkdən təşkilati funksiyanın icrasından uzaqlaşaraq verilişi danışıq şousu formatına yaxınlaş dırmağa meyilli olduqlarını əvvəldə qeyd etmişdik, sadəcə olaraq, tərz və yanaşımın, əslində, tokşoudan çox uzaq göründüyü də göz önündə olduğundan bunu yaradıcı axtarış adlandırmaq olar. Deyilən fikri verilişin yayım müddətində bir qayda olaraq reytinq göstəricilərində uğurlu yerləri tutması da sübut edir. Maraqlısı odur ki, İctimai Televiziyada həmçinin oxşar layihənin icrasına başladı və bunun mənəviyyat, yüksəklik təbliğatçısı olduğunu elan etməklə, əslində, cəmiyyətə mənəvi dəyərləri qaytarmaq kimi həll məzmunu baxımından anlaşılmaz olan məqsədi əsas götürdülər. İlk növbədə mühafizəkar mövqedə duraraq istənilən yeniləşməni mənəviyyatsızlıq kimi qələmə verib, bunu efir vasitəsilə açıq şəkildə elan etmək cəhdi uğursuzluğa məhkumdur. “Gecənin aydınlığı” verilişinin forması və aparıcının tərzi hətta önəmli olan mövzunun müzakirəsini zəiflətmiş olur ki, bu da qoyulan məqsədə çatmağa maneçilik törədir. Digər tərəfdən andırmağa imkan vermir. Başlıqda olan iddia və bunun müqabilində çözüm tərzinin dramaturji struktura malik olması yolverilməz təzad ya 207 ratmış olur. Çağdaş televiziya prinsipləri ilə düz gəlməyən tərz və ictimai yayımın qarşısında duran sosialmədəni vəzifələrdən do ğan bu məqsədli verilişlərin gərəkli olması ilə bərabər onun hazır lanması, seyrçinun qəbul edəcək formanın tapılmaması xüsusi ilə qeyd olunmalıdır. “Space” kanalında efirə gedən “Açıq qapı” tokşousunda isə te leviziyanın təşkilatçılıq funksiyası özünü tam mənasında əks et dirir. Tokşou sosial mövzulara cəsarətlə toxunaraq, onun həlli istiqamətində addımlar atıb, bu sahənin liderinə çevrilmək imkanı qazanmışdır. Ana və atılmış uşaq mövzusunda keçirilən tokşouda bütün tərəflərin və ekspertlərin təmsil olunması, studiyadaca prob lemin həll olunması təşkilatçılıq funksiyası baxımından kifayət qədər əhəmiyyətli sayıla bilər. Jurnalist Ayişə Səlimovanın mode rator kimi bir qədər gərginliyi duyulsa da, mövzunun çözümündə, problemə dərindən yanaşmasında, araşdırma aparmasında duyu lan peşəkarlıq təqdirəlayiq hadisə kimi dəyərləndirilməlidir. Tokşounun bədii tərtibat işində xarakterik xüsusiyyətin qorun madığı və rejissorun məzmundan irəli gələn forma axtarışı prinsi pi ilə deyil, şablon tokşou estetikasından bəhrələnməsi, həmçinin tərtibatçı rəssamın simvolik elementlərdə ümumi cəhətləri əks etdirməsi, xarakterik amilləri bir kənara qoyması, meydan geniş liyi, miqyaslılıq vermək əvəzinə lazımsız məhrəm abhava yarat ması şounun imkanlarını zəiflədir, onun bədii həllini ifadəsiz edir. Bədii tərtibatda duyulan bu nöqsanlar moderatorun da işinə mənfi təsir göstərərək, ona lazımi abhavanı yaratmaq işində əngəl törədir. “Space”in digər proqramı “Poçtalyon” özünün qarşısına birbi rini itirmiş şəxslərin tapılması və görüşdürülməsi məqsədini qo yub, bəzi hallarda buna nail olsa da, poçt xidmətinin işini işıqlan dırması, sonralar “Poçtalyon+telefonçu” adıyla daha çox Rabitə Nazirliyinin işini işıqlandırması onun xarakterik cəhətini dağıtmış, qarışıqlıq yaratmışdır. Aparıcının qeyripeşəkarlığı və proqramın bitkin olmayan dramaturji modeli uğursuzluğa səbəb olmuşdur. “Lider” kanalında efirə çıxan “Dördüncü hakimiyyət” tokşousu qaldırılan problemlərin miqyası, əhəmiyyətli olması, həmçinin dəvət olunan qonaqların müxtəlif mövqelərdən çıxış etməsi ba xımından maraqlı və baxımlı olsa da, moderatorun süni nitqi, davranışında plastikanın olmaması tempi aşağı salan amil kimi tamaşaçını özünə cəlb etmir. Doğrudur, “Açıq qapı” tokşousunun moderatoru Ayişə Səlimovadan fərqli olaraq digər aparıcı özünün geyimində xarakter xüsusiyyətini biçimləndirib aparıcılıq dav 208 ranışını qorumağa çalışır lakin, bunun qeyritəbii alınması ilkin məqsədi aradan qaldırmış olur. Şounun adında səslənən qətiyyət və xarakterik cəhət onun gedişində özünü göstərmədiyindən, ve riliş sosial vəzifəsini yerinə yetirə bilmir. “Dördüncü hakimiyyət“ anlayışı təkcə deyim olaraq çıxış etmir, bu, kütləvi informasi ya vasitəsinin cəmiyyətdəki yerini təyin edir, onun səlahiyyətini göstərir. Bu adın şouya verilməsi onun statusunu da müəyyən et miş olmalı idi. Lakin ekranda görünən mənzərə şounun xarakte rik cəhətlərinin uyğunsuzluğunu üzə çıxarır ki, bu da tamaşaçıda inam hissini azaldır. “Dördüncü hakimiyyət” şousunun rejissor və operator işində heç bir yaradıcı yanaşmanın olmadığını qeyd edərək, studiya tərtibatının da sadə olub, verilişin estetik həllini zənginləşdirəcək cəhətlərlə seçilmədiyini söyləməliyik. Azərbaycan Milli Televiziyasının satirik telejurnalı olan “Mol la Nəsrəddin” özünün konsepsiyasına görə məhz problemlərin qabardılması mahiyyətini daşıyır. Sosial və kommunal nöqsan ları əhatə edən süjetlərin verilməsi və onun “Molla Nəsrəddin” dərgisinin üslubuna uyğun təqdimatı bədii primitivliyi ucba tından istənilən nəticəni vermir. Bədii forma kimi “Molla Nəs rəddin”in publisistikasının seçilməsi maraqlı yanaşma olsa da, Molla Nəsrəddin paltarında bir şəxsin kamera önünə gələrək mənasız tərzdə hər bir süjet vaxtı sağasola getməsi, aşağıyuxa rı baxması və əlini yelləməsi, kadr arxasında diktorun birnəfəsə söylədiyi bədii cəhətdən qüsurlu, televiziya prinsiplərinə zidd, primitiv nitqi diletant yanaşmanı göstərir. Mizan həlli tapılma yan personajın əhəmiyyətsiz vargəli rejissor Nadir Diridağlının yarıtmaz işinin nəticəsidir. Kifayət qədər primitiv və yaradıcı cəhətdən sönük hazırlanan proqramın problemi işıqlandırmaq və onun həllinə nail olmaq gücünü şübhə altına alır. Satirik tənqid bir forma kimi sosial proqramlarda qəbulolunandır. Lakin bu satira nın ekran həllinin, plastik görüntüsünün tapılmaması kadrarxası monoloqu videocərgə ilə doldurmaq naminə əhəmiyyətsiz təkrar kadrların verilməsi televiziya yaradıcılığından, publisistikadan uzaq primitiv verilişin ekran təcəssümünə şərait yaradır. Bu ya radıcı solğunluq, primitivlik tamaşaçının estetik zövqünə və bədii qavramasına da xələl yetirməklə, mənfi emosiya yaratmış olur. “Etiraf” verilişi açıq söhbət və danışan şəxsin taleyinin gizli mə qamlarının açılışına xidmət edən tərzdə qurulsa da, tərtibatda olan qüsurlar inamsızlıq, cansıxıcılıq yaradır. Mahiyyətdən uzaq olan tərtibatda rənglərin özünü doğrultmayan qarışıqlığı, əlvanlıq və ifadəsizlik, məişət elementlərindən yersiz istifadə, gülçiçəklə 209 bəzəmə etirafla heç bir bağlılıq təşkil etmir. Verilişin estetik həl lində olan bu qüsurlar elə aparıcının danışığında, avazında da davam edir. Layihənin daha uğurlu alınması üçün aparıcı obra zında dəyişiklik və tərtibatın da müasir tərzdə qurulması vacib şərt kimi qeyd olunmalıdır. “Etiraf” mahiyyəti və insanları ta nınmışların həyatları ilə tanış etməsi baxımından onlara doğru yolu göstərmək məqsədini gizli şəkildə ehtiva etməklə heç bir şəkildə təlim biçi mində olmamalıdır. Bu tip danışıq şoularının mahiyyətində təş kilati vəzifələri həyata keçirmək durmalıdır. Yəni düzgün və ya səhvlərin açılışı ilə doğrunu müəyyənləşdirməyə, həyat tərzini qurmaq ətrafında dolğun düşünməyə vadar etmək birbaşa təşkilati funksiyanın mahiyyətini təşkil edir. Aksiyadan və ya digər problemlərin izinə düşməklə həll etməyə yönəlmiş verilişlərdən fərqli olan bu tip layihələr manipulyativ mahiyyətə malik olurlar. Cəmiyyətdə mövcud olan hansısa proseslərə gizli şəkildə təsir etmək üçün tamaşaçının şüurunda assosiasiyaların yaranması istiqamətində iş aparılır. Aqressiyadan, səhv yol dan döndərməyə sövq edən təşkilati fəaliyyət inteqrativ kimi açıq aydın birləşdirməyə və ya tədris kimi birbaşa öyrətməyə hesab lanmayaraq, rekreativ funksiyanın təsir gücündən bəhrələnərək, manipulyasiya şəklində təzahür olunur. Manipulyasiya mərhələsi olduqca mürəkkəb və xüsusi hazırlıq tələb edən fəaliyyət oldu ğundan, orada kiçik bir qüsur ünsiyyəti poza, təsirsiz qala bilər. “Space” telekanalında yayımlanan “Mərhəmət sorağında” verili şi də həmçinin təşkilati mahiyyət daşımaqla köməyə ehtiyacı olan insanların problemini ortaya qoyaraq, onun həlli üçün tamaşaçıları səs verməklə maddi cəhətdən yardım göstərməyə çağırış üzərində qurulub. Açıq təşkilati fəaliyyətlə məşğul olan bu tip verilişlərin məqsədi olduqca ülvi və gərəkli olduğundan, onun yayılmasını təqdirəlayiq addım saymaq olar. Lakin adı çəkilən verilişin yaradı cılıq baxımından qüsurları, qeyripeşəkarlığı, seyrçiyə təsir etmək üçün ifadə vasitələrindən, fəndlərdən istifadə etməməsi onun uğu runu azaltmış oldu. Aparıcının hazırlıqsızlığı, görüntü plastikasın da bəsitlik və nizamsızlıq verilişi baxımsız edir. “Mər həmət sora ğında” verilişinin uğurunu təmin etmək üçün onun bədii gücünü daha mükəmməl tərzdə qurmaq lazımdır. Çünki bu, mürəkkəb psixoloji proses olmaqla, insanları mərhəmətə çağırır və bu çağı rışın baş tutması üçün seyrçini ekran önündə saxlamaqdan ötrü üçün bədii fəndlərdən yerində istifadə etmək tələb olunur. Təəssüf ki, qeyd olunan halda daha çox iclas formatı özünü büruzə verirdi. Bu da emosional təsiri azaltmış olurdu və nəticədə veriliş insanları 210 mərhəmətə, yardıma sövq edəcək təsir gücünə yüksələ bilmirdi. Rejissor və müəllif işində olan qüsurlardan irəli gələn bu hal verili şin ömrünü qısaltmış oldu. Analoji layihə İctimai Televiziyada Yu sif Günaydının aparıcılığı ilə ekrana gəlsə də, eyni qüsurlar başlı ca məqsədə nail olmağa imkan vermədi. Burada həmçinin tərtibatda olan bəsitlik, veriliş üzərində yetərincə işləməmə və aparıcı ob razının düzgün təyin olunmaması insanları yardıma səsləyəcək təşkilati işi sonacan yerinə yetirməyə imkan vermədi. Təşkilati fəaliyyət özünü təkcə ciddi sosial problemlərin həllində deyil, həm də sənət, ədəbiyyat və digər sahələrdə mövcud olan və ziyyəti dəyişdirməyə yönəlmiş şəkildə təzahür etdirə bilər ki, bizcə, bu, kulturoloji mahiyyət daşımaqla bədii zövqsüzlüyü, üzə çıxan qüsurları aradan qaldırmağa xidmət edəcək fəaliyyətdir. Peşəkarların iştirakı ilə yaxşını pisdən ayırmağa cəhd edərək, bu nunla da dolayısı ilə şüurlara təsir etməklə sənətkarlıq tələbələrini ortaya çıxarmaq məqsədinə yönələn bu fəaliyyət müxtəlif şəkildə və formada dünya televiziya təcrübəsində sınaqdan keçirilib. Müzakirə, debat və əyləncəli yanaşım tərzləri ilə qüsurların üzə çıxarılması, əslində, sovet dönəmində inzibati amirlik sisteminin tərkib hissəsi olan bədii şuraların daha mükəmməl və ən başlı cası, tövsiyəverici şəkli kimi ekrana gəlməlidir, hökmdən, qəti qərardan uzaq müzakirə şəklində qurulmaqla, meyarları təbliğ etməlidir. Bu baxımdan ATV telekanalında yayımlanan “Tanıdım” proqramını nümunə kimi göstərmək olar. Verilişin mahiyyətində videokliplərin təqdimatı və peşəkarların müzakirəsi dururdu. Həmçinin ayırtmanların klipdə olan mövzu, rejissor və ya ope rator işi, aktyor oyunu ilə bağlı qüsurlar da tapılaraq seyrçilərə təqdim olunurdu ki, bu da videokliplər sahəsində mövcud olan bir çox bayağılıqların aradan qalxmasına xidmət edirdi. İlk dəfə məhz bu verilişdə videoklipin təhlil metodologiyası və onun tərkib hissəsini təşkil edən sənət növlərinin müəyyənləşməsi, onların me yarları açıq tərzdə təqdim olundu və seyrçilərə videoklip təqdim edən müğənninin, onu ərsəyə gətirən rejissorun hesabat verməsi baş verirdi ki, bu da olduqca faydalı, sənətə xidmət edən hal kimi qeyd olunmalıdır. Mürəkkəb təhlilin əyləncə və intriqa üzərində qurulması onun baxımlılığını artırıdı. Bundan başqa, təşkilati funksiyanın iş prinsipinə aid olun ması mümkün olan “Bu bizik” tokşousu, “Poçt qutusu” (ANS), “Gün dəlik” (“Space”) kimi verilişlər də mövcud olub, lakin sonradan teleməkanı tərk edib.
211 Azərbaycan telekanallarında təşkilatçılıq funksiyasının yerinə yetirilmə mənzərəsinə, onun yaradıcı imkanlarına nəzər yetirərək belə qənaətə gəldik ki, özünün ictimaisosial, həmçinin siyasi əhəmiyyəti ilə, miqyasına və kütləviliyinə görə digər funksiya lardan seçilməsinə baxmayaraq, yerli kanallarda bu məsələ ya diqqətdən kənarda qalır, ya da yaradıcı cəhətdən aşa ğı səviyyədə ekran təcəssümü tapır. Bir çox Qərbi Avropa döv lətlərində və ABŞ da milli, regional, kabel televiziyaları bu funk siyadan ölkənin sosial, mədəni, kommunikativ həyatında, bölgələrin yerli problemlərinin həllində, həmçinin siyasi hadisələrdə xalqın təşkilatlanması prakti kasında səmərəli tərzdə istifadə edirlər. Yalnız qərəzdən, şəxsi ma raqdan uzaq, yaradıcı cəhətdən kamil, baxımlı veriliş öz ətrafına tamaşaçı kütləsi toplaya, onların fəaliyyətini hansısa məqsədlərin həyata keçirilməsinə yönəldə bilər. Bu həm də kanalın nüfuzun dan, reytinqindən asılı olan vacib amildir. Teleseyrçilər arasın da böyük inamla, maraqla qarşılanan, özünün yüksək səviyyəli verilişləri ilə seçilən, operativliyi, qərəzsizliyi ilə fərqlənən kanal ictimai həyatda özünün çəkisi ilə iştirak edə bilər. Azərbaycan gerçəkliyində ümummilli kanallarda bu təşkilatçılıq funksiyası nın icrasının bir qədər arxa plana keçməsi halı da özünü göstərmiş olur.
Televiziyanın təşkilati gücü dövlət quruculuğu, iqtisadi yük səliş, demokratikləşmə mərhələsində olan Azərbaycan reallığı üçün vacib olduğundan, telekanallarda təşkilati funksiyalı proq ramların ölkənin problemlərinin həllində müsbət təsirini gös tərməklə, bu ənənənin daha da genişləndirilməsini vacib sayırıq. Te leviziya kanalı ölkənin ictimai həyatında iştirak imkanlarını da ha da genişləndirməli, paytaxt və regionların problemlərini da ha qabarıq tərzdə qaldıraraq onların həllinə ictimai nəzarəti hə ya ta keçirməlidir. Bir milyondan çox qaçqın və məcburi köç künü, ağır sosial vəziyyətdən əziyyət çəkən insanları, köməyə ehti ya cı olanları da unutmayaraq, kanallar onların həyat şəraitinin yüngülləşdirilməsi üçün xeyriyyə aksiyalarının keçirilməsinə tə şəbbüs göstərməlidir. Bu cür marafonlar dünya praktikasında kifayət qədər çox tətbiq olunduğundan, onların yerli kanallarda da görünməsi bir təklif kimi səslənməli, müxtəlif təbəqəli insan ların bu işə cəlb olunması ilə aksiyalar keçirilməlidir. “Sən tək deyilsən“, “Səni axtarıram”, “Elgizli axşamlar” proqramlarının sosial əhəmiyyəti barışıq, ailəməişət münasibətlərinə təsir etməyə yönəlsə də, çox zaman bu məqsədə nail olmaq əvəzinə qıcıq, əsəb yaradırdı. Aparıcıların sosial maskası tamlıqla məqsədə nail ol 212 mağa imkan vermirdi. Verilişlərin ictimai əhəmiyyəti və məişətə təsirini gücləndirmək üçün yaradıcı meyarlara uyğun işlənməsi olduqca mühüm şərt kimi çıxış edir. Deyilənlərin yekunu kimi təşkilati funksiyanın əhəmiyyətini və vacibliyini nəzərə alaraq bu sahədə məzmun və formaca dolğun, ifadəli telelayihələrin başlanması məsələsinin telekanallar qarşı sında durduğunun, Azərbaycan Respublikası Milli Televiziya və Radio Şurasının fəaliyyəti çərçivəsində televiziya şirkətlərinə bu məsələ ilə bağlı tövsiyələrin verilməsinin əhəmiyyətliliyi qənaətinə gəlirik. Danışılan məsələnin həm də siyasi əhəmiyyət daşıdığını önə çəkərək, yerli özünüidarə orqanlarının da bu məsələdə fəal iştirakına ehtiyac duyulduğu nəticəsinə gəlirik. Həmçinin tele kanallarda artıq mövcud olan telelayihələrin keyfiyyətcə daha da yüksəldilməsinin vacib şərt olduğunu söylədik.
Yüklə 7,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|